وسىدان 80 جىل بۇرىن باتىس قازاقستان وبلىسى جىمپيتى اۋدانىنان نەمىس اعايىندارىمىز قازاقتان پانا ىزدەپ، قونىس اۋدارعان ەدى. قازىر سول "جىمپيتىلىق نەمىستەردىڭ" دە قاراسى ازايىپ كەلەدى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ءۇشىن دە "جىمپيتىلىق نەمىستەردىڭ" ءوز بولەك تاريحى بار قاۋىمداستىق. ءبىر اۋدان ىشىندە نەمىس-قازاق دەپ بولىنبەي، باۋىرلارى بىرىگىپ كەتكەن اعايىندار بۇگىندە وزدەرىنىڭ ۇلتىن "قازاق" دەپ سانايدى. راسىمەن، عاسىرعا جۋىق ۋاقىت قازاقتىڭ سالتىمەن، داستۇرىمەن، تىلىمەن، دىلىمەن ورتاق بولعان ادامنىڭ ۇلتى دا قازاقيلانباي نە بولماق؟
بۇگىنگى "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالىنىڭ كەزەكتى سۇحباتى جىمپيتى اۋدانى بۇلدىرتى اۋىلىنان شىققان نەمىس ازاماتى گەننادي مىرزامەن بولماق.
"امانبىسىڭ، اينالايىن!" دەپ جىلى لەبىزىن ءبىلدىرىپ، سۇحباتقا قۋانا كەلىسكەنى بىزگە دە ءبىر جىلۋلىق سىيلادى.
بالالىق شاعىن بايانداۋدان باستالعان بۇل اڭگىمە توركىنى شاشىنا دا، قاسىنا دا اق كىرسە دە سول بالالىق كەزدىڭ كەرمەك ءدامىن ءالى ۇمىتپاعانىن سەزدىردى.
- مەن ول كەزدە تىم كىشكەنتاي ەدىم. ۇيدە التى اعايىن بولدىق. بالالىق شاعىم قازاق بالالارىنىڭ اراسىندا وتكەسىن بىردەن قازاق تىلىندە سويلەدىم. ال اتا-اناما ءتىلدى ۇيرەنۋ قيىنعا سوققانى ارينە تۇسىنىكتى. ماعان سول كەڭەس زامانىنىڭ داۋرەنى سونداي ىستىق. باستان قانشاما قيىندىقتار مەن زوبالاڭدار وتسە دە انامىز ولاردى مۇلدە بايقاتپايتىن. التى بالامەن اياداي ۇيدە تۇرساق تا، ساياداي تىنىشتىق پەن بەيقام كوڭىلىمىز ەشقاشان الاسارعان ەمەس.
- گەنادي اعا، سوندا ءسىز قازاقستاندا تۋىلدىڭىز با، ال اتا-انالارىڭىز قاي جاقتان كوشىپ كەلگەن؟
- ءيا، مەن ءوزىمدى تازا قازاقپىن دەپ ەسەپتەيمىن. نەگىزى وتباسىم سول ءبىر قيىنى مول بۇرالاڭ شاقتاردا 1939 جىلدارى ودەسسا قالسىنان كوشىپ كەلدى.
مىنە، ساعان وتباسىمدى كورسەتەيىن. مىناۋ مەنىڭ اجەم، بۇل انام. قالاي ماعان ۇقساي ما؟
- ءيا، سىزگە ۇقساستىقتارى بايقالادى. سىزگە ءتىل ۇيرەنۋ قيىنعا سوقپاعانىمەن، وتباسىڭىزدا العاش كەلگەن جىلداردا قاندايدا ءبىر اۋىر كەزەڭدەر بولعان شىعار. سول تۋرالى ايتىڭىزشى.
- ونىڭ، راس. مەن ەسەيگەن شاقتاردا انام سول ءبىر كەز تۋرالى كوپ ايتۋشى ەدى. مەن بالا بولسام دا، ساناما سول سىرلى اڭگىمەلەرىن جاقسى ساقتاپپىن.
العاش وتباسىمەن ءدال بۇلدىرتى اۋىلىنا كەلگەندە ءتىل بىلمەي، جابدىق بولماي ءبىراز جاتسىنعان ەكەن. ول شاقتاردا اۋىلعا ءبىز عانا ەمەس، تاعى 20 شاقتى وتباسى كوشىپ كەلگەن ەدى. بىراق قاي قازاعىمدى الساڭ دا كوڭىلى كەڭ، پەيىلى دارحان عوي، شىركىن! جاتسىنباي باۋىرعا الىپ، كورشى بوپ ەتەنە ارالاسقان.
ءبىر ەرەكشەلىگى نەمىستەر قازاقتارعا ءتاتتى بالىشتەردى ءپىسىرۋدى، باۋ-باقشا ەگۋدى، ولاردى باپتاۋدى، توساپ قايناتۋدى جاقسى ۇيرەتكەن ەكەن. ءسويتىپ ءبىر-بىرلەرىمەن تاتۋلىقتا ءومىر ءسۇردى. ءتىپتى اتا-انام يسلام ءدىنىن قابىلدادى. ولگەندە دە مۇسىلمانشا جەرلەپ، ارۋلاپ كومدىك.
- گەنادي اعا، ال وتباسىن قاي ۋاقىتتا قۇردىڭىز؟ سىزگە تۇرمىسقا شىعاردا روزا اپا ۇلتىڭىزعا قاراپ ۇزاق ويلانبادى ما؟
- ماحاببات دەگەن ۇلتقا، ناسىلگە بولىنبەيدى عوي، قاراعىم. ونىڭ ۇستىنە مەن نەمىس ءتىلىن مۇلدە بىلگەن ەمەسپىن. قازاق جەرىندە تۋىلىپ، ءتىلىم قازاقشا شىقتى. سوندىقتان روزا اپاڭ ەكەۋىمىزدىڭ كوڭىل جاراستىرۋىمىزعا ەشقانداي توسقاۋىل بولمادى. قازىر شۇكىر ۇرپاق ساباقتاستىعى اجىراعان ەمەس.
دجەما تاتەم 15 بالانى كەڭ قۇشاعىنا سىيدىرسا، ءبىزدىڭ اللا بەرگەن 5 پەرزەنتىمىز ءوسىپ-ءونىپ وتىر. مۇنىڭ بارلىعى قۇدايدىڭ سىيى ەمەس پە؟
- قازاق ءتىلىن عانا بىلەمىن دەپ قالدىڭىز. قازىرگى جاستاردىڭ اراسىندا ءوز تىلىندە كۇبىرلەپ سويلەيتىندەر كوپ. ولارعا كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- مەنىڭ ايتقانىمنان ولار ويلارىن وزگەرتەر دەيسىڭ بە؟ ءيا، قالاعا بارا قالسام ءبارى ورىسشا سويلەپ، قازاقشا سويلەۋگە ارلاناتىنىن بايقاپ كۇرسىنىپ قالاسىڭ.
ءبىزدىڭ قانىمىز بولەك بولسا دا، جانىمىزدى قازاق قىپ تاربيەلەپ، ابدەن ءسىڭىرىپ ەدى. قازىرگى جاستاردىڭ قازاق تىلىنە قۇرمەتپەن قاراماۋى قۇندىلىقتارىن دۇرىس باعالاي الماعاندىعىنان دەپ ويلايمىن.
- وسى كەزەڭگە دەيىن مەملەكەت تاراپىنان قانداي دا ءبىر ماراپاتتارعا يە بولعان با ەدىڭىز؟
- اتا-انالارىما بەرىلگەن بۇرىنعى ناگرادالار بولماسا، ءوز اتىمنان العىس الماعان ەكەم. ماعان ونداي قاعاز العىستىڭ اسا قاجەتى جوق.
تەك پەيىلى كەڭ قۇداي قوسقان كورشىلەرىممەن تاتۋ تۇرىپ، ولگەنشە سىيلاسىپ وتسەم ودان اسقان ماراپات جوق.
- ەندەشە، مەن دە سىزگە العىس ايتقىم كەلەدى، گەنادي اعا! سۋىق كۇندەردىڭ ىزعارى كوڭىلىڭىزگە سىزات تۇسىرمەسىن! سۇقبات بەرۋگە كەلىسكەنىڭىزگە، ادەمى اڭگىمەڭىزگە راقمەت! ساۋ بولىڭىز!
بىلە ءجۇرىڭىز
"جىمپيتىلىق نەمىستەر" كىتابى 2002 جىلى ورال قالاسىندا جارىق كوردى. اۆتورى - عادىلشە وتەبالى. بۇل كىتاپتا نەمىستەردىڭ 1941 جىلى قازاق جەرىنە قالاي قونىس اۋدارعاندىعى تۋرالى، قازىرگى ومىرلەرىنە دەيىن باياندالادى. ءتىپتى قونىس اۋدارعان ادامداردىڭ تىزىمىنە دەيىن جاريالانعان. ۇلتىنا قاراپ ادامدى بولمەگەن قازاقتىڭ قوناقجايلىلىعىن وسى جەردەن دە بايقاۋعا بولادى ەمەس پە؟
جىمپيتى اۋدانىنان شىعىپ، باسشىلىق قىزمەتكە دەيىن كوتەرىلگەن نەمىس ازاماتتارى مەن ازاماتشالارى دا جەتەرلىك. سونىڭ بىرەگەيى - جاننا-ماري ۆەبەردىڭ اتا-بابالارى گەرمانيادان رەسەيگە ءى پەتر زامانىندا قونىس اۋدارىپتى. كەيىن ودەسسادان قازاقستانعا كەلىپ تۇراقتاعان. "سىرىم ەلى" قوعامدىق-ساياسي گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى ايتاشەۆ مۇسىربەك الىبەكۇلىنىڭ 2016 جىلى جاريالانعان ماقالاسىندا بۇل تۋرالى تەرەڭىرەك باياندايدى.
جاننا-ماريدىڭ اكەسى الەكساندر اناتولەۆيچ ۆەبەر نەمىس ۇلتىنان بولسا، اناسى عاليا توقتامقىزى – قازاقتىڭ قىزى، وسى جىمپيتىنىڭ تۋماسى. جاننا-ماري – ق. مىرزاليەۆ اتىنداعى جىمپيتى ورتا مەكتەبىنىڭ تۇلەگى. وتباسىندا، مەكتەپتە قازاق تىلىندە مايىن تامىزا سويلەي بىلەتىن جاننا-ماري كەزىندە مارقۇم اكەسى الەكساندردىڭ كوڭىلىن ءوسىرىپ، مارقايتىپ تاستايتىن.
ول - ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قاتىناستار اكادەمياسىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن، م. وتەمىسوۆ اتىنداعى بقمۋ-دىڭ پەداگوگيكا ءجانە پسيحولوگيا ءبولىمىن بىتىرگەن بىلدەي مامان.
ەڭبەك جولىن اۋداندىق احاج بولىمىندە «اق وتاۋ» قازىنالىق مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورلىعىنان باستاعان نەمىس قىزى بۇگىندە سىرىم اۋداندىق سوتىنىڭ كەڭسە مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن ءمىنسىز اتقارۋدا.
ۇلتى نەمىس بولسا دا، ءوزىن قازاق وكىلى سانايتىن جاننا-ماري وتباسىندا قازاق، نەمىس ۇلتىنىڭ تاعامدارىن ءتىل ۇيىرەتىندەي ەتىپ
دايىنداۋعا ءمان بەرەدى. سونداياق ول قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ، ناسيحاتتاۋ باعىتىندا سويلەپ كەتسە، بىلىكتىلىگىن، زەرەكتىلىگىن تانىتىپ، كەيبىر «مەن قازاقپىن» دەپ كەۋدە سوعاتىنداردىڭ ءوزىن جولدا قالدىرادى.
ول «ءتىل – تاتۋلىق تىرەگى» اتتى قۇقىق قورعاۋ قۇرىلىمدارى جانە باسقا دا مەملەكەتتىك مەكەمەلەر قىزمەتكەرلەرى اراسىندا وتكىزىلگەن 2014 جىلعى رەسپۋبليكالىق بايقاۋدا ءجۇلدەلى 3-ورىنعا يە بولىپ، قر باس پروكۋرورى ا. داۋىلباەۆتىڭ قولىنان العىسحات السا، «مەملەكەتتىك ءتىل - مەرەيىم» اتتى وبلىستىق بايقاۋدا ەكىنشى دارەجەلى ديپلوممەن ماراپاتتالدى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مەرەيىن حالىق اراسىندا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ، ياعني ءوزىن-ءوزى تانىستىرۋ، ماقال-ماتەلدەر ايتۋ، ءان، ولەڭجىر سايىستارىندا مۇدىرمەيتىن نەمىس قىزى - وبلىستىق سوت، اۋدان اكىمدىگى تاراپىنان قۇرمەت گراموتاسى، العىسحاتتارعا بىرنەشە دۇركىن يە بولعان جان.
- قازاقستان مەن ءۇشىن ىستىق. ەلىمىزدە بىرنەشە ۇلت وكىلدەرى بولسا، ولار بىرلىك، دوستىق جاعدايىندا ءومىر سۇرۋدە. ءوزىم قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءمۇشەسى رەتىندە ءتۇرلى شارالارعا قاتىسىپ، دوستىق پەن ىنتىماق سياقتى باستى قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋعا بارىمشا ۇلەس قوسۋدامىن، - دەدى جاننا ماري.
قورىتا كەلە، ادامنىڭ ادامدىعى ونىڭ ۇلتىندا ەمەس، جۇرەگىندە. قاي ەلدىڭ ازاماتى بولساق تە، جۇرەكتەگى تازالىقتى، مەيىرىمدىلىكتى تۇتاستاي ۇستاي بىلسەك، الەم بىرلىكتە بولار ەدى. قازاقتى شاڭىراق ەتىپ، مەكەن ەتىپ جاتقان ءار ۇلت وكىلى وزىندىك ءبىر ەرەكشە بولمىسقا يە. سىيلاي ءبىلۋ، تاتۋلىقتا بولۋ - باستى مىندەت.
ءىنجۋ ومىرزاق،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
