بەلگىلى فولكلورتانۋشى عالىم ەدىگە تۇرسىننىڭ قابىرىنە ەسكەرتكىش قويىلىپ، ەسكە الۋ اسى وتكىزىلدى. جينالعاندار مارقۇمنىڭ قازاق رۋحانياتىنداعى ورنى جايىندا ويلارى جانە ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى.
26 قىركۇيەكتە الماتىدا ۇلى ۇستاز، ادەبيەتشى-فولكلوريست عالىم ەدىگە تۇرسىندى ەسكە الۋ ءراسىمى ءوتىپ، ونىڭ زيراتىنا ارنايى قۇلپىتاس قويىلىپ، مارقۇمنىڭ ارۋاعىنا باعىشتالىپ اس بەرىلدى. شاراعا زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ەدىگە دارىعۇلۇلىنىڭ شاكىرتتەرى مەن قازاق قوعامىندا ءوز ورنى بار ازاماتتار قاتىستى.
سەگىز جىلدان كەيىن قويىلعان قۇلپىتاس
الماتىداعى كەڭساي زيراتى قازاقستاننىڭ كورنەكتى تۇلعالارى جەرلەنەتىن ماڭىزدى پانتەونعا اينالعان. كەڭسايعا جەرلەنگەن ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ەدىگە تۇرسىن. تانىمال ادەبيەتتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى 2016 جىلى قايتىس بولىپ، توپىراق كەڭسايدان بۇيىردى. ءوز شىعارمالارىندا الەۋمەتتىك تاريحي جانە مادەني ماسەلەلەردى قوزعاعان ەدىگە دارىعۇلۇلىن ەسكە الۋ راسىمىندە ونىڭ قازاق قوعامىنداعى عىلىمدى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرگەنى ايتىلدى.
مارقۇمنىڭ زيراتىنا تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىش وسى ەسكە الۋ ءراسىمىنىڭ وتكىزىلۋىنە سەبەپشى بولدى.
جينالعاندار ەدىگە تۇرسىندى ەسكە الۋ قازاق رۋحانياتى مەن ادەبيەتتانۋ سالاسىندا ۇلكەن ورىن العان تۇلعانىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان ماڭىزدى شارا ەكەنىن باسا ايتتى. بۇل جيىن ونىڭ ەڭبەكتەرىن، ءومىر جولىن جانە ۇلتقا قوسقان ۇلەسىن قايتا ەسكە ءتۇسىرۋ ارقىلى، ونىڭ رۋحاني مۇراسىن ۇرپاققا ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان.
ۇلى ادەبيەتتانۋشىنىڭ جەرلەنگەن ورنى بۇگىنگە دەيىن كوپكە بەيمالىم بولىپ كەلگەن. باسى قارايتىلماعان ەدى. ەدىگە تۇرسىننىڭ مازارىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن شاعىن تاقتايشادان باسقا ەشتەڭە قويىلماعان. ال ادەبيەت سالاسىندا التىن كوپىر بولعان تۇلعانىڭ ەڭبەگىن زەرتتەۋشىلەر مەن ۇرپاقتار ءۇشىن زيراتتىڭ بوي كوتەرۋى ماڭىزدى ماسەلە ەكەنى انىق.
كونە تۇركى جازباسىمەن ۇندەسكەن ەسكەرتكىش
بۇدان الدىن "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالىنىڭ باسشىسى ارمان اۋباكىر مەن «اتامۇرا» كورپوراتسياسىنىڭ باسشىسى راقىمعالي قۇل-مۇحاممەددىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن ءبىر توپ قاۋىم ۇلى تۇلعانىڭ جاتقان جەرىن انىقتاپ، قايتا جاڭعىرتۋعا اتسالىستى. ونى ەسكە الۋ راسىمىنە جينالعاندار رۋحاني قۇندىلىقتاردى ساقتاۋداعى ۇلكەن ۇلەس رەتىندە اتاپ ءوتتى.
- ەدىگە مارقۇم قايتىس بولعالى ونى ىزدەگەن ەشكىم بولمادى. ءبارىمىز ۇمىتىپ كەتتىك. ارمان اۋباكىرگە ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز! وسىلاي بەيىتتەردى جاعالاپ ءجۇرىپ، جەر بولىپ كەتكەن مازاردى تاۋىپ الدى. «اتامۇرا» كورپوراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى راقىمعالي قۇل-مۇحاممەدكە جولىعىپ، ءمان-جايدى تۇسىندىرگەن. ول كىسى دە ارماننىڭ تىلەگىنە قۇلاق اسىپ، جاقسى ءارى ساپالى بەيىتتى كوتەردى. سوعان ءبارىمىزدىڭ كوڭىلىمىز تولىپ تۇر. قازاققا عالىم مەن عىلىم قادىرسىز بولعان زاماندا ەدىگە اعامەن ارالاسقان ىنىلەرى مەن قارىنداستارى بۇگىن وسى باسقوسۋعا جينالىپ وتىرمىز، - دەدى ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي.
ايتۋىنشا، ەدىگە تۇرسىنعا قويىلعان قۇلپىتاس – ۇلت تاريحى مەن مادەنيەتىنە زور ۇلەس قوسقان قايراتكەرگە دەگەن ەرەكشە قۇرمەت. بۇل ءىس-شارا ونىڭ رۋحىن قاستەرلەۋ جانە ونىڭ ادەبيەت سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىن ەل ەسىندە ماڭگى ساقتاپ قالۋعا جاسالعان ماڭىزدى قادام.
- بىلتىر ەدىگە اتامىزعا ارنالعان ءبىر حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتەتىن بولدى. شەتەلدەن كەلگەن قوناقتارىمىز ەدىگە اتامىزدىڭ باسىنا كەلگىسى كەلدى. بىراق، كونفەرەنتسيادان ءبىر اي بۇرىن ءبىز مازاردى قايرات اعامەن ىزدەي باستادىق. جاز بويى قايتا-قايتا كەلىپ ىزدەدىك. ايتەۋىر تاپتىق. مازاردىڭ جازۋى تۇسەيىن دەپ، اينالاسىنىڭ ءبارىن ءشوپ قاپتاپ كەتكەن. ەندى ءسال كەشىكسەك ىلىنگەن جازۋ تاقتايشا ۇشىپ كەتىپ، ەدىگە اتامىزدى تاپپاي قالار ەدىك. «بۇل بولمايدى» دەپ دەمەۋشى ىزدەدىك. سول ساتتە ازاماتتاردىڭ اراسىنان بىزگە راقىمعالي اعا قولداۋ كورسەتىپ، ەسكەرتكىشتىڭ سالىنۋىنا دەمەۋشى بولدى. بۇل شارۋاعا كوپ ادامدار ات سالىستى. ەسكەرتكىشتى قويماس بۇرىن ارمان بايقادام دەگەن ازامات قۇلپىتاسقا كۇلتەگىن جازبالارى يدەياسىن ۇسىندى. بولات قۇسايىن دەگەن سۋرەتشى ەسكەرتكىشكە سۋرەتتىڭ وبرازىن تولىق جاساپ بەردى. ال كونە تۇرىك جازۋىندا بىزگە بەكبولات تىلەگەنۇلى كومەكتەستى. ال قۇلپىتاستاعى ولەڭ جولدارىنا كەلسەك، باستاپقى ءتورت قاتاردى ءوزىم قۇراستىردىم. ولەڭنىڭ 2 جولى ەرلان تولەۋتاي اعامىزعا تيەسىلى، - دەدى «ادىرنا» ديرەكتورى ارمان اۋباكىر.
ايتۋىنشا، قۇلپىتاستىڭ ديزاينى دا ەرەكشە نازار اۋدارتادى. قازاق تىلىندە كيريلليتسامەن جانە كونە تۇركى جازۋىندا ولەڭ جولدارىنىڭ بەينەلەنۋى، مارقۇمنىڭ سۋرەتى مەن كونە كۇلتەگىن جازبالارى ەلەمەنتتەرىنىڭ قولدانىلۋى ەدىگە تۇرسىننىڭ مادەنيەت پەن تاريحتاعى ورنىن ايشىقتايدى. وسىنداي كۇردەلى ءارى ءماندى ەلەمەنتتەردىڭ ەسكەرتكىشكە قوسىلۋى ونىڭ رۋحاني بولمىسىن جان-جاقتى بەينەلەپ تۇر.
«ابايدىڭ كۇيىن كەشكەن ەدىگە»
ەدىگە تۇرسىندى ەسكە الۋ راسىمىنە جينالعاندار عالىمنىڭ قاسيەتىن، سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
- «عىلىم دەگەن – ينەمەن قۇدىق قازعانداي». ول وتە اۋىر جۇمىس. ال بىراق عالىم مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ السا، حالقى قۇرمەتتەسە ونىڭ جۇمىسى، ەڭبەگى ەسەلەنىپ ارتار ەدى. ەدىگە تۇرسىن ابايدىڭ كۇيىن كەشكەن. «نە بولسا دا جازا بەرەيىن، كەلەر ۇرپاق كەرەك بولسا تاۋىپ الار» دەگەن. ۇمىتىلىپ جاتقان عالىمنىڭ باسىنا تاس قويىپ، ونى وڭدەپ، ارلەپ، قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ۇلكەن ازاماتتىق ءىس بولدى. سول ازاماتتارعا شىن جۇرەگىمنەن العىس ايتامىن! - دەدى فيلوسوف، قوعام بەلسەندىسى ءابدىراشيت باكىرۇلى.
ەسكە الۋ كەشىندە ەدىگە تۇرسىننىڭ ءومىر دەرەكتەرى ايتىلدى. شاراعا ادەبيەتتانۋشىنىڭ جەرلەسى، بۇلبۇل داۋىستى ديكتور ساۋىق جاقانوۆا دا قاتىستى.
- ءدال بۇگىن ەدىگە تۇرسىننىڭ بارلىق شىعارمالارىن قايتادان قوپارىپ وقىپ، ايتقان پىكىرلەردىڭ ءبارىن جاستارعا جەتكىزەتىن كەزەڭ ەكەن، - دەپ جىلى لەبىزىن ءبىلدىردى ول.
يەسىن تاپقان ءسوز ەسكەرتكىشكە اينالدى
عالىمنىڭ باسىنا ەسكەرتكىش تۇرعىزۋعا دەمەۋشى بولعان «اتامۇرا» كورپوراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى راقىمعالي قۇل-مۇحاممەد دە جيىندا ءسوز سويلەپ، ىزگى تىلەگىن ءبىلدىردى.
- ارمان مەن سەرىك قاليەۆ ماعان ۇسىنىس جاسادى. مەن ەدىگە تۇرسىننىڭ ورىسشا جازعان دۇنيەلەرىن، فولكلورتانۋشى ەكەنىنەن، اقىن، سال-سەرىلەر، باقسىلىق، ءتىپتى اياز بي، حالىق ەرتەگىلەرى تۋرالى جازعانىنان حاباردار ەدىم. ازاماتتار ەدىگە تۇرسىننىڭ باسى جوعالىپ كەتۋگە ءسال قالعانىن ايتتى. «ءتىپتى بىردە شەتەلدىك عالىمدار ىزدەپ كەلىپ، ارەڭ تاۋىپ، ءوزىمىز ۇيالىپ ءجۇرمىز» دەدى. مەنىڭ باسپامنىڭ اتى – «اتامۇرا». مەن اتالار مۇراسىن جاڭعىرتىپ، قازاقتىڭ مۇراسىن قولداۋىم كەرەك. سوندىقتان بۇل يەسىنە ايتىلعان شىعار دەپ تولىق شىعىندى كوتەرىپ الۋعا دايىن بولدىم. ەسكەرتكىشتىڭ سالىنۋىن دا شامام كەلگەنشە باقىلاپ وتىردىم. بايقاساڭىزدار، وزدەرىڭىز بۇگىن بارعان زيراتتاعى ەسكەرتكىش قوردايدىڭ، قازاقستاننىڭ تاسىنان تۇرعىزىلعان. ءوزىم دە بارىپ قۇران باعىشتاپ قايتتىم. ومىردەن وتكەن عالىمعا، ۇلكەن عۇلاماعا شامامىز كەلگەنشە قۇرمەتىمىزدى كورسەتىپ جاتىرمىز، - دەدى «اتامۇرا» كورپوراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى.
شارا بارىسىندا ەدىگە تۇرسىننىڭ قازاق ادەبيەتىنە قوسقان ۇلەسى مەن ونىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ قىزمەتىنىڭ ماڭىزى ايتىلىپ، ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ەستەلىكتەر ورتاعا سالىندى.
ادەبيەتتانۋشى-فولكلوريست، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ەدىگە تۇرسىن 1942 جىلى تۋعان، 2016 جىلى الماتىدا قايتىس بولدى. ول 1964 جىلى قازپي-ءدى (قازىرگى قازۇپۋ) بىتىرگەن. 1964–1966 جىلدارى اقمولا مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىندا (قازىرگى استانا مەملەكەتتىك مەديتسينا اكادەمياسىندا) وقىتۋشى، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولدى. «درەۆنيە تيپى نوسيتەلەي كازاحسكوگو فولكلورا (گەنەزيس ي تيپولوگيا)» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. ونىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزگى باعىتى – قازاق فولكلورىنىڭ كونە داۋىردەگى تيپتەرى، اقىن-جىراۋلىق ءداستۇر مەن ايتىس جانرىنىڭ قالىپتاسۋى، فولكلور تاراتۋشىلاردىڭ (اقىن، سال، سەرى، جىراۋ، سىنشى، ت.ب.) پايدا بولۋ تاريحى ماسەلەلەرى.
ەدىگە تۇرسىننىڭ بىرقاتار مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرى مىنانداي بولىپ كەلەدى. «قازاق اۋىز ادەبيەتىن جاساۋشىلاردىڭ بايىرعى وكىلدەرى»، «قازاق باقسى-بالگەرلەرى»، «ۆوزنيكنوۆەنيە باكسى، اكىنوۆ، سەري ي جىراۋ»، «درەۆنەتيۋركسكي فولكلور: يستوكي ي ستانوۆلەنيە»، «اتامەكەن. كازاحي. يستوريا. ەتنوگرافيا. كۋلتۋرا».
ەدىگە تۇرسىن – وسى تاقىرىپتاعى 40-تان استام عىلىمي ماقالالاردىڭ اۆتورى.
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
