جولى تالاي توعىسقان،
جاۋدان ەلدi قورعاعان.
قارۋ ۇستاپ سوعىسقان،
قالام ۇستاپ تولعاعان.
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
بiزدiڭ ۇعىمىمىزداعى فاشيست – سۇمىرايدىڭ سۇمىرايى. ونىڭ كەڭەس اسكەرiنiڭ قولىنا تۇسكەندەگi كەيپi ايرىقشا ايانىشتى. كينودان تالاي كورگەنبiز. بۇرسەڭدەپ جۇرەدi, ءبۇرiسiپ قاشادى. ەكi قولى ەربەڭدەپ، سەرەڭ-سەرەڭ ەتكەن بiرەۋلەر. اۆتوماتپەن كوزدەمەي اتادى. تۇردەن ءتۇر جوق. ءازiلحان اعا دا ولاردىڭ جاۋىزدىعى مەن جەكسۇرىندىعىن تانىتۋداي-اق تانىتادى. بiراق ونىڭ كۇندەلiگiندە كەيiپتەلەتiن تۇتقىنعا تۇسكەن نەمiستەردiڭ كەڭەس جاۋىنگەرلەرiنە ەركiن سويلەپ، اقىل ايتاتىن كەزدەرi دە بولادى. سوعان قاراعاندا نەمiستiڭ دە نەمiسi بار شىعار. جاۋ قولىنا iلiكسە دە، اكەسiنiڭ ۇيiندە جۇرگەندەي تايراڭداپ، اركiمگە پايدالى كەڭەس بەرiپ جۇرگەن فريتس جارىقتىقتاردىڭ رۋحى دا، يۋمورى دا كۇشتi ەكەن!
ەندi كۇندەلiكتiڭ وسى تۇسىنا ۇڭiلەيiك: «6 دەكابر 1942 جىل. بۇرىن بiزدە ارتيللەريا ماستەرi بولىپ، كەيiننەن ديۆيزياعا اۋىسقان ۇلكەن سەرجانت سپەرانسكي بوريس كەلدi. بوريس ايتادى: كەشە بiزدiڭ شتابقا 4 نەمiس ۇستاپ اكەلدi. ەكەۋi – وفيتسەر. ولاردى الدىمەن ديۆيزيوننىڭ شتابىنا اكەلگەن. وندا كiشi لەيتەنانت ءبiلالوۆ نان جەپ وتىرسا كەرەك. سوندا نەمiستiڭ بiرi تۇرىپ:
– مىناۋ ارتيللەريست پە، مينومەتچيك پە؟ – دەپ سۇرادى ءبiلالوۆتi.
– ارتيللەريست، – دەپ جاۋاپ بەرiپتi بiزدiڭ جiگiتتەر.
– ەندەشە ارتيللەريستەرiڭدi اق نان، كولباسا بەرiپ تاماقتاندىرۋلارىڭ كەرەك. سوندا ارتيللەريالارىڭ ءدال ۇرادى، – دەپ ايتتى دەيدi نەمiس.
– ال مينومەتشiنi شە؟ – دەپ سۇرايدى ءبiلالوۆ.
– سولوممەن تاماقتاندىرۋ كەرەك. مينومەتچيكتەرiڭ وتە جامان ۇرادى، – دەپتi.
جولدا اكەلە جاتقان چاسوۆويلارعا: «سەندەردiڭ كيiمدەرiڭ جىلى، ءجۇز جىل سوعىسۋلارىڭا دا بولادى عوي» دەپ ايتادى دەيدi نەمiستەر». جانى جايساڭ ازاعاڭ ءوستiپ نەمiس ەكەش نەمiستەردiڭ بويىنان دا شۋاق iزدەيدi. ولارعا كەيدە جاۋ دەپ قانا ەمەس، ادام دەپ تە قارايدى. سويتە تۇرسا دا، مايدانگەر سوعىسقا نە ءۇشiن كەلگەنiن ۇمىتپايدى. نەمiستi مىسالعا العان سايىن نامىسىن جانىپ وتىرادى.
كۇندەلiك يەسiنiڭ ۇستانىمى بەرiك. ول جان-تانiمەن سوعىستى ەرتەرەك بiتiرۋدi, بەيبiت كۇنگە جەتۋدi اڭسايدى. كەسكiلەسكەن شايقاس ءجۇرiپ جاتقان، كۇيiكتiڭ يسi سiڭگەن سۇرقاي دالانىڭ وزiنەن اسەمدiك كورگiسi كەلەدi. «بۇگiن ءتۇن وتە جارىق، ايلى ادەمi ءتۇن»، – دەپ تىنىشتىقتىڭ ءتۇر-سيپاتىن تانىتادى. 1943 جىلعى 29 ءساۋiر كۇنi تاڭەرتەڭ شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە قاراپ تۇرىپ، مىناداي ەكi جول ولەڭ ورەدi: «كۇنگە قاراپ وق اتپان، كۇنشىعىستا ەلiم بار!». مۇنداي اسەرلi تولعانىستار جازبالاردا جەتiپ ارتىلادى.
تۋمىسىنان باۋىرمال جاس جاۋىنگەر كەۋدەسiندە جانى بار جانۋاردىڭ، ۇشقان قۇس پەن جۇگiرگەن اڭنىڭ بارiنە جاناشىر. جاھاندىق جويقىن سوعىستىڭ جاراتىلىستىڭ جاراسىمىن بۇزىپ، كۇيiن كەتiرگەنiنە ناليدى. ەڭ الدىمەن زەڭبiرەكتi تارتۋعا جەگiلەتiن جىلقىلاردىڭ جايىن كوبiرەك ويلايدى.
«19 اپرەل. 1943 جىل. بۇگiن زەڭبiرەك اتتارىنىڭ جال-قۇيرىعىن تاراپ، جۋىپ جاتىرمىز. بايگەگە قوساتىنداي ەتiپ، كەكiلiن ساندەپ، كەجiمدەپ جاتىرمىز... ەگەر وسى اتتار بولماسا، ءۇش توننالىق زەڭبiرەكتەردi بiز قالاي سۇيرەپ جۇرەر ەدiك؟ ادام سياقتى ەمەس، ات بايعۇستار سول سiڭiرگەن ەڭبەكتەرiنە سىيلىق سۇراپ، ناگرادا دامەتپەيدi... بيىل 9 يانۆاردا 6 ات پەن 6 جاۋىنگەرiم وققا ۇشتى. اتتارىم مەنiڭ، اسىلدارىم مەنiڭ!» – دەپ تولعايدى ازەكەڭ. ءوزi ماراپات سۇراماي-اق مايدان دالاسىندا جورتقان، ساربازدارعا سەرiك بولعان سايگۇلiكتەردi ۇنەمi كۇتiپ-باپتايدى. جىلقى جارىقتىق – تالاي عاسىردان بەرگi مايدان كولiگi. ارعىماقتار بۇل سوعىستا دا ادامزاتقا ادال بولدى. زەڭبiرەككە جەگiلەتiن ارتيللەريا اتتارىنىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇرسiلi اعا سەرجانت كۇندەلiگiنiڭ ءون بويىنان ۇزدiكسiز ەستiلiپ تۇرادى.
سۇم سوعىس تەك ادام بالاسىنىڭ عانا ەمەس، تابيعاتتىڭ دا تىنىشتىعىن بۇزدى. ۇركiنشiلiككە ۇشىراعان ورمان-توعاي ازىناپ-سارناپ، ماقۇلىق ەكەش ماقۇلىق تا مازاسىنان ايىرىلدى. ۇرiككەن دالانىڭ وسى بiر ءساتi نۇرشايىقوۆ كۇندەلiگiندە بىلايشا بەينەلەنەدi: «13 سەنتيابر 1943 جىل. اينالا تۇمان بولىپ كەتتi. ارتيللەريا داۋسىنان ەسi شىققان 9 تورعاي اعاشتان-اعاشقا ۇشىپ، پانا تاپپاي ءجۇر». وسىدان-اق جاس جاۋىنگەردiڭ جانى نازiكتiگiن بiلە بەرiڭiز. باسقالار جان-جاعىنا سنارياد بiتكەن تومارداي توپىرلاپ ءتۇسiپ جاتقاندا، توبەدە تىپىرلاعان توعىز تورعايدى قايتسiن؟! ال ازاعاڭ الەم-جالەم الەمنiڭ iشiنەن جارىق ساۋلەگە ۇمتىلادى. ونىڭ ازان-قازان ارپالىستىڭ اراسىندا جۇرگەن كەزدە دە اڭعارىمپازدىق قاسيەتiنەن اجىراماعانى قايران قالدىرادى. بۇل دا – تۇبiنە ەشكiم تەرەڭ بويلاپ بولمايتىن تۇسiنiكسiز قۇبىلىس.
جاس سارباز قاۋقارسىز قۇستىڭ ۇرەيi ۇشقانىنا كۇيزەلسە، ءتۇز تاعىسىنىڭ ايانىشتى حالiنە دە قينالادى. توعاي iشiندەگi تابيعي ۇيلەسiمدi بۇزىپ، تىنىشتىقتىڭ شىرقىن كەتiرگەن سوعىستىڭ كەز-كەلگەن ءساتiن قالت جiبەرمەيدi. جالعىز جاۋىنگەر ەمەس، تۇتاس جازارماندار جاساعىن اپارىپ، قولدارىنا قالام-قاعاز بەرiپ، وتىرعىزىپ قويساڭ دا، ۇرىس دالاسىنىڭ شەجiرەسiن ءدال وسىلاي تانىتا الماس.
«13 فەۆرال 1945 جىل. بiز اتىپ بولا بەرە، بiزگە قاراي بiر ەلiك قاشىپ كەلە جاتتى. الدىنان بiرەۋلەر وق اتىپ ەدi, كەيiن قاراي قاشتى. ار جاعىنان زەڭبiرەكتiڭ اتىلعان داۋسىنان تاعى بەرi قاراي قاشتى. بايعۇس، جارالى كيiك جانىن قايدا قويارىن بiلمەي ساسۋدا»، – دەلiنەدi كۇندەلiكتە.
جۇرەكتiڭ تازالىعى، رۋحتىڭ بيiكتiگi, ەرتەڭگi كۇنگە دەگەن سەنiم عانا سوعىس ءجۇرiپ جاتقان جەردەگi ءار وقيعانىڭ بارىسىن ءوستiپ ماساق قالدىرماي تاپتiشتەۋگە مۇمكiندiك بەرمەك.
نەمiس پەن نامىستىڭ ارپالىسىندا جەڭiپ شىققانى دا وسىدان شىعار.
2011 جىل.
باۋىرجان ومارۇلى
