ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ، ۇلتىنا قىزمەت ەتكەن جاندار از ەمەس. حح عاسىردا حالىقتىڭ ساۋاتىن اشىپ، ءبىلىم الۋىنا ەڭبەك سىڭىرگەن، الەۋەتىن كوتەرۋگە جاعداي جاساعان الاش ارىستارىنىڭ ەسىمى ماڭگى قۇرمەتكە لايىق. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى سانالى عۇمىرىندا قازاق قوعامىنىڭ جاڭا ارناعا ءتۇسىپ، ۇلكەن وزگەرىستەرگە بەتبۇرىس جاساۋىنا اسەر ەتتى. ەل تاعدىرىن شەشەتىن ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى قولعا الىپ، جاڭا ءداۋىردىڭ باستالۋىنا جاعداي تۋعىزدى. جاڭا ءداۋىر دەپ وتىرعانىمىز – تاۋەلسىزدىك. ادىلەتسىز بيلىك پەن قاتە ساياساتتىڭ بەلەڭ الۋىنا كەدەرگى بولۋعا ۇمتىلدى. نەندەي قاتەرگە باس تىگىپ وتىرعانىن بىلە تۇرا، جارقىن بولاشاق ءۇشىن بار ازاپقا ءتوزدى. ماسەلەن، احمەت بايتۇرسىنۇلىن ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن «ۇلتشىل» دەپ ايىپتاپ، بىرنەشە رەت اباقتىعا قامادى. يتجەككەنگە، سىبىرگە ايدادى. بۇل – رۋحى مىقتى، ەلىنە شىن بەرىلگەن ادام عانا شىداي الاتىن ەرلىك.
ساياساتتان بولەك، احمەت بايتۇرسىنۇلى قازاق ادەبيەتى مەن جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋىنا قوماقتى ۇلەس قوستى. تۇركى ادەبيەتىن زەرتتەپ، شەتەل اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن قازاق تىلىنە اۋداردى. ءوزى دە قوعامدىق-تۇرمىستىق سيپاتتاعى سان الۋان مىسال-ولەڭدەرىن جارىققا شىعاردى. قازاقتىڭ ءبىرتۋارى ابايدىڭ اقىندىعى مەن فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىنا تالداۋ جاساپ، «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن اتاۋمەن باسپا بەتىنە ۇسىندى. ءتىلىمىزدىڭ ساقتالىپ قالۋى ءۇشىن تەر توگىپ، ءالىپبي جاساپ شىقتى.
عالىم احمەت جازۋى دامىماعان ۇلتتىڭ ارتتا قالاتىنىن ەرتە ۇعىنىپ، ءالىپبيدىڭ نەگىزى رەتىندە اراب جازۋىن الدى. ايتكەنمەن، ول ءبىر حالىقتىڭ جازۋ جۇيەسىن ەكىنشى حالىق العاندا، وزگەرىستەر ەنگىزبەسە، ءارىپ ماسەلەسىندە ۇلكەن قيىنشىلىقتار تۋىندايتىندىعىن 1924 جىلى «قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزىندە» اشىق ايتتى. وسىلايشا، اراب الىپبيىنە ءبىرشاما وزگەرىستەر اكەلىپ، قازاق تىلىنە بەيىمدەدى. بۇل قازاق جاستارىنىڭ، جالپى قوعامنىڭ جىلدام ساۋاتىن اشۋىنا كومەگىن تيگىزدى. سونىمەن قاتار، حح عاسىردىڭ باس كەزىندە بالالار الدىمەن ءدىني ساۋاتىن اشاتىن. سول سەبەپتى قازاقى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قۇراستىردى. احمەت بايتۇرسىنۇلى بۇل جايلى: «قازاقشا وقۋ دەگەندە مەن وسى كۇنگى مۇسىلمانشا وقىپ جۇرگەن جولمەن وقۋدى ايتپايمىن، قازاقتىڭ تىلىمەنەن وقۋدى ايتامىن. بۇل كۇنگى مۇسىلمانشا وقىپ جۇرگەن جولدىڭ بۇلعالاق-جىرعالاعى كوپ، ونىمەنەن ءجۇرىپ حات جازا بىلۋگە جەتكەنشە، رۋسشا بىلۋدەن ۋاقىت كەم كەتپەيدى. سەبەبى قازاق تىلىمەنەن وقىتپاي، نوعاي، تۇرىك، پارسى، اراب تىلىندە جازىلعان كىتاپتار ارالاسىپ باس قاتىپ، مي اشىپ، بالالار اۋرە-تاۋرە بولادى. سوندىقتان وقۋ كەرەگى داۋسىز بولسا، وقۋعا كەرەك قۇرالداردى سايلاۋ كەرەكتىگى دە داۋسىز»، - دەپ «ايقاپ» گازەتىنىڭ 1912 جىلعى №4-5 ساندارىندا جازدى. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ ەرەجەسىن جازىپ، ەملەسىن قۇراستىردى. وسىلايشا اعارتۋشى احمەت بايتۇرسىنۇلى ءبىلىم-عىلىم، ساياسات پەن باسقارۋ جۇيەسىندە ۇلى بەتبۇرىستار جاسادى.
قوعام قايراتكەرى تەك 1988 جىلى عانا اقتالدى. بۇعان دەيىن عالىم جايلى ءتۇرلى ماقالالار جازىلىپ كەلگەنىمەن، ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تولىعىمەن زەرتتەلمەدى. ال شىعارمالارى ۇزاق ۋاقىت بويىنا «كىتاپ تۇرمەسىندە» ساقتالدى. ۇلت ۇستازىنىڭ ءومىرى مەن وتباسى جايلى قۇندى دەرەكتەر مۇراعاتتاردا قالىپ قويدى. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ احمەت بايتۇرسىنۇلى جايلى كوپتەگەن كولەمدى كىتاپتار مەن عىلىمي ەڭبەكتەر قۇراستىرىلدى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ەلەۋلىسى – 2013 جىلى ىسىماقوۆا ا.س، ءپىرالى گ.ج.، ساكەنوۆ س.ب.، مۇستافاەۆا ك.، ت.ب. قۇراستىرۋىمەن «ەل-شەجىرە» باسپاسىنان باسىلىپ شىققان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ التى تومدىق شىعارمالار جيناعى.
عالىمنىڭ ادەبي-تەوريالىق مۇراسى بىرنەشە سالانى قامتيدى. جيناقتىڭ ءى تومىنا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ماسا»، «قىرىق مىسال»، «قازاقتىڭ باس اقىنى»، «ادەبيەت تانىتقىش» ەڭبەكتەرى ەنسە، ءىى تومىنا شاكىرتى تەلجان شونانۇلىمەن بىرگە جازعان «وقۋ قۇرالى» اتتى حرەستوماتيالىق ەڭبەگى ەنگەن. تۇڭعىش رەت 2004 جىلى قازاق ارپىنە ءتۇسىرىلىپ، ۇسىنىلعان ەڭبەك تۇپنۇسقامەن قايتا سالىستىرىلىپ، تولىقتىرىلعان. ءۇش بولىمنەن تۇراتىن ەڭبەك باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، تاريح، جاعىراپيا، شارۋا-كاسىپ، جاراتىلىستانۋ پاندەرى بويىنشا مالىمەتتەر بەرەدى.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جىر جيناقتارى مەن كىتاپتارى بۇدان بۇرىن بىرنەشە قايتارا باسىلعانى بەلگىلى. دەگەنمەن، ءار جىلعى نۇسقادا كەيبىر بولىكتەرى وزگەرىسكە ۇشىراعان. ماسەلەن، «قىرىق مىسال» جيناعىنىڭ كىرىسپەسى ىسپەتتەس «زامانداستىرىما» ولەڭىندەگى «وندىرە مە؟» ءسوزى 1991 جىلعى نۇسقادا «وڭدىرا ما؟» دەپ، «جۇرگەندە» دەگەن ءسوز 1989 جىلعى نۇسقاسىندا «جۇرگەنگە» دەپ بەرىلگەن. قاراپ تۇرساق، ءبىر عانا ءارىپ. ايتكەنمەن، ءبىر ءارىپتىڭ ءوزى اۆتوردىڭ ايتقىسى كەلگەن ويىن وزگەرتەدى. سول سەبەپتى قۇراستىرۋشىلار سالىستىرۋ كەزىندە ءار جىلعى تۇپنۇسقالاردى الىپ قاراعان.
جيناقتىڭ ءىىى تومىنا عالىمنىڭ ومىردەرەگى مەن «ءتىل – قۇرال»، «ءتىل جۇمسار»، «بايانشى» سىندى قازاق ءتىلى مەن وقۋ-اعارتۋعا قاتىستى ەڭبەكتەرى ەنگەن.
جيناقتىڭ ءىV تومى بىرنەشە بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمىندە الىپپەلەر، ەكىنشى بولىمىندە ماقالالار، ءۇشىنشى بولىمىندە جازۋ، ەملە، تەرمينولوگيا ماسەلەلەرى، ال ءتورتىنشى بولىمىندە قازاقشا وقۋ، مەكتەپ تۋرالى وقۋ-اعارتۋ ماسەلەلەرى قاراستىرىلعان. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ جەر ماسەلەسى مەن تەگىمىزگە جالعانعان «-وۆ»قوسىمشاسى تۋرالى» ماقالالارىنىڭ جازىلعانىنا ءبىر ءداۋىر وتسە دە، عالىمنىڭ جان ايقايى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جوعالتپادى.
جيناقتىڭ V, VI تومىنا «23 جوقتاۋ»، «ەر سايىن» سىندى اۋىز ادەبيەتىنىڭ مۇرالارى، اعارتۋشىنىڭ بۇرىن ەلەنبەي كەلگەن جانە ۇمىت بولعان ماقالالارى، رەسمي قۇجاتتارى، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى احمەتتانۋ جايلى جازىلعان زەرتتەۋلەر ەنگەن. جيناقتان الاش قايراتكەرى جايلى م.اۋەزوۆتىڭ «احاڭنىڭ ەلۋ جىلدىق يۋبەلەيى» اتتى ماقالاسى مەن س.سەيفۋللين مەن ت.شوناۇلىنىڭ دا مەرەيتويعا وراي جازىلعان ەڭبەكتەرىن كورۋگە بولادى. ماقالادا مۇحتار اۋەزوۆ احمەتتىڭ ەڭبەگىن: «...احاڭنىڭ بۇل ىستەگەن قىزمەتى قازاقتىڭ ۇزىن ىرعا تاريحىمەن جالعاسىپ كەتەتىن قىزمەت. ىستەگەن ىسىمەن وزىنە ورناتىلعان ەسكەرتكىش – ماڭگىلىك ەسكەرتكىش»، - دەپ باعالاسا، ساكەن سەيفۋللين: «...احمەتتىڭ حالىققا بۇل ىستەگەن قىزمەتتەرى زور قىزمەت. بۇل قىزمەتىنىڭ əسىرەسە كورىنەتىندىگى سول، وزگە وقىعان زامانداستارى ءوز باستارىنىڭ پايداسىن عانا ىزدەپ، ار ھəم يماندارىن ساتىپ جۇرگەندە احمەت حالىقتىڭ ارىن ىزدەپ، ءوزىنىڭ ويعا العان ءىسى ءۇشىن ءبىر باسىن بəيگىگە تىككەن»، - دەپ جازدى.
كەز كەلگەن جيناقتى شىعارۋ ءۇشىن ۇلكەن دايىندىق پەن مول ىزدەنىس قاجەت. احمەت بايتۇرسىنۇلى مۇراجاي-ءۇيىنىڭ ديرەكتورى رايحان يماحانبەت جۇسىپبەك قورعاسبەككە بەرگەن سۇحباتىندا عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى ءالى دە تولىقتىرۋدى قاجەت ەتەتىنىن، جالپى كولەمى ون تومنان اساتىنىن ءسوز ەتەدى. ءتىلشى-عالىم عاريفوللا انەس «قازاق» گازەتىنە جاريالانعان ماتەريالداردىڭ 60-70 پايىزى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا ءتيىستى ەكەنىن، ماقالالاردى عالىمنىڭ اتىنا يەلەندىرۋ كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلە ەكەنىن العا تارتادى.
عالىم، اعارتۋشى، ادەبيەتتانۋشى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى، جاستاردىڭ بويىنا ەككەن ءبىلىم دانەگى ەش ۋاقىتتا ۇمىت بولىپ قالمايدى. زامانىندا قىلعان قىزمەتى، توككەن تەرى كەلەر ۇرپاقتىڭ ەسىندە ساقتالۋىنا ءبىز جاۋاپتىمىز. احمەتتىڭ شىعارماشىلىعى، زەرتتەۋلەرى مەن ساياسي كوزقاراسى ەلدىگىمىزدى قولىمىزعا الۋعا قالاي كومەكتەسسە، كەلەشەكتە دە ءدال سولاي ءوز سەپتىگىن تيگىزە بەرمەك.
شاتتىق قاناتقىزى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ،
فيلولوگيا فاكۋلتەتى،
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى
www.kaznu.kz
