Elımızdıŋ tarihynda elı üşın eŋbek etıp, ūltyna qyzmet etken jandar az emes. HH ǧasyrda halyqtyŋ sauatyn aşyp, bılım aluyna eŋbek sıŋırgen, äleuetın köteruge jaǧdai jasaǧan Alaş arystarynyŋ esımı mäŋgı qūrmetke laiyq. Alaş qairatkerlerınıŋ bırı de bıregeiı, qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ negızın saluşy, ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūly sanaly ǧūmyrynda qazaq qoǧamynyŋ jaŋa arnaǧa tüsıp, ülken özgerısterge betbūrys jasauyna äser ettı. El taǧdyryn şeşetın saiasi-äleumettık mäselelerdı qolǧa alyp, jaŋa däuırdıŋ bastaluyna jaǧdai tuǧyzdy. Jaŋa däuır dep otyrǧanymyz – Täuelsızdık. Ädıletsız bilık pen qate saiasattyŋ beleŋ aluyna kedergı boluǧa ūmtyldy. Nendei qaterge bas tıgıp otyrǧanyn bıle tūra, jarqyn bolaşaq üşın bar azapqa tözdı. Mäselen, Ahmet Baitūrsynūlyn saiasi közqarasy üşın «ūltşyl» dep aiyptap, bırneşe ret abaqtyǧa qamady. İtjekkenge, Sıbırge aidady. Būl – ruhy myqty, elıne şyn berılgen adam ǧana şydai alatyn erlık.
Saiasattan bölek, Ahmet Baitūrsynūly qazaq ädebietı men jurnalistikasynyŋ damuyna qomaqty üles qosty. Türkı ädebietın zerttep, şetel aqyn-jazuşylarynyŋ eŋbekterın qazaq tılıne audardy. Özı de qoǧamdyq-tūrmystyq sipattaǧy san aluan mysal-öleŋderın jaryqqa şyǧardy. Qazaqtyŋ bırtuary Abaidyŋ aqyndyǧy men filosofiialyq közqarastaryna taldau jasap, «Qazaqtyŋ bas aqyny» degen ataumen baspa betıne ūsyndy. Tılımızdıŋ saqtalyp qaluy üşın ter tögıp, älıpbi jasap şyqty.
Ǧalym Ahmet jazuy damymaǧan ūlttyŋ artta qalatynyn erte ūǧynyp, älıpbidıŋ negızı retınde arab jazuyn aldy. Äitkenmen, ol bır halyqtyŋ jazu jüiesın ekınşı halyq alǧanda, özgerıster engızbese, ärıp mäselesınde ülken qiynşylyqtar tuyndaityndyǧyn 1924 jyly «Qazaq bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş sezınde» aşyq aitty. Osylaişa, arab älıpbiıne bırşama özgerıster äkelıp, qazaq tılıne beiımdedı. Būl qazaq jastarynyŋ, jalpy qoǧamnyŋ jyldam sauatyn aşuyna kömegın tigızdı. Sonymen qatar, HH ǧasyrdyŋ bas kezınde balalar aldymen dıni sauatyn aşatyn. Sol sebeptı qazaqy bılım beru jüiesın qūrastyrdy. Ahmet Baitūrsynūly būl jaily: «Qazaqşa oqu degende men osy küngı mūsylmanşa oqyp jürgen jolmen oqudy aitpaimyn, qazaqtyŋ tılımenen oqudy aitamyn. Būl küngı mūsylmanşa oqyp jürgen joldyŋ būlǧalaq-jyrǧalaǧy köp, onymenen jürıp hat jaza bıluge jetkenşe, rusşa bıluden uaqyt kem ketpeidı. Sebebı qazaq tılımenen oqytpai, noǧai, türık, parsy, arab tılınde jazylǧan kıtaptar aralasyp bas qatyp, mi aşyp, balalar äure-täure bolady. Sondyqtan oqu keregı dausyz bolsa, oquǧa kerek qūraldardy sailau kerektıgı de dausyz», - dep «Aiqap» gazetınıŋ 1912 jylǧy №4-5 sandarynda jazdy. Qazaq tılı men ädebietınıŋ erejesın jazyp, emlesın qūrastyrdy. Osylaişa aǧartuşy Ahmet Baitūrsynūly bılım-ǧylym, saiasat pen basqaru jüiesınde ūly betbūrystar jasady.
Qoǧam qairatkerı tek 1988 jyly ǧana aqtaldy. Būǧan deiın ǧalym jaily türlı maqalalar jazylyp kelgenımen, onyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy tolyǧymen zerttelmedı. Al şyǧarmalary ūzaq uaqyt boiyna «kıtap türmesınde» saqtaldy. Ūlt ūstazynyŋ ömırı men otbasy jaily qūndy derekter mūraǧattarda qalyp qoidy. Täuelsızdık alǧan soŋ Ahmet Baitūrsynūly jaily köptegen kölemdı kıtaptar men ǧylymi eŋbekter qūrastyryldy. Sonyŋ ışındegı eŋ eleulısı – 2013 jyly Isımaqova A.S, Pırälı G.J., Säkenov S.B., Mūstafaeva K., t.b. qūrastyruymen «El-şejıre» baspasynan basylyp şyqqan Ahmet Baitūrsynūlynyŋ alty tomdyq şyǧarmalar jinaǧy.
Ǧalymnyŋ ädebi-teoriialyq mūrasy bırneşe salany qamtidy. Jinaqtyŋ I tomyna A.Baitūrsynūlynyŋ «Masa», «Qyryq mysal», «Qazaqtyŋ bas aqyny», «Ädebiet tanytqyş» eŋbekterı ense, II tomyna şäkırtı Teljan Şonanūlymen bırge jazǧan «Oqu qūraly» atty hrestomatiialyq eŋbegı engen. Tūŋǧyş ret 2004 jyly qazaq ärpıne tüsırılıp, ūsynylǧan eŋbek tüpnūsqamen qaita salystyrylyp, tolyqtyrylǧan. Üş bölımnen tūratyn eŋbek bastauyş mektep oquşylaryna qazaq tılı men ädebietı, tarih, jaǧyrapiia, şarua-käsıp, jaratylystanu pänderı boiynşa mälımetter beredı.
Ahmet Baitūrsynūlynyŋ jyr jinaqtary men kıtaptary būdan būryn bırneşe qaitara basylǧany belgılı. Degenmen, är jylǧy nūsqada keibır bölıkterı özgerıske ūşyraǧan. Mäselen, «Qyryq mysal» jinaǧynyŋ kırıspesı ıspettes «Zamandastyryma» öleŋındegı «öndıre me?» sözı 1991 jylǧy nūsqada «oŋdyra ma?» dep, «jürgende» degen söz 1989 jylǧy nūsqasynda «jürgenge» dep berılgen. Qarap tūrsaq, bır ǧana ärıp. Äitkenmen, bır ärıptıŋ özı avtordyŋ aitqysy kelgen oiyn özgertedı. Sol sebeptı qūrastyruşylar salystyru kezınde är jylǧy tüpnūsqalardy alyp qaraǧan.
Jinaqtyŋ III tomyna ǧalymnyŋ ömırderegı men «Tıl – qūral», «Tıl jūmsar», «Baianşy» syndy qazaq tılı men oqu-aǧartuǧa qatysty eŋbekterı engen.
Jinaqtyŋ IV tomy bırneşe bölımnen tūrady. Bırınşı bölımınde Älıppeler, ekınşı bölımınde maqalalar, üşınşı bölımınde jazu, emle, terminologiia mäselelerı, al törtınşı bölımınde qazaqşa oqu, mektep turaly oqu-aǧartu mäselelerı qarastyrylǧan. A.Baitūrsynūlynyŋ jer mäselesı men tegımızge jalǧanǧan «-ov»qosymşasy turaly» maqalalarynyŋ jazylǧanyna bır däuır ötse de, ǧalymnyŋ jan aiqaiy bügıngı künge deiın özektılıgın joǧaltpady.
Jinaqtyŋ V, VI tomyna «23 joqtau», «Er Saiyn» syndy auyz ädebietınıŋ mūralary, aǧartuşynyŋ būryn elenbei kelgen jäne ūmyt bolǧan maqalalary, resmi qūjattary, täuelsızdık kezeŋındegı ahmettanu jaily jazylǧan zertteuler engen. Jinaqtan Alaş qairatkerı jaily M.Äuezovtyŋ «Ahaŋnyŋ elu jyldyq iubeleiı» atty maqalasy men S.Seifullin men T.Şonaūlynyŋ da mereitoiǧa orai jazylǧan eŋbekterın köruge bolady. Maqalada Mūhtar Äuezov Ahmettıŋ eŋbegın: «...Ahaŋnyŋ būl ıstegen qyzmetı qazaqtyŋ ūzyn yrǧa tarihymen jalǧasyp ketetın qyzmet. Istegen ısımen özıne ornatylǧan eskertkış – mäŋgılık eskertkış», - dep baǧalasa, Säken Seifullin: «...Ahmettıŋ halyqqa būl ıstegen qyzmetterı zor qyzmet. Būl qyzmetınıŋ əsırese körınetındıgı sol, özge oqyǧan zamandastary öz bastarynyŋ paidasyn ǧana ızdep, ar həm imandaryn satyp jürgende Ahmet halyqtyŋ aryn ızdep, özınıŋ oiǧa alǧan ısı üşın bır basyn bəigıge tıkken», - dep jazdy.
Kez kelgen jinaqty şyǧaru üşın ülken daiyndyq pen mol ızdenıs qajet. Ahmet Baitūrsynūly mūrajai-üiınıŋ direktory Raihan İmahanbet Jüsıpbek Qorǧasbekke bergen sūhbatynda ǧalymnyŋ eŋbekterı älı de tolyqtyrudy qajet etetının, jalpy kölemı on tomnan asatynyn söz etedı. Tılşı-ǧalym Ǧarifolla Änes «Qazaq» gazetıne jariialanǧan materialdardyŋ 60-70 paiyzy Ahmet Baitūrsynūlyna tiıstı ekenın, maqalalardy ǧalymnyŋ atyna ielendıru kezek küttırmes mäsele ekenın alǧa tartady.
Ǧalym, aǧartuşy, ädebiettanuşy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ sıŋırgen eŋbegı, jastardyŋ boiyna ekken bılım dänegı eş uaqytta ūmyt bolyp qalmaidy. Zamanynda qylǧan qyzmetı, tökken terı keler ūrpaqtyŋ esınde saqtaluyna bız jauaptymyz. Ahmettıŋ şyǧarmaşylyǧy, zertteulerı men saiasi közqarasy eldıgımızdı qolymyzǧa aluǧa qalai kömektesse, keleşekte de däl solai öz septıgın tigıze bermek.
Şattyq QANATQYZY,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU,
filologiia fakultetı,
qazaq tılı men ädebietı mamandyǧynyŋ 4-kurs studentı
www.kaznu.kz
