Joly talai toǧysqan,
Jaudan eldi qorǧaǧan.
Qaru ūstap soǧysqan,
Qalam ūstap tolǧaǧan.
(Jurnalistik folklordan)
Bizdiŋ ūǧymymyzdaǧy faşist – sūmyraidyŋ sūmyraiy. Onyŋ keŋes äskeriniŋ qolyna tüskendegi keipi airyqşa aianyşty. Kinodan talai körgenbiz. Bürseŋdep jüredi, bürisip qaşady. Eki qoly erbeŋdep, sereŋ-sereŋ etken bireuler. Avtomatpen közdemei atady. Türden tür joq. Äzilhan aǧa da olardyŋ jauyzdyǧy men jeksūryndyǧyn tanytudai-aq tanytady. Biraq onyŋ kündeliginde keiipteletin tūtqynǧa tüsken nemisterdiŋ keŋes jauyngerlerine erkin söilep, aqyl aitatyn kezderi de bolady. Soǧan qaraǧanda nemistiŋ de nemisi bar şyǧar. Jau qolyna ilikse de, äkesiniŋ üiinde jürgendei tairaŋdap, ärkimge paidaly keŋes berip jürgen fris jaryqtyqtardyŋ ruhy da, iumory da küşti eken!
Endi kündeliktiŋ osy tūsyna üŋileiik: «6 dekabr 1942 jyl. Būryn bizde artilleriia masteri bolyp, keiinnen diviziiaǧa auysqan ülken serjant Speranskii Boris keldi. Boris aitady: Keşe bizdiŋ ştabqa 4 nemis ūstap äkeldi. Ekeui – ofiser. Olardy aldymen divizionnyŋ ştabyna äkelgen. Onda kişi leitenant Bilälov nan jep otyrsa kerek. Sonda nemistiŋ biri tūryp:
– Mynau artillerist pe, minometchik pe? – dep sūrady Bilälovti.
– Artillerist, – dep jauap beripti bizdiŋ jigitter.
– Endeşe artilleristeriŋdi aq nan, kolbasa berip tamaqtandyrularyŋ kerek. Sonda artilleriialaryŋ däl ūrady, – dep aitty deidi nemis.
– Al minometşini şe? – dep sūraidy Bilälov.
– Solommen tamaqtandyru kerek. Minometchikteriŋ öte jaman ūrady, – depti.
Jolda äkele jatqan chasovoilarǧa: «Senderdiŋ kiimderiŋ jyly, jüz jyl soǧysularyŋa da bolady ǧoi» dep aitady deidi nemister». Jany jaisaŋ Äzaǧaŋ östip nemis ekeş nemisterdiŋ boiynan da şuaq izdeidi. Olarǧa keide jau dep qana emes, adam dep te qaraidy. Söite tūrsa da, maidanger soǧysqa ne üşin kelgenin ūmytpaidy. Nemisti mysalǧa alǧan saiyn namysyn janyp otyrady.
Kündelik iesiniŋ ūstanymy berik. Ol jan-tänimen soǧysty erterek bitirudi, beibit künge jetudi aŋsaidy. Keskilesken şaiqas jürip jatqan, küiiktiŋ isi siŋgen sūrqai dalanyŋ özinen äsemdik körgisi keledi. «Bügin tün öte jaryq, aily ädemi tün», – dep tynyştyqtyŋ tür-sipatyn tanytady. 1943 jylǧy 29 säuir küni taŋerteŋ şyǧyp kele jatqan künge qarap tūryp, mynadai eki jol öleŋ öredi: «Künge qarap oq atpan, Künşyǧysta elim bar!». Mūndai äserli tolǧanystar jazbalarda jetip artylady.
Tumysynan bauyrmal jas jauynger keudesinde jany bar januardyŋ, ūşqan qūs pen jügirgen aŋnyŋ bärine janaşyr. Jahandyq joiqyn soǧystyŋ jaratylystyŋ jarasymyn būzyp, küiin ketirgenine nalidy. Eŋ aldymen zeŋbirekti tartuǧa jegiletin jylqylardyŋ jaiyn köbirek oilaidy.
«19 aprel. 1943 jyl. Bügin zeŋbirek attarynyŋ jal-qūiryǧyn tarap, juyp jatyrmyz. Bäigege qosatyndai etip, kekilin sändep, kejimdep jatyrmyz... Eger osy attar bolmasa, üş tonnalyq zeŋbirekterdi biz qalai süirep jürer edik? Adam siiaqty emes, at baiǧūstar sol siŋirgen eŋbekterine syilyq sūrap, nagrada dämetpeidi... Biyl 9 ianvarda 6 at pen 6 jauyngerim oqqa ūşty. Attarym meniŋ, asyldarym meniŋ!» – dep tolǧaidy Äzekeŋ. Özi marapat sūramai-aq maidan dalasynda jortqan, sarbazdarǧa serik bolǧan säigülikterdi ünemi kütip-baptaidy. Jylqy jaryqtyq – talai ǧasyrdan bergi maidan köligi. Arǧymaqtar būl soǧysta da adamzatqa adal boldy. Zeŋbirekke jegiletin artilleriia attarynyŋ tūiaǧynyŋ dürsili aǧa serjant kündeliginiŋ ön boiynan üzdiksiz estilip tūrady.
Sūm soǧys tek adam balasynyŋ ǧana emes, tabiǧattyŋ da tynyştyǧyn būzdy. Ürkinşilikke ūşyraǧan orman-toǧai azynap-sarnap, maqūlyq ekeş maqūlyq ta mazasynan aiyryldy. Ürikken dalanyŋ osy bir säti Nūrşaiyqov kündeliginde bylaişa beinelenedi: «13 sentiabr 1943 jyl. Ainala tūman bolyp ketti. Artilleriia dausynan esi şyqqan 9 torǧai aǧaştan-aǧaşqa ūşyp, pana tappai jür». Osydan-aq jas jauyngerdiŋ jany näziktigin bile beriŋiz. Basqalar jan-jaǧyna snariad bitken tomardai topyrlap tüsip jatqanda, töbede typyrlaǧan toǧyz torǧaidy qaitsin?! Al Äzaǧaŋ älem-jälem älemniŋ işinen jaryq säulege ūmtylady. Onyŋ azan-qazan arpalystyŋ arasynda jürgen kezde de aŋǧarympazdyq qasietinen ajyramaǧany qairan qaldyrady. Būl da – tübine eşkim tereŋ boilap bolmaityn tüsiniksiz qūbylys.
Jas sarbaz qauqarsyz qūstyŋ üreii ūşqanyna küizelse, tüz taǧysynyŋ aianyşty haline de qinalady. Toǧai işindegi tabiǧi üilesimdi būzyp, tynyştyqtyŋ şyrqyn ketirgen soǧystyŋ kez-kelgen sätin qalt jibermeidi. Jalǧyz jauynger emes, tūtas jazarmandar jasaǧyn aparyp, qoldaryna qalam-qaǧaz berip, otyrǧyzyp qoisaŋ da, ūrys dalasynyŋ şejiresin däl osylai tanyta almas.
«13 fevral 1945 jyl. Biz atyp bola bere, bizge qarai bir elik qaşyp kele jatty. Aldynan bireuler oq atyp edi, keiin qarai qaşty. Ar jaǧynan zeŋbirektiŋ atylǧan dausynan taǧy beri qarai qaşty. Baiǧūs, jaraly kiik janyn qaida qoiaryn bilmei sasuda», – delinedi kündelikte.
Jürektiŋ tazalyǧy, ruhtyŋ biiktigi, erteŋgi künge degen senim ǧana soǧys jürip jatqan jerdegi är oqiǧanyŋ barysyn östip masaq qaldyrmai täptişteuge mümkindik bermek.
Nemis pen namystyŋ arpalysynda jeŋip şyqqany da osydan şyǧar.
2011 jyl.
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
