بۇگىن، 5 قازاندا ساتيريك اقىن، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جوقتاۋشىسى شونا سماحانۇلىنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولدى. قايراتكەر تۋرالى جازعان كوسەمالى ءساتتىبايۇلىنىڭ ەستەلىك-ەسسەسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى قايراتكەر-قالامگەر شونا سماحانۇلىنىڭ قويىنداپتەرىنە تۇسكەن جازبالارى مەن انا ءتىلىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن بيلىككە جولداعان حاتتارى جانە تار جول، تايعاق كەشۋ كۇندەردەگى جانايقايى، كۇرەسكەرلىگى تۋرالى ەسسە.
بادىك ايتىس مانزەلدەس ءفاني دۇنيەدەن ادامنىڭ ادامگەرشىلىك بولمىسى تارازىعا تۇسەر باقي دۇنيەگە وزعانشا ۇلتىنا اقيقي ادال بولعان ۇلت ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ءبىرى، ساتيراشى جانە ءومىرىن انا ءتىلى جولىندا سارپ ەتكەن قايراتكەر شونا سماحانۇلى بولدى.
تالاس اۋدانىنداعى امانگەلدى دەپ اتالاتىن ات توبەلىندەي اۋىلدا جارىق دۇنيەگە كەلىپ، الاش اتتى اقىلمان جۇرتتىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە بىردەي تانىلعان اقىن جەكە باسىنىڭ قامى ءۇشىن ەمەس، ءوزىن الاقانىنا سالىپ الپەشتەگەن قاراپايىم حالىق مۇددەسى، ەل-جۇرت نامىسى ءۇشىن سول تۇستاعى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلارىنا حات جازىپ، كەڭسەسىنە بارىپ، ۇلتىنىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن ۇلىقتاۋ جايلى وي-پىكىرىن اشىق ايتتى.
بۇل تۋرالى: «قازاق ءتىلى، قازاق بالاباقشالارىن اشۋ تۋرالى مازاسىزدانا ويىن ايتىپ، شونا سماحانۇلى قابىلداۋىمدا ءجيى بولاتىن» دەپ دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ دا جازعانى دا بار (د. ا. قوناەۆ. «ءوتتى داۋرەن وسىلاي». الماتى، 1992 جىل).
شوناداي شوق ءتىلدى اعاسىنىڭ جولىن قۋىپ، سىن-سىقاق شەبەرلەرىنىڭ قاتارىنا جاس كەزىنەن قوسىلعان كوپەن امىربەك بىلاي دەپ تولعانادى:
«شونا سماحانۇلى كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە تۋىپ، سول داۋىردە دۇنيەدەن وزدى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ جەلبىرەگەن كوك بايراعىن كورە الماي كەتكەن قايراتكەر. رەسپۋبليكا بويىنشا قازاق مەكتەپتەرى مەن بالاباقشالارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جابىلىپ، ءتىلىمىز بەن دىلىمىزدەن بەزىپ، جاپپاي ورىستانۋعا اينالا باستاعانىمىزدا جالعىز ءوزى اتويلاپ شىققان جەكە باتىر. قيت ەتسە قيىپ تۇسەتىن قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىنان قايمىقپادى. شىبىن جانىن شۇبەرەككە دە تۇيگەن جوق. انا ءتىلى ءۇشىن بەلدى بەكەم بۋىپ، نارتاۋەكەلگە بارعان قالامگەردى ۇلىقتاۋدىڭ ورنىنا، ۇمىتىپ بارا جاتقاندايمىز.
ءتىلى ءۇشىن تىرەسكەنمەن تىرەسىپ، كۇرەسكەنمەن كۇرەسىپ ءجۇرىپ الماتىدا قانشاما قازاق مەكتەپتەرىن اشقىزدى! جالعىز ءوزى جالىقپاي، شۇلدىرلەپ سويلەسەتىن سابيلەرىمىزدى ۇيمە-ءۇي ۇگىتتەپ ءجۇرىپ، قازاق بالالار باقشاسىنا اپارعىزدى. ال قازاق بالالار باقشاسىن اشۋ ءۇشىن جوعارى-تومەندى شەنەۋنىكتەرگە دۇركىن-دۇركىن حات جازىپ، قارا تەرگە تۇسكەنىنە ءبارىمىز كۋامىز...
شونا اعا وسىدان وتىز جىل بۇرىن قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى كەۋدەسىن وققا توسەپ اشىق كۇرەسكەنىن كوزىمىز كوردى. كوبىمىز ۇندەمەدىك. بۇعىپ قالدىق. پارتيادان قورىقتىق. ساياساتتىڭ سالقىنى تيسە، تۇماۋراتىپ قالامىز با دەپ ۇرىكتىك. شونا اعامىز بۇققان دا جوق، ۇرىككەن دە جوق. ءاي، باتىر ەكەن-اۋ! سول زاماندا شونا اعامنىڭ اۋزىنان ەستىگەن ءتىل تۋرالى سوزدەردى جازىپ العان ەدىم.
جازۋشىلار وداعى ءۇيىنىڭ قاق الدىندا كەلتە بويلى، كەكىلدى سىقاقشى شونا سماحانۇلى اعامىز پورا-پورا بوپ سويلەپ تۇر ەكەن. اينالاسىندا التى-جەتى شاكىرتى اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ ۇيىپ قالعان. باقسام، قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعى مەن مادەنيەتى تۋرالى تەرەڭنەن ءسوز قوزعاپ تەبىرەنۋدە، قۇددى اۋديتوريالارداعى پروفەسسورلاردان اۋمايدى-اق.
بالا ءتىلىن بىمەگەننىڭ
ءبىر «شاريگى» جەتپەيدى.
انا ءتىلىن بىلمەگەننىڭ،
مىڭ «شاريگى» جەتپەيدى!-
دەدى، شوكەڭ ءار ءسوزىن شەگەدەي قاعىپ.
وسى تۇستا كەۋدەمدە ءبىر قىزىق وي ۇرىق سەپتى. ءتىل دەسە تىزە بۇكپەي تىكەسىنەن تۇراتىن شونا اعام ساتيرانىڭ جىرتىسىن دا وسىلاي بەزەك قاعىپ، بەبەۋلەپ ءجۇرىپ جىرتسا عوي، ءازىل-قالجىڭدارى دا ارىرەك بارار ما ەدى، الدە...
قۇداي بىلەدى، بارار ەدى. ويتكەنى، ماڭىزدى نارسەنىڭ ءبارى ماحابباتتان باستالادى عوي. يماندى بولعىر شونا اعام ەڭ ءبىرىنشى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تۋىن جەلبىرەتىپ، تىك ۇستاپ وتكەن قالامگەر». (شونا سماحانۇلى. «ءانشى اتەش». الماتى. «جازۋشى»، 2005.).
ەۋروپادا ەزوپ، ديوگەن، ازيادا الداركوسە، قوجاناسىر شاڭىراعىن كوتەرىپ كەتكەن ءازىل-وسپاق ەلىنىڭ بەرەكەلى بەيىمبەتتەن كەيىنگى اسقار، سادىقبەك، شونا، وسپانحان، عابباس، سەيىت، ۇمبەتباي سىندى تۋ ۇستاۋشىلارىنىڭ جالعاسى كوپەن امىربەكتىڭ سىقاقشى اعاسىن ساعىنا ەسكە الىپ، تولعاناتىنىنداي بار.
مەن دە شونا اعامەن ەكى رەت جۇزدەسىپ، ءبىر رەت داستارقانداس بولعانمىن.
بىرىنشىسىندە، تالاس اۋداندىق «لەنين جولى» گازەتىندە (بۇگىنگى «تالاس تىنىسى») ءتىلشى بولىپ جۇرگەن كەزىم. تىلشىلىكپەن بىرگە بولاشاقتا ەلگە بەلگىلى اقىن، جازۋشى بولسام دەگەنگە كەلەتىن كەۋدە كەرنەگەن ارمانىم دا بار، الماتىدان اقىن-جازۋشىلار كەلسە تىك تۇرىپ قىزمەت ەتكىم كەلەدى دە تۇرادى.
بىراق ولار ونشا كوپ كەلە بەرمەيدى، ال زاۋىندە ءبىر كەلە قالسا قول جەتە بەرمەيدى. ويتكەنى وبلىستىق، اۋداندىق پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ حاتشىلارى قۇرمەتىنەن قولدارى تيمەيدى، اۋىزدارى بوسامايدى.
ال شونا اعامىز ەلگە كەلسە وبلىستىق، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنەن بۇرىن ات باسىن وبلىستىق، اۋداندىق گازەت شاڭىراعىنا قاراي بۇراتىن. سول جولى دا اۋداندىق گازەتتىڭ ءبولىم قىزمەتكەرلەرىمەن اجىك-كۇجىك اڭگىمەلەسىپ، كوپ ءجۇردى. باسشىلاردىڭ نەگە باس تارتقانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، تۇسكى ءۇزىلىستىڭ دامىنە ءفوتوتىلشى ۇلگىباي رايىموۆ ەكەۋى شىقتى.
رەداكتسيانىڭ ىرگەسىندەگى قاراپايىم عانا دۋمانحانانىڭ داستارقانىندا ءبىز، ياعني وسى جولداردىڭ اۆتورى - مەن، سوسىن سەرىك تومانوۆ جانە تەلعارا ۇسەنباەۆ ۇشەۋمىز وتىرعانبىز. توردەگى ۇستەلدە شوكەڭ مەن ۇلگىباي اعا، ودان كەيىنگىسىندە ءبىز.
مەن شوكەڭ مەن ۇلگىباي اعالارعا قاراعىشتاي بەردىم. وسىنى سەزدى مە، اقكوڭىل ۇلگىباي اعا استىڭ الدىندا الىپ قويۋ ءۇشىن ارنايى قۇتىعا قۇيعىزىپ الدىرعان «اقاڭدى» كورسەتىپ: «قالايسىڭ؟» دەگەندەي ىم قاقتى. مەن وتىرىك ۇيالۋدى ءجون كورمەي:
- شونا اعانىڭ سارقىتىن ىشكەننىڭ ءوزى باقىت قوي، - دەپ جىبەردىم.
تاپقىر ءسوزدى ۇناتاتىن شوكەڭ كۇلدى دە:
- مەنىڭ سارقىتىمدى ىشسەڭ جامان بومايسىڭ، ءىنىم. ايتپاقشى، سارقىت دەمەكشى، ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن، - دەدى، جازۋ ماشىڭكەسىنىڭ تىقىلداعان ۇنىندەي قۇلاققا جاعىمدى ناق-ناق شىعاتىن داۋسىمەن.
داستارقان باسىنداعى ول اڭگىمەنى قىسقاشا مازمۇنداساق بىلاي.
شوكەڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ «قالامگەر» دەپ اتالاتىن كافەسىنە باس سۇقسا انانداي جەردەگى ءبىر ستولدا اتى اڭىزعا اينالعان باۋىرجان مومىشۇلى مەن تاعى ءبىر اقىن، جازۋشى شامپان ءىشىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىر ەكەن. شونا اعا جانارى تۇسكەن سوڭ ىنىلىك ىزەتپەن باتىرعا «اسسالاۋماعالەيكۇم، باۋكە!» دەپ، سالەم بەرەدى. باتىر: «ۋعالەيكۇماسسالام، كەل، تورلەت «№2 ۇلى»، شامپان ءىش» دەپ داستارقانىنا شاقىرادى. شوكەڭ تابان استىندا «ۇلىلار» سارقىت ىشپەيدى!» دەپ سارت ەتكىزەدى. سوندا تاپقىرلىققا ءتاۋ ەتەتىن باۋىرجان اعامىز داياشىعا اشىلماعان شامپان الدىرىپ، شوكەڭنىڭ بوكالىنا شامپاندى ءوز قولىمەن تولتىرا قۇيىپ بەرگەن ەكەن.
شوكەڭ ايتقان اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسى ەدى. شىنىندا، سول تۇستا قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە ات سالىسىپ جۇرگەن قالامگەرلەردىڭ تەك ۇشەۋى عانا باسپادان شىعىپ جاتاتىن كىتاپتارىنىڭ مۇقاباسىنا باۋىرجان مومىشۇلى، شونا سماحانۇلى جانە بالعابەك قىدىربەكۇلى دەپ جازاتىن. بالا كەزىمدە مەن دە سول اعالار ۇلگىسىنە ەلىكتەپ گازەت-جۋرنالدارعا جولداعان ولەڭ، اڭگىمە، ماقالالارىما «ءساتتىبايۇلى» دەپ جازىپ جىبەرسەم، رەداكتسياداعىلار نەگە ەكەنى بەلگىسىز فاميليامدى قايتادان «ەۆكە» وزگەرتىپ قوياتىن.
كەيىن شوكەڭ مەن باۋكەڭ اراسىنداعى اڭگىمەنى سول كەزدە جاڭادان شىعا باستاعان رەسپۋبليكالىق «انا ءتىلى» گازەتىنە «№1-ءشى» ۇلى مەن «№2-ءشى» ۇلى» دەگەن تاقىرىپپەن جازىپ جىبەرسەم، كوپ ۇزاماي جارىققا شىعارىپتى. ەگەر گازەتتىڭ سول تۇستاعى ساندارىن مۇقيات ساقتاپ جۇرگەن قۇنتتى ادامدار بولسا، تاۋىپ الۋىنا ابدەن بولادى.
شوكەڭمەن ەكىنشى كەزدەسۋىم وبلىستىق «ەڭبەك تۋى» (بۇگىنگى «اق جول») گازەتىندە بولدى. بۇل جولى دا شوكەڭ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە سوقپاي، الدىمەن ونىڭ ورگانى – وبلىستىق گازەتكە كەلىپتى. ءتىل مەن ۇلت جاناشىرى، تالانتتى جازۋشى، جۋرناليست راحمەتبەك وزبەكوۆ (توپىراعى تورقا بولسىن مارقۇمنىڭ) ەكەۋمىز مادەنيەت بولىمىندە قىزمەت ەتۋشى ەك، شونا اعا بىزبەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ وبلىستاعى قازاق مەكتەپتەرى مەن بالاباقشالارىنىڭ جاعدايى تۋرالى سۇرادى. ءبىز سەكسەنىنشى جىلدارمەن سالىستىرعاندا اجەپتەۋىر كوبەيىپ قالعانىن ايتىپ، قۋانىشىمىزدى جەتكىزدىك. شونا اعا كادىمگىدەي كوڭىلدەنىپ قالدى. ءسويتتى دە: «الماتىدا دا قازاق مەكتەپتەرى كوبەيىپ كەلەدى» دەپ قويدى. كەيبىر وركوكىرەك اعالار سياقتى ماقتانىپ، ماردىمسىعان جوق. سوسىن كىتاپقۇمارلاردى، كىتاپحاناسى باي قاراپايىم ادامداردى ىزدەپ جۇرگەنىن، سولاردىڭ ءبىرىن تاۋىپ، ناسيحاتتاعالى جۇرگەنى تۋرالى اسەرلەنە ايتتى.
كەيىن قايتىس بولعانىن ەستىدىك. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنان بەلگىلى اقىن، جازۋشىلار قاسىم قايسەنوۆ، بالتاباي ادامباەۆ، ۇلىقبەك ەسداۋلەت جانە كوپەن امىربەكتەر كەلىپ، ءمايىتىن ءوز اماناتى بويىنشا ويىق اۋىلىنىڭ قاسىنداعى بيىك قىردىڭ ۇستىنە اپارىپ جەرلەدى.
كوپ ۇزاماي شونا اعامىزدىڭ ۇيىندەگى جەڭگەمىز امانكۇل ۇسىپبەكقىزى تاراز قالاسىنا قونىس اۋدارىپ، جامبىل وبلىسىنىڭ راديوسىندا جۇمىس ىستەي باستادى.
ءبىر جولى شونا اعا تۋرالى ماقالا جازۋ ءۇشىن اسىقپاي وتىرىپ اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. جەڭەشەم اعامىزدىڭ قازاق مەكتەبىن اشۋ ءۇشىن قك وك ءبىرىنشى حاتشىسى د. ا. قوناەۆقا جازعان حاتىن، سول كەزدەگى وقۋ ءمينيسترى ك. بالاحمەتوۆتىڭ شوكەڭە بەرگەن جاۋابىن، اعامىزدىڭ ءوزى «جاس كاززاپ» دەپ ات قويعان حيكاياتىنىڭ قولجازباسىن جانە الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولعان كۇندەرى جاندۇنيەسىنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارعان جانايقايىن جازىپ، كەيىن كگب ىزىنە تۇسكەندە جىرتىپ الىپ، تىعىپ قويعان جازبالارىن سارى مايداي ساقتاپ ءجۇر ەكەن، «شوكەڭدى قادىرلەيتىن وقىرماندارعا جەتكىزەتىن بولساڭ ساعان بەرەيىن» دەپ، اماناتتاي ارداقتاپ قولىما ۇستاتتى.
شونا سماحانۇلىنىڭ كۇندەلىگىنەن جىرتىلىپ الىنعان مىنا جازبالاردان اقىننىڭ جانايقايىن انىق بايقاۋعا بولادى.
وقيىق.
17-18 دەكابر
(قورىققانىمنان بولەك جىرتىپ الدىم).
الماتىدا سويقان بولدى
مەن تەلەديداردا «تاماشادا» «كورىنۋگە» ياعني، بىرەر شىعارمامدى وقۋعا ءتيىستى ەدىم. جانە تالاستان قاراكوز دەگەن كىشكەنتاي قىزدى كۇتىپ وتىرعام. ول قىزعا «انامنىڭ اق سۇتىندەي» دەگەن ولەڭىمدى ايتقىزۋعا ارەكەت جاساپ جۇرگەم.
ماقساتىم – انا ءتىلىمىزدى ناسيحاتتاي بەرۋ. ۇيدە وتىرعانمىن.
تۇسكە تامان سۋىق حابار ەستىدىم. «كوپتەگەن ستۋدەنتتەر كوشەگە شىعىپ، دەمونستراتسيا جاساپ جاتىر» دەپ. «نە ءۇشىن ەكەن؟» - دەپ سۇرادىم. «قوناەۆتىڭ ورنىنان الىنۋىنا قارسى ەكەن». «ونىڭ ورنىنا كولبين دەگەننىڭ كەلۋىنە قارسى ەكەن». «يۋبيلەيىن وتكىزبەي، قوناەۆتى لاقتىرىپ تاستاعانى قالاي؟». «قازاق ومىرىنەن حابارى جوق كولبين دەگەننىڭ ۋليانوۆسكى وبلىسىنان مۇندا سەكرەتار بولىپ كەلەتىنى قالاي؟» دەگەن سياقتى.
ەستۋىمشە، ستۋدەنتتەر دەمونستراتسياسى بەيبىت باستالعان. الماتىداعى جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ بارىنەن دەرلىك... بار دەگەن سياقتى. مەن تاڭ قالدىم. «وسىنشاما كوپ ستۋدەنت ءبىر-اق ءتۇن ىشىندە قالاي جينالعان؟» دەپ. جانە مۇنداي دەمونستراتسيا، ورت. پارتيا كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى شەشىمىنە كەلىسپەگەن دەمونستراتسيا - قازاق توپىراعىندا بۇرىن بولماعان. كەشكە قاراي ستۋدەنتتەر مەن ميليتسيا وتريادتارى اراسىندا قاتتى قاقتىعىس بولىپ جاتقانىن ەستىدىم.
مەن ءار جەرگە تەلەفون سوعا باستاپ ەدىم، اتس بولۋى كەرەك، مەنىڭ تەلەفونىمدى ءۇزىپ تاستادى.
تۇندە ءجوندى ۇيىقتاي المادىم. ۇيگە جاقىن كوشەلەردەن ايقاي-شۋ شىعىپ جاتتى. ءارتۇرلى قورقىنىشتى ويعا كەتتىم.
18-ءى كۇنى دەمونستراتسيانىڭ جالعاسىپ جاتقانىن ءبىلدىم. اباي، ت. ب. كوشەلەرمەن ستۋدەنتتەر ايقايلاپ، قولدارىنا پلاكاتتار ۇستاعان، ءوتىپ جاتتى. ميليتسيا، سولداتتار ستۋدەنتتەرگە قارسى كۇش قولدانعان. ءورت سوندىرەتىن ماشينالار سۋ شاشقان، سولداتتار ستۋدەنتتەردى دۋبينكالارمەن توقپاقتاي باستاعان. جاستار بىرنەشە سۋ شاشاتىن ماشينانى توڭكەرىپ، وت قويىپ، ورتەگەن. ماعان كەلىپ ايتۋىنشا 17-ءسى كۇنى ستۋدەنتتەر تۇنىمەن شايقاسقان. سولداتتار مەن ميليتسيونەرلەر جاعىنان دا، ستۋدەنتتەر جاعىنان دا ولگەندەر بولعان. جارالانعاندار تىم كوپ بولعان سياقتى. 18-ءى كۇنى تۇسكە تامان مەنىڭ ايەلىم امانكۇل بارىپ، قاسىندا قاركوزدىڭ اناسى گۇلسىم بار، ءبىر بۇرىشتان باقىلاپ كەلدى. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءۇيىنىڭ اينالاسىندا شايقاسىپ جاتقان دەمونسترانتتاردى كورگەن. برەجنەۆ الاڭى، دەمونستراتسيا ەمەس، مايدان الاڭىنا اينالعان.
گازەتتەردە ۇندەۋلەر جاريالاندى. «حۋليگاندار، ناركوتيكپەن ۋلانعان ستۋدەنتتەر توبى بۇلىك شىعارۋدا» دەگەن سياقتى. بۇعان ەشكىم دە سەنگەن جوق. ويتكەنى، پالەنباي مىڭ ستۋدەنتتىڭ ءبىر مەزگىلدە ناركوتيك پايدالانۋى، ءتىپتى «كۇرەسكە» شىعۋى مۇمكىن ەمەس قوي.
تۇنگى شايقاستى 19-ى كۇنى دە كۇتكەن ەدى، بىراق بولماي قالدى. جاتاقحانا، وقۋ ۇيلەرىن، ءوندىرىس ورىندارىن قورشاپ العان وتريادتار «بۇلىكشىلەردى» كوشەگە شىعارماي قويدى.
قالا تىنىشتالا باستادى. ستۋدەنتتەردىڭ دەمونستراتسيا جاساۋ سەبەبىن ەشكىم تاپ باسا المادى. شامامدا مىنانداي سوزدەردى ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم.
«قازاقستان ومىرىنەن بەيحابار كولبيندى مۇندا ءى-سەكرەتار ەتىپ جىبەرەتىنى قالاي؟». «قالاداعى قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ كوپشىلىگى جەكە ءۇي جالداپ تۇرادى». «پارتيا باسشىسىنا ءوز رەسپۋبليكامىزدىڭ قازاعى نەگە قويىلمايدى؟». «ءتىپتى، وسى جەردىڭ ورىسى نەگە وتىرمادى؟». «كپسس باسشىسى ۇلتتىق ساياساتتا قاتە جىبەردى» دەگەن سياقتى.
گازەتتەردە قىسقا عانا جازىلعان ۇندەۋگە ەشكىم دە سەنبەدى. ويتكەنى، قاقتىعىستىڭ قاتتى بولعانى، ولگەندەردىڭ، جارالانعانداردىڭ، جابىق ماشيناعا باسىپ اكەتىلگەندەردىڭ كوپ بولعانىن كوزىمەن كورگەندەر وعان قالاي سەنەدى؟!.
مەن بويىمدى اۋلاق سالىپ، ۇيدە وتىرعان ەدىم، ايتپەسە، مەنى دە سۇيرەپ كەتەر مە ەدى...
ۆ.ي. لەنين اتىنداعى سارايدا «تاماشا» ويىن-ساۋىعى 3 كۇن بولۋعا ءتيىس ەدى. ءۇش مىڭنان توعىز مىڭ بيلەت تاراتىلماي قالدى. «تاماشا» ويىن-ساۋىعى كوپشىلىك الدىندا وتپەي، ستۋديادا ءتۇسىرىلدى. «تاماشانى» اشاسىڭ دەگەن سوڭ، مەن دە قاتىسىپ، ءتيىستى شىعارمامدى وقىدىم. قاراكوز «انامنىڭ اق سۇتىندەي» جانە «اققۋلار» دەگەن ەكى ءان ورىندادى. سونىمەن، الماتىدا وتكەن ەكى كۇندىك شايقاس (تولقۋلار وبلىس ورتالىقتارىندا دا بولىپ وتكەن) رەسپۋبليكانى سىلكىندىردى دەگەن سەكىلدى. جاۋ مەملەكەتتىڭ راديولارى بۇل جونىندە حابارلاپ جاتقان.
***
قالا حالقى بۇرىن تاتۋ تۇراتىن ەدى. ورىستار مەن قازاقتار ءبىر-ءبىرىنىڭ بەتىنە قاراي الماي، «جۋاسىپ» قالدى. ءوز پايىمداۋى ما، ورتالىق پارتيا كوميتەتى جەرگىلىكتى حالىقتى، اسىرەسە، قازاق ۇلتىنىڭ تالعامى قانداي بولارىن ەسكەرمەي، كولبيندى جىبەردى. «قاتە جىبەردى-اۋ» دەپ ەسەپتەدىم.
24.ءحىى.86.
***
17-18 دەكابردەگى قاندى سويقاننان كەيىن ەستىگەندەرىم:
«الاڭدا ماشينا استىندا قالعان جىگىتتىڭ ميى شاشىلىپ كەتكەن...».
«ۇزىن بۇرىمدى قىزدى شاشىنان سۇيرەگەندە باس تەرىسى سىپىرىلىپ ولگەن...».
«ءبىر كامەرادا جاتقان 37 قازاق قىزىن جەندەتتەر: «بالا تۋمايتىن ەتەيىك سەندەردى» دەپ، ەتىكپەن ىشتەرىنە تەپكىلەگەن».
«اۋزى جارالى جىگىتتەردىڭ دەنەسىنە اناشا ۋىن جىبەرىپ ولتىرگەن. قالعاندارىنا ادەيىلەپ اناشا ۇنتاعىن سالعان. بۇنىسى – شەتەلدەن كوميسسيا كەلسە، «اناشا تارتقان بۇزاقىلار» دەمەك بولعان دەيدى».
«كازراديودا ىستەيتىن شلياحوۆ، فيليپپوۆ دەگەندەردىڭ جۋان تەمىر كەسپەلتەگىمەن ەكى قازاق قىزىن ولتىرگەنىن راديو قىزمەتكەرلەرى تەرەزەدەن كورىپ تۇرعان».
«قىرعىن شايقاس بولىپ جاتقان الاڭعا جاقىن ۇيلەردە تۇرعان ادامدار دا جىندانۋعا جاقىنداپ، اۋرۋحاناعا تۇسكەندەرى بولعان. العاش ماشيناعا زورلاپ باسقان جاستاردى اۆتوبۋستار الىسقا قار ۇستىنە اپارىپ تاستاپ كەتكەن. موسكۆادان شۇعىل سامولەتپەن اكەلىنگەن سولداتتار شەتىنەن كارەتيستەر بولسا كەرەك».
«قاقتىعىسۋدا ەشقانداي شىعىن بولعان جوق» دەپ قازاق سسر جوع. سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ پرەدسەداتەلى مۇقاشەۆ مۇلدە وتىرىك ايتقان، اسقان ەكىجۇزدىلىك، جاعىمپازدىق جاساعان».
«وسىنداي حاباردى قايتادان بەرۋگە قازاق راديوسى مەن تەلەۆيدەنيە جونىندەگى كوميتەت پرەدسەداتەلى ساعات اشىمباەۆ كەلىسپەگەن:
- ءوز كوزىممەن كورگەن قاندى قىرعىن بولعان جوق دەپ قالاي ايتا الام، وعان كوممۋنيستىك ارىم كوتەرمەيدى دەپ جاۋاپ بەرگەن».
«قولعا تۇسكەندەردى: «سەندەردى دەمونستراتسيا جاساۋعا جۇمساعان كىمدەر؟» دەپ قيناعان كورىنەدى. كوپتەگەن جاستار: «ەشكىم جۇمساعان جوق، ولتىرسەڭ دە ايتارىم وسى. دەمونستراتسيا جاساۋعا پراۆومىز جوق پا؟! الدىمەن تيىسكەن ءبىز ەمەس، ميليتسيونەرلەر مەن سولداتتار» دەپ جاۋاپ بەرگەن».
26 دەكابر
قالا تىنىشتالا باستادى. جەرگىلىكتى گازەتتەردە 17-18 دەكابردەگى ستۋدەنتتەر دەمونستراتسياسىنىڭ مەيلىنشە ساياسي قاتە ەكەندىگىن ايىپتاعان ماقالالار جاريالاندى. تەلەديداردا كومسومول ۇيىمدارىنىڭ جينالىسى كورسەتىلىپ، «كىنالى» دەگەن جاستاردى كومسومولدان شىعاردى. مۇنى ۇيىمداستىرعان كىمدەر ەكەنى بەلگىسىز. «تابىلاتىن بولىپتى»، «ولاردى اياماي سوتتايدى» دەگەن لاقاپ سوزدەر تاراپ جاتتى.
28 دەكابر
ءتۇس قايتا، ساعات 4-00-دە مەنىڭ «انامنىڭ اق سۇتىندەي» دەگەن ولەڭىم تۇڭعىش رەت راديودان ورىندالدى. ءاندى شارقاعان ون جارىم جاستاعى قاراكوز اۋەلبەكوۆا. دايىنداعان راديونىڭ بالالار رەداكتسياسى.
***
قالا كوشەلەرىندە اسكەري جانە ميليتسيالىق كۇزەت كۇشەيتىلدى. ءۇش-ۇشتەن، بەستەن جۇرگەن سولداتتار، ميليتسيالار...
29 دەكابر
ۇيدەمىن، بىردەمە جازۋعا زاۋقىم جوق. ومىردەن تۇڭىلمەسەم دە، بويىمدى تورىعۋ سەكىلدى ءبىر سالقىن سەزىم بيلەپ العان.
30 دەكابر
جۇرت جاڭا جىلدى قارسى الۋعا دايىندالۋدا. ايتسە دە كوڭىلسىزدىك بايقالادى. جۇرتتىڭ كوڭىلىن سەرگىتەتىن جالعىز عانا ەرمەگى – تەلەديدار، سودان بەرىلگەن ويىن-ساۋىق، كونتسەرتتەر عانا. تەلەديدار، گازەتتەردەن بەرىلەتىن حالىقارالىق حابارلار (كوبى وسەككە ۇقسايدى) جۇرتتى مەزى ەتىپ ءبىتتى. جۇرت «تەرمويادرولىق سوعىس ءورتى شىعىپ كەتەدى مە ەكەن؟» دەپ قاۋىپتەنە باستادى. اقش پەن سسسر، باسقا دا اسا دامىعان ەلدەردىڭ يادرولىق قارۋلانۋعا قۇشتارلىعى، كوسموسقا (عارىشقا) شىعۋعا ۇمتىلىسى – حالىقتى بولاشاققا كۇدىكپەن قارايتىن ەتتى. «جەر شارىن رادياتسيامەن، گازبەن تۇنشىقتىرار ما ەكەن؟». ۇكىمەت باسشىلارىنا دەگەن حالىق قۇرمەتى جويىلعان دەۋگە بولادى.
31 دەكابر
قالا تىنىش بولدى.
ساعات 10-30-دا قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ قكپ ورت. كوميتەتىنىڭ ءى-سەكرەتارى گەننادي ۆاسيلەۆيچ كولبينمەن كەزدەسۋى بولدى (كەشە حابارلاعان ەدى). كەزدەسۋدى و. سۇلەيمەنوۆ اشتى. سوسىن جازۋشى، بەلگىلى اقىن جۇبان مولداعاليەۆ سويلەدى. جۇبان ستۋدەنتتەردىڭ ماقساتسىز، حۋليگاندىق دەمونستراتسياسىن سىناي وتىرىپ، ولارعا قارسى ميليتسيالىق ۇرۋ، سوعۋ (دۋبينكامەن) جازاسى قولدانىلعانىن وتە ورىنسىز دەپ ايتتى. شىنىندا، قارۋسىز ستۋدەنتتەردىڭ دۋبينكا تاياعىن جەگەن سوڭ اشىنىپ كەتكەنى ءمالىم بولدى.
1 يانۆار، 1987 جىل.
«ليت. گازەتادان» جازۋشى ءا. ءالىمجانوۆتىڭ «چتو پرويزوشلو ۆ الما-اتە؟» دەگەن ماقالاسىن وقىدىم. ماقالا، نەگىزىنەن، دۇرىس-اۋ. بىراق، كىنانى دەمونستراتسيا جاساعان ستۋدەنتتەرگە عانا اۋدارعانى - ادىلدىك ەمەس. ستۋدەنتتەر ءبىر-ەكى كۇن عانا شۋلاپ تارايتىن ەكەن. رەسپۋبليكالىق پروكۋرور ورىنباسارى باساروۆ دەگەن دەمونسترانتتارعا ماشينامەن مۇزداي سۋ شاشتىرعاندا، ءبىر قىز ماشينا استىندا قالىپ، كوزبە-كوز ولگەن. مۇنى كورگەن جاستار اشىنىپ، ميليتسيا، سولداتتارمەن شايقاسقا كوشكەن. ءالىمجانوۆ بۇل شىندىقتى ايتقانمەن، گازەت جازا قويار ما ەكەن؟! ەرتەڭ 2 يانۆار.
***
1 يانۆار 1987 جىلعى وسى جازبامەن قايراتكەر قالامگەر شونا سماحانۇلىنىڭ بلوكنوت بەتىنە تۇسكەن كۇندەلىگى اياقتالادى.
اقىن جۇرەگىن جارالاعان قاسىرەتتى وقيعالاردى وقىپ وتىرىپ مەنىڭ ەسىمە ي. ا. ءبۋنيننىڭ ماسكەۋدەگى «سوۆەتسكي پيساتەل» باسپاسىنان 1990 جىلى جارىق كورگەن «وكاياننىە دني» اتتى كىتابى ورالدى. كۇندەلىك ىسپەتتى جازىلعان بۇل شىعارماسىندا ول رەسەيدەگى سامودەرجاۆيا قۇلاپ، ۇلت ينتەلليگەنتسياسىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن تۇستى شەبەر سۋرەتتەيدى. «جامان اتقا جال بىتسە، جانىنا تورسىق بايلاتپاس» دەگەندەي، تابان استىندا ناگان مەن بىلعارى كۇرتەگە يە بولعان شولاق بەلسەندىلەر زيالى قاۋىمدى دا باي-قۇلاققا بالاپ، ءتورىن كورگە اينالدىرعانىن اشىنا جازادى.
مىنە، شونا اعانىڭ كالينين كوشەسىندەگى 24 ءۇيدىڭ اياداي بولمەسىندە اۋرۋ قىزى قۇرالايىن ەمدەي وتىرىپ، جازعان كۇندەلىكتەرى ماعان ءبۋنيننىڭ كۇندەلىگىن وقىعانداعىداي كوڭىلىمدى بوساتىپ، كوزىمە جاس ءۇيىردى. سوندىقتان بولار ءالسىن-ءالسىن قولىما الىپ، قايران دا قايران شوكەڭنىڭ قولىنىڭ تابى قالعان قىزعىلتىم پاراقتى ايالاي سيپاپ، قايتا-قايتا وقي بەردىم، وقي بەردىم. سوسىن ءوزىم عانا وقي بەرمەيىن، ءوزىم عانا مۇڭايىپ، ءوزىم عانا جىلاي بەرمەيىن دەپ، مىنە، قالىڭ وقىرماندارعا ۇسىنىپ وتىرمىن.
امانكۇل جەڭگەم اماناتتاعان شوكەڭ دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى – حاتتارى.
وندا شوكەڭ، شونا اعام قاراپ جۇرمەيتىن ادەتىنە باسىپ كپسس ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى د. ا. قوناەۆ جولداستان باستاپ ءبارىن حاتپەن «اتقىلايدى».
مۇنى دا وقيىق.
«كپسس ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى،
قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى،
سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن ەكى رەت العان
د. ا. قوناەۆ جولداسقا;
قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ پرەدسەداتەلى س. ب. نيازبەكوۆ جولداسقا;
قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى
ب. ءا. ءاشىموۆ جولداسقا;
قازاق سسر وقۋ ءمينسترى
ق. بالاحمەتوۆ جولداسقا
الماتى قالاسىنداعى س. م. كيروۆ اتىنداعى №12 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ ءبىر توپ اتا-انالارىنان
ءوتىنىش
بۇل مەكتەپتىڭ قۇرىلعانىنا جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، كەڭەيتىلگەنىنە ەكى-اق جىل بولدى. پارتيا مەن ۇكىمەتىمىزدىڭ قامقورلىعىمەن مەكتەپ ءبىر مىڭ وقۋشى سيارلىقتاي ەتىلىپ، وتكەن جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ جاتىر. قالانىڭ شەتكى ۇساق اۋداندارىنان كەلەتىن تومەنگى كلاسس وقۋشىلارى ءۇشىن 200 بالالىق پانسيونات-ينتەرناتى دا بار. مۇنىڭ ءبارى جاقسى.
ايتسە دە، وقۋشىلاردىڭ تەڭ جارتىسىنان كوبى – 600-گە جۋىق وقۋشى قالانىڭ شەتكى، ۇساق اۋداندارىنان كەلەتىندىكتەن، ولار كۇنىنە ارى-بەرى 25-30 كم جول جۇرەدى. ءاربىر وقۋشى كۇنىنە ءۇش-ءتورت ساعاتقا جۋىق ۋاقىتىن اۆتوبۋس كۇتۋمەن جانە اۆتوبۋس ۇستىندە وتكىزەدى. ولاردىڭ مەكتەپكە كەلگەنشە جانە ۇيىنە جەتكەنشە كورەتىن ازابىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن.
مۇنىمەن قاتار، الماتى ميكرواۋداندارىندا بالالارىن انا تىلىندە – قازاق مەكتەبىندە وقىتقىسى كەلەتىندەر دە از ەمەس. سوندىقتان دا، وسى وبەكتيۆتى جاعدايعا بايلانىستى ميكرواۋدانداردىڭ ءبىر قولايلى جەرىنەن ۇلكەن قازاق ورتا مەكتەبىن اۋشدى سۇرايمىز.
№12 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ اتا-انالار كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى، جازۋشى ش. سماحانۇلى. (جانە ونشاقتى اتا-انا قول قويعان)».
كوپ ۇزاماي شونا سماحانۇلى ۇيىمداستىرعان بۇل حاتقا مينيستر ك. بالاحمەتوۆتەن جاۋاپ كەلەدى.
ونى دا وقيىق.
«جاۋاپ. زاۆەدۋيۋششەمۋ الما-اتينسكيم گورونو توۆ. جاكۋپوۆۋ ا. ە.
كوپيا: گ. الما-اتا، ۋل. كالينينا 24, توۆ. سماحانۋلى ش. ي درۋگيم.
ۆ تسك كپ كازاحستانا، پرەزيديۋم ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كازاحسكوي سسر، سوۆەت مينيستروۆ كازاحسكوي سسر، مينيستەرستۆو پروسۆەشەنيا كازاحسكوي سسر وبراتيليس چلەنى روديتەلسكوگو كوميتەتا كازاحسكوي سرەدنەي شكولى №12 س پروسبوي وب وتكرىتي ۆ گورودە الما-اتە ۆ ودنوم ميكرورايونە ەششە ودنوي شكولى س كازاحسكيم يازىكوم وبۋچەنيا.
ۆ سۆيازي س ەتيم، ۆام پورۋچاەتسيا يزۋچيت ۆوپروس و نەوبحوديموستي ي ۆوزموجنوستي وتكرىتيا ۆ گ. الما-اتە شكولى س كازاحسكيم يازىكوم وبۋچەنيا يلي وتدەلنىح كازاحسكيح كلاسسوۆ پري سۋششەستۆۋيۋششيح شكولاح ي سۆوي پرەدلوجەنيا نام سووبششيت ك 15 دەكابريا س. گ.
مينيستر ك. ب. بالاحمەتوۆ. 19.11. 76.».
كوردىڭىزدەر مە، شوكەڭ شىرىلداپ انا تىلىندە حات جازسا، سول ۋاقىتتاعى مينيستر جاۋاپتى ورىس تىلىندە بەرەتىن بولعان. ونىڭ ۇستىنە «ۆ سۆيازي س ەتيم، ۆام پورۋچاەتسيا يزۋچيت ۆوپروس و نەوبحوديموستي ي ۆوزموجنوستي وتكرىتيا ۆ گ. الما-اتە شكولى س كازاحسكيم يازىكوم وبۋچەنيا يلي وتدەلنىح كازاحسكيح كلاسسوۆ پري سۋششەستۆۋيۋششيح شكولاح ي سۆوي پرەدلوجەنيا نام سووبششيت ك 15 دەكابريا س. گ.» دەپ، بار جۇمىس پەن جاۋاپكەرشىلىكتى اقىننىڭ وزىنە جۇكتەپ قويادى.
بىراق شوكەڭ تاپسىرماعا قىڭق دەمەستەن، جۇكتەلگەن جۇمىستى تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ اتقارادى. ءسويتىپ ول ەڭبەگىنە وراي مينيستردەن ەكىنىشى جاۋاپ حات الادى.
وقيىق.
«گ. الما-اتا، ۋل. كالينينا، دوم 24. ت. سماحانۋلى ش. ي درۋگيم.
مينيستەرستۆو پروسۆەششانيا كازاحسكوي سسر، يزۋچيۆ ۆوپروس و ۆوزموجنوستي وتكرىتيا سرەدنەي شكولى س كازاحسكيم يازىكوم وبۋچەنيا ۆ ودنوم يز ميكروراينوۆ گ. الما-اتى، سووبششاەت، چتو ۆ كازاحسكوي سرەدنەي شكولە №12, راسپولوجەننوي ۆ تسەنترە گورودا، ۆ ناستوياششەە ۆرەميا وبۋچەتسيا 1057 ۋچاششيحسيا، يز كوتورىح 231 پروجيۆايۋت ۆ يۋگە-زاپادنوم رايونە گ. الما-اتى، ۆ. چ. پوسەششايۋت 1 كلاسس – 23 ۋچەنيكا، 2 كلاسس – 29, 3 كلاسس – 19, 4 كلاسس – 14, 5 كلاسس – 15, 6 كلاسس – 19, 7 كلاسس – 17, 8 كلاسس – 26, 9 كلاسس -22, 10 كلاسس – 44.
يسحوديا يز ەتوگو، گورودسكوي وتدەل نارودنوگو وبرازوۆانيا پلانيرۋەت ۆ نوۆوي شكولە №86, راسپولوجەننوي ۆ شەستوم ميكرورايونە، وتكرىت 1-10 كلاسسى س كازاحسكيم يازىكوم وبۋچەنيا س ناچالا 1977-78 ۋچەبنوگو گودا.
مينيستر ك. بالاحمەتوۆ. 21. ءحىى. 76.».
مىنە، قازاق حالقىنىڭ الماتىداي اسەم قالاسىندا قازاق مەكتەپتەرى مەن بالاباقشالارى وسىدان كەيىن كوكتەمگى جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتارداي قاپتاپ، كوبەيە باستاعانى بەلگىلى.
بىراق بۇل وڭايلىقپەن بولا سالعان جوق. مينيستردەن ەكىنشى جاۋاپ كەلگەنشە شىداماعان شوكەڭ د. ا. قوناەۆقا بارىپ، الماتىداعى جالعىز قازاق مەكتەبىنىڭ جاعدايىن ءوز اۋزىمەن تۇسىندىرەدى. امانكۇل جەڭگەمنىڭ ايتۋى بويىنشا، جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولعان كۇندەرى شوكەڭدى سول باستاماسى ءۇشىن كگب كەڭسەسىنە شاقىرتىپ، تەرگەۋگە الا باستايدى. جەڭگەمنەن قالعان جادىگەردەي سوزدەردى دالمە-ءدال كەلتىرەيىن.
- ءبىر كۇنى ۇيگە مارات توقاشباەۆ كەلىپ، شوكەڭە: «مەنى كگب شاقىرتىپ، ءبىراز تەرگەدى. ءسىزدى دە شاقىرتىپ قالار» دەدى. ايتقانىنداي، «ءۇش ءارىپ» شوكەڭدى دە شاقىرىپ، تەرگەي باستادى. بىراق شوكەڭ تەرگەۋدەن كەلگەن سوڭ مەنى قورقىتپايىن دەي مە، ايتەۋىر «مەنى جەردىڭ استىنا (پودۆال – ك.س.) ءتۇسىرىپ، قۋىس-قۋىسپەن الىپ ءجۇرىپ، ءبىر بولمەگە اپارىپ ابدەن تەرگەپ-تەكسەردى» دەيدى. بىراق قانشا دەگەنمەن ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە ەمەس پە، ءوزى دە كادىمگىدەي قورقاقتاپ ءجۇردى. سەبەبى، ونىڭ الدىندا «قازاق مەكتەپتەرىن اشتىرامىن» دەپ شارق ۇرىپ ءجۇردى عوي، اعاڭ.
مينيسترلەرگە ءسوزى وتپەگەن سوڭ دىنمۇحامەد قوناەۆقا دا بارىپ جولىقتى. جەكە باسىنىڭ قام-قارەكەتى ءۇشىن بارعان جوق ارينە، «قازاق مەكتەپتەرىن اشتىرايىق» دەپ باردى. سوندا ۇلكەن كىسى «قۇدايىم-اۋ، ماعان ءوستىپ ءبىر ادام كەلدى مە؟! اتا-انالار قولدارىڭدى قويىپ، اكەلسەڭدەر اشتىرىپ بەرەم عوي» دەپ اعىنان جارىلىپتى.
سودان كەيىن «اقساي»، «وربيتا»، «كوكتەم» شاعىن اۋداندارىنان جانە «ساياحات» جاقتان ءبىراز مەكتەپتىڭ اشىلۋىنا باس بولدى. بالاباقشالاردىڭ اشىلۋى ءۇشىن دە تىنباي جۇمىس ىستەدى. ورىس ءتىلدى باسپاسوزدەر «ۇلتشىلدار اشقىزدى» دەپ داۋىلداتقان «ەرتوستىكتى» دە شوكەڭ مارقۇم اشتىرىپ ەدى...
ءوزىم بىلەتىن ءبىر وقيعانى ايتىپ بەرەيىن. «كوكتەم» جاقتاعى بالالار باقشاسىن اشاردا اتا-انالاردى ءوزى جينادى اعاڭ. سويتسەك ەشقايسىسى جوق. «بۇلار قايدا كەتكەن؟» دەسەك، موتوتسيكلمەن كەلگەن ميليتسيالار ءبارىن قايتارىپ جىبەرىپتى. سوسىن شوكەڭ باستاعان جاناشىرلار ميليتسيالاردىڭ قوقان-لوققىسىنا قاراماستان اتا-انالاردى قايتا جيناپ، بالاباقشانىڭ اشىلۋ سالتاناتىن وتكىزدى.
سول كەزدەگى بيلىكتىڭ جارامساق وكىلدەرى شوكەڭ اشتىرعان قازاق مەكتەپتەرى مەن بالاباقشاعا بايلانىستى «رجاۆششينا» («توت») دەگەن اۆتورسىز فەلەتون جازىپ، ونى سول كەزدەگى «لەنينشىل جاس» گازەتىنە جاريالاتۋعا جولدايدى. ول گازەتتەگى ۇلتىم دەگەن ازاماتتاردى قولدايتىن جۋرناليستەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، شوكەڭە تەلەفون شالادى. سودان شوكەڭ جازۋشى سوفى سماتاەۆقا حابارلاسىپ (جازۋشى س. سماتاەۆ سول كەزدە قكپ وك قىزمەت ىستەگەن), ول كىسى اققا كۇيە جاققان قارا ماقالانىڭ جاريالانباۋىنا كومەگىن ايامايدى...
امانكۇل جەڭگەمىزدىڭ اڭگىمەسى وسىلاي جالعاسا بەرەتىن. كەيىن ىزدەنىپ ءجۇرىپ سول اتى-شۋلى «توت» دەگەن ماقالانىڭ كوشىرمەسىن تاۋىپ، شوكەڭە قاتىستى جەرلەرىن وقىپ، جاعامدى ۇستادىم.
سىزدەر دە وقىپ كورىڭىزدەر، اعايىن:
«1986 جىلدىڭ اۆگۋست ايىندا الماتى گازەتتەرىنىڭ بىرىندە قازاق كلاستارىن اشۋدى سوزىپ وتىر دەگەن جەلەۋمەن №118 ورتا مەكتەپ جانە قالالىق اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باسشىلارىن سىناعان فەلەتون جارىق كوردى.
بىرنەشە كۇن اراعا سالىپ، 1 سەنتيابردە بۇل اشىلىم ءوتتى دە. الايدا، جاڭا كلاستاردىڭ تابالدىرىعىن تۇرعىلىقتى ۇلتتىڭ بالالارى وسى مەكتەپتىڭ وزگە وقۋشىلارىنان ەرەكشە، وركەستر سۇيەمەلدەۋىمەن، ارنايى ستسەناري بويىنشا اتتادى. بۇل پروگراممانىڭ ايرىقشا گۇلتاجدەرىندەگى جول اشارلار قالاعا تانىمال جازۋشىلار ەسىمدەرىن ايگىلەپ تۇردى.
سول سالتانات كۋاگەرلەرىندەگى سياقتى وقىرمانىمىزدا دا وسىناۋ ەتىمىز ۇيرەنگەن كادىمگى كەزەكتى وقيعا الدەبىر جەڭىس جەلپىنى، پەداگوگيكالىق كوللەكتيۆتىڭ ەمەس، فەلەتون اۆتورى ساتيريك-اقىن شونا سماحانۇلىنىڭ ماڭىزدى جەتىستىگى رەتىندە كورىنگەنى نەسى؟، - دەگەن ساۋال تۋى مۇمكىن.
مەكتەپتەر مەن بالاباقشالاردىڭ بارلىعىندا بىردەي قازاق ءتىلىن وقىتۋ يدەياسى كوممۋنيست-جازۋشىنى باۋراعانىنا ءبىر جىل عانا تولعان جوق. نەسى بار، بۇل قاجەتتى جانە جان-جاقتى قولداۋ تاباتىن جانە جۇرت نازار اۋداراتىن ساياساتپەن دە ۇندەسەدى.
ەگەر سماحانۇلى ۇلتتىق ءتىلدى وقىتۋدى جاقسارتۋدى تىلگە تيەك ەتىپ، ورىنسىز وكپەشىلدىك تانىتىپ، ءوزىن ادىلدىكتى قورعاۋدىڭ تىم قىزعانشاق قىزعىشى رەتىندە كورىنبەگەندە، ساتيريك-جازۋشى ۋاقىتتان وزىپ، بۇدان ءبىر جىل بۇرىن ينتەرناتسيونالدىق تاربيەنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە مويىن بۇردى دەپ ايتۋعا بولار ەدى. ول ءۇشىن، ماسەلەن، حالىق اعارتۋ جۇمىسىنداعى «اتتەڭ-ايلار» مەن ورالىمسىزدىقتى الدەكىمنىڭ تۇرعىلىقتى ۇلت بالالارىنا تۋعان ءتىلىن وقىپ-ۇيرەتۋدە جاساعان كەدەرگىسى دەپ تۇسىنە سالۋ ەشتەڭە ەمەس.
وسى ءبىر نارسەلەردىڭ قۇنى سوقىر جىرماققا دا تاتىمايتىن سەكىلدى كورىنگەنىمەن سماحانۇلى قازاق مادەنيەتى، ءتىل ءداستۇرىنىڭ دامۋىن قولدان تەجەپ وتىرعان ادامدار بار دەگەن سەزىك تۋدىرۋعا تىرىستى...
قازاق كلاستارىن اشۋدىڭ قاراپايىم وقيعاسى نەلىكتەن سالتاناتقا، حالىق مۇددەسىن قورعاۋشىلاردىڭ ءىرى جەڭىسىن ماراپاتتاۋعا اينالعانىن، ال شىن مانىندە ءوستىپ وزدەرىنە بەدەل جيناۋعا تىرىسقان الاياقتاردىڭ پايداسىنا جاراتقانى ەندى تۇسىنىكتى بولىپ وتىر.
كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ «قازاق رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇيىمىنىڭ ەڭبەكشىلەرگە ينتەرناتسيونالدىق جانە پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ جونىندەگى جۇمىسى تۋرالى» قاۋلىسىندا اتالىپ وتكەنىندەي، مۇنداي كوڭىل-كۇي اۋانى ۇلتتىق توماعا-تۇيىقتىق تەندەنتسياسىن كۇشەيتكەننەن باسقا ەشتەڭە ەمەسىن ايتۋدىڭ ءوزى قاجەت پە؟
بۇدان ءبىر جىل بۇرىن شونا سماحانۇلىنىڭ بۇل قىلىعىنا ەشكىم ايرىقشا نازار اۋدارماعانى، ونىڭ تاراپىنا ايتىلعان كوپىرمە قوشامەت سوزدەر تۇپكىلىكتى باس اينالدىرعانى راس. مىنە، وسىعان ماساتتانعان ول قازاق كلاستارىن اشۋعا كەدەرگى بولىپ وتىر دەگەن جەلەۋمەن № 51, 65 ورتا مەكتەپتەردىڭ اكىمشىلىگى مەن پەداگوگيكالىق كوللەكتيۆىنە بۇل جايلى گازەتكە جازامىن، دەپ ت.س.س نەشە ءتۇرلى قوقان-لوققى كورسەتتى.
مۇندا دا ول، ادەتتەگىدەي، وسى ماسەلەمەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ تاپسىرماسىمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرمىن دەپ، بۇل ۇيىم باسشىلارىنىڭ ەسىمدەرىن بۇركەندى. جازۋشىنىڭ وسىنشاما جوعارى وكىلەتتىلىگىنەن تايساقتاعان پەداگوگتار وعان قازاقشا وقيتىندارعا بولىنگەن كلاستارىن كورسەتۋگە اسىعىپ، قالاي ۇيىمداستىراتىندىقتارىن جالىقپاي جانە تۇبەگەيلى ءتۇسىندىردى. سونىمەن بىرگە، بۇل ىسپەن ەشكىمنىڭ قاتىسۋىنسىز اينالىسىپ جاتقاندىقتارىنا دا تۇسىنىك بەرىپ وتىردى. بىراق سماحانۇلى اركەز: «جارايدى، مۇنىڭ ءبارىن قالاي ورنالاستىراتىندىقتارىڭدى تاعى دا تەكسەرەمىز!» دەپ مالىمدەدى.
№65 مەكتەپتە اتا-انالاردان جۇزدەگەن قۇلاقتاندىرۋلار مەن تۇرعىلىقتى ۇلت ادامدارىن اتا-انالار جينالىسىنا شاقىرتۋعا ارنالاعان تەلەگراممالاردى كوبەيتىپ باساتىن ماشينيستكالارعا اقشا جينالدى.
بۇل شاراعا الدىن الا ۇلكەن دايىندىق جۇمىسى جۇرگىزىلدى. بالالاردى قازاق كلاستارىنا جازۋعا زاڭدى نەگىزدە شىققان مۇعالىمدەردىڭ سوڭىنان تۋعان ءتىلدى ساقتاۋ جولىنداعى «كۇرەستەگى» وزدەرىنىڭ باستى مىندەتتەرىن تاعى ءبىر مارتە كورسەتۋ ءۇشىن وزدەرىن-وزدەرى سايلاعان اتا-انالار كوميتەتىنىڭ وكىلدەرى اتتاندى. ولار قازاق كلاسىنا وقۋعا شاقىرعان حابارلاندىرۋلارىن جونەي ىلە بەردى. ەگەر كىمدە-كىم باعاناداعى قۇلاقتاندىرۋدى جۇلىپ تاستاسا، بۇل حالىقتىڭ ۇلت جاۋى رەتىندە باعالانعانىنان-اق وسىنىڭ ءبارى قانداي جاعدايدا جۇزەگە اسقانىن وزدەرىڭىز بىلە بەرىڭىزدەر.
ءسال بولماعاندا بۇكىل قازاقتىڭ اتىنان سويلەۋ قۇقىن وزدەرىنە تاڭىپ العان جيىندى ۇيىمداستىرۋشىلار بىرقاتار ۆەدومستۆولاردىڭ باسشىلارىنا، حالىق اعارتۋ مينيسترىنە جانە باسقالارعا پوچتامەن رەسمي تۇردە شاقىرۋ تەلەگراممالارىن جولدادى
بارلىق «جيىن» مۇشەلەرىنىڭ سانى ءۇش جۇزگە جۋىقتادى. ولاردىڭ ىشىندە تەك 50 ادام عانا ءوز بالالارىنىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋىن قالادى. بۇعان ءتيىستى دەڭگەيدە جاۋاپ قايتارۋ ماقساتىمەن جيىندى ۇيىمداستىرۋشىلار ورىندىقتارعا ۇلى ويشىلداردىڭ تۋعان ءتىلدىڭ ماڭىزى مەن ءرولى جونىندەگى ۇلاعاتتى سوزدەرىن قاز-قاتار جايىپ تاستادى. جينالعانداردىڭ نازارىنا الدەقايداعى «ءبىر ساتيريك» ايتتى دەگەن: «ەگەر نارەستە ءوزىنىڭ تۋعان ءتىلىن بىلمەيتىن بولسا، وندا ونىڭ ءبىر شارىگى جەتپەيدى. ەگەر ۇلكەن ادام تۋعان ءتىلىن بىلمەسە، ونىڭ ءجۇز شارىگى جەتىسپەيدى» ءافوريزمى ۇسىنىلدى (ماقالا باسىنداعى سىقاقشى كوپەن امىربەكتىڭ مىسالىن ەسكە الىڭىز – ك.س.). ءجۇز شارىگى جەتىسپەيتىندىكتەرىن مويىنداۋشىلار تابىلا قويمادى.
شىعىپ سويلەۋشى حالىق اعارتۋ جۇيەسىنىڭ وكىلدەرىنە ءوز ويلارىن اشىق ايتۋعا مۇمكىندىك بولمادى. زالدان ءالسىن-ءالسىن ايقاي-ۇيقاي، جاناما سوزدەر، قوبالجۋلار ەستىلىپ تۇردى. سماحانۇلى سويلەگەن جوق. ول شەشەنسۋدىڭ پايداسىز، ال جاسىرىن تۇرتپەكتۋدىڭ قاۋىپسىز ەكەنىن جاقسى ءبىلدى...».
مىنە، «توت» اتتى ۇزاق ماقالا وسىلاي شوق ءتىلدى شوكەڭمەن باستالىپ، قازاق حالقىنىڭ تاعى بىرنەشە زيالى ۇلدارىنا «ۇلتشىل» دەگەن جالا جاۋىپ، عايباتتاپ باعادى. فەلەتونسىماقتى ۇيىمداستىرۋشىلار كگب «قۇلاقتارى» مەن قكپ وك جاندايشاپتارى ەكەنىندە داۋ جوق، ولار شوكەڭدى سىناي وتىرىپ، ونىڭ ءبىر ۇشىن اقىن ارقا تۇتقان د. ا. قوناەۆقا قاراي بۇرىپ وتىرعانىن انىق اڭعارۋعا بولادى. ابىروي بولعاندا، رەداكتسيا قابىرعاسى سىرتىندا دۇنيەگە كەلگەن ماقالا-فەلەتونعا ەش جۋرناليست قول قويماعاندىقتان جاستار گازەتتەرىنە جاريالانباي قالادى. وعان سوفى سياقتى ساقى جازۋشىلاردىڭ دا ىقپالى بولسا بولعان شىعار.
جىلجىعان جىلدار، ادىمداعان ايلار، قۇلدىراڭداعان كۇندەر وتكەن سايىن شوكەڭ سياقتى ۇلت ءتىلىنىڭ ۇلىقتالۋى ءۇشىن كۇرەسىپ وتكەن ازاماتتىڭ اتى اڭىزعا اينالىپ، بۇگىنگى جانە كەيىنگى ۇرپاقتارعا عيبرات رەتىندە ويعا ورالا بەرەدى، ورالا بەرەدى.
