تاياۋدا ەڭبەك رەسۋرستارىن دامىتۋ ورتالىعى 2030 جىلعا قاراي قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 11% ءوسىپ، شامامەن 20 ميلليون 600 مىڭنان اسادى دەپ بولجام جاساپتى. جاسالعان بولجامنىڭ قىزىقتى تۇستارى دا جوق ەمەس ەكەن.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، الداعى ۋاقىتتا الماتى جانە تۇركىستان وبلىستارىندا 2 ميلليون ادامنان تۇرۋى مۇمكىن. ال قاراعاندى، شىعىس قازاقستان جانە جامبىل وبلىستارىندا 1 ميلليوننان استام تۇرعىن بولادى. ساراپتاماعا سايكەس، ەلىمىزدە جاستار كوبەيەدى. مىسالى، تۇركىستان وبلىسى 2030 جىلى جاس تۇرعىندار بويىنشا كوشباسشى بولادى. وڭىردەگى جاستاردىڭ سانى جارتى ميلليون ادامدى قۇرايدى. ساراپشىلار ۇشتىككە الماتى وبلىسى جانە الماتى قالاسىن كىرگىزگەن. سونىمەن بىرگە ماماندار ءححى عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي قازاقستان جاستارىنىڭ ۇشتەن ەكىسى قالالاردا تۇرادى جانە ۇلدار قىزدارداردان كوپ بولادى دەپ سانايدى.
بولجام وتە كەرەمەت جاسالىپتى. سونىمەن قاتار مۇنداي بولجامنىڭ ءدال قازىر جاسالۋى دا بەكەر بولماسا كەرەك. سەبەبى سوڭعى ۋاقىتتا قازاقستانعا كەلۋشىدەن گورى، بۇل ەلدەن ۇدەرە كوشىپ جاتقاندار كوبەيگەن. كوشىپ جاتقانداردىڭ كوبىسى جاستار. وسى دەرەكتىڭ كۇشىن ازايتۋ ماقساتىندا مىناداي بولجامداردىڭ جاسالۋى ورىندى دا. الايدا بولجامنىڭ قالاي قۇبىلىپ، قالاي وزگرىسكە تۇسەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. بوس بولجام قارىن تويدىرمايدى. الداعى ون جىلدا ميلليوندارعا سانىمىز ارتادى دەپ قۇرعاق سوزبەن ءوزىمىزدى جۇباتقانشا، بالكىم پروبلەماعا باسقا قىرىنان نازار اۋدارعان ءجون بولار؟
ماسەلەن، قازاقستاندا قارت ادامداردىڭ سانى ارتىپ، جاستاردىڭ سانى كەرىسىنشە ازايىپ بارادى. بۇل قاۋىپتى مە؟ وتە قاۋىپتى. وسىنداي قارقىنمەن كەتە بەرسەك، كوپ ۇزاماي قارت قازاقستانعا اينالامىز. ال بۇل دەگەنىڭىز، قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندە ساقتالۋىنا تىكەلەي تونەتىن قاۋىپ بولماق. ءبىراز ۋاقىت بۇرىن بۇۇ-نىڭ قازاقستانداعى حالىقتىڭ قونىستانۋى سالاسىنداعى قورىنىڭ (يۋنفپا) دەموگرافيا، دامۋ جانە گەندەر ماسەلەلەرى جونىندەگى جوبالاردىڭ ۇلتتىق ۇيلەستىرۋشىسى عازيزا مولداقۇلوۆا دا قارياسى كوبەيگەن قازاقستاننىڭ ماسەلەسىن بيىك مىنبەردەن ءسوز ەتكەن ەدى. بۇۇ كلاسسيفيكاتسياسى بويىنشا، 65 جاستان اسقان حالىقتىڭ ۇلەسى 7 پايىز جانە ودان جوعارى قوعام قارتايۋعا جاتادى. ال بۇل كورسەتكىش قازىر ەلىمىزدە 7,5 پايىزدىق كورسەتكىشتە ەكەن. دەمەك، قازاقستان دەموگرافيالىق قارتايۋدىڭ ءبىرىنشى ساتىسىندا تۇر. مۇنداي قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، ارينە، ەڭ الدىمەن بالا تۋ سانىن ارتتىرۋ كەرەك. الايدا دەموگرافيانى كوتەرەيىك دەپ كوپ بالا تۋدى قولدايتىندار بار ما؟ ءبىز سۇراۋ سالعان جانە كوپ بالا تابۋدى قولدايتىنداردىڭ ءبارى ءبىر اۋىزدان «ءار بالانىڭ ءوز نەسىبەسى بار» دەگەنگە ساياتىن پىكىر ءبىلدىردى. ال كوپ بالالى بولۋدى قولدامايتىندار تومەندەگىشە ماسەلەنى ءسوز ەتتى.
اياۋلىم جانىسبايقىزى، ساتۋشى، تۇركىستان وبلىسىنان: «كوپ بالالى بولۋدى كىم قالاماسىن. بىراق قالايدى ەكەم دەپ جىل سايىن بالا تابۋدى دۇرىس كورمەيمىن. سەبەبى، تاپقان بالانى ءوسىرۋ، باعۋ، اياعىنان تۇرعىزۋ بار. مەملەكەت تەك ءبىر جاسقا دەيىن جاردەماقى بەرەدى. ودان كەيىن امالسىز جۇمىسقا شىعۋ كەرەك. جۇمىسقا شىقپاساڭ، اش قالاسىڭ. مىنە، سوندىقتان ازىرگە ەكى بالانى قاناعات تۇتىپ وتىرمىز»، -دەيدى. «ءوزىم كوپبالالى وتباسىدان شىقتىم. كوپ بالانىڭ ءومىر سۇرەتىن ورتاسىن وتە جاقسى بىلەمىن. «باۋىرمال بولىپ وسەدى» دەپ جاتادى. ساناسىنا بەرمەسە، ءبىر ۇيدەن شىققان ون بالانىڭ ءبارى باۋىرمال بولا بەرمەيدى. مىسالى، قازىر ءۇش اپكەم، ءبىر اعامىز ءبىر جاق، ياعني ءوزارا جاقسى ارالاسادى. ال ءبىز ءۇش ۇل، ەكى قىز ءبىر بولەك ارالاسامىز. نەگە؟ اقشاسى بار مەن اقشاسى جوقتىڭ ءتىل تابىسۋى قيىن ەكەن. مىڭ جەردەن كوپبالالى وتباسىدان شىقساق تا، بۇل شىندىق ەكەن. ءوز باسىمنان وسىنداي جاعداي ءوتىپ وتىرعان سوڭ، ءوز بالالارىمنىڭ سانىن ۇشەۋدەن اسىرماۋدى ءجون سانادىم. سول ۇشەۋىنە مىقتى تاربيە بەرىپ، جاعدايىن جاساۋعا كۇش سالۋىم كەرەك. نە كەرەك توپىرلاتىپ؟ ءۇيسىز قاڭعىعان باۋىرىن باسقالارى تۇرتپەكتەيدى. اقشاسى، قىزمەتى بولماسا ادام سانامايدى. ال كوپبالالى وتباسىنىڭ بارلىق بالاسىنىڭ ماتەريالدىق جاعدايى بولا قويۋى ەكىتالاي. سوندىقتان سانى از بولسا دا، ساپالى بالام بولعانىن دۇرىس كورەم»، -دەيدى ايعانىم ءابىلدا.
«قازاقستاندا كوپ بالا تاۋىپ دەموگرافياعا ۇلەس قوسۋعا قۇلشىنا قويار ادام از. كوپ بالانى كوبىنەسە ءبىلىمى تاياز، الدى-ارتىن ويلامايتىن نەمەسە «قۇدايدىڭ بەرگەنى» دەپ قارايتىن كەيبىر ادامدار قالاۋى مۇمكىن. نەمەسە راسىمەن داۋلەتى اسىپ-تاسقان كەيبىر بايشىكەشتەر بالا سانىن ارتتىرعىسى كەلۋى مۇمكىن. ال قوعامنىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسىنان قاجاۋ كورگەندەر شۇبىرتىپ بالا تۋدى ويلامايدى. «ءار بالانىڭ ءوز نەسىبەسى بار» دەگەن تۇسىنىك ەسكىرگەن قازىر. سەنىڭ قارجىلىق قورىڭ بولماسا، سەنىڭ بالاڭنىڭ دا ماتەريالدىق جاعدايى جاقسى بولا قويۋى ەكىتالاي. بالاڭدى بۇگىن دۇرىس بالاباقشاعا اپارماساڭ، مىقتى مەكتەپتە وقىتپاساڭ، ءتۇرلى كۋرستارعا قاتىستىرماساڭ، ەرتەڭ ول بالاڭ قازىرگى قوعامداعى جالدامالى قۇلدىڭ بىرىنە اينالادى. ءتورت بالانى وقىتىپ، تاماعى مەن كيىمىن تاۋىپ بەرگەن وڭاي ما، ەكى بالانىڭ با؟ مەملەكەتتىڭ ءوزى دەموگرافياعا جاعداي جاساماسا، ءبىز سياقتىلار نە ءۇشىن دەموگرافياعا باس اۋىرتۋى كەرەك؟ جەتى، سەگىز بالانى تۋىپ، ولاردىڭ ەشبىرىن دۇرىستاپ وقىتا الماي، نە دۇرىس بالالىق شاق سىيلاي الماي، قوعامعا قوساسىز. توبىردىڭ سانىن كوبەيتەسىز، ءبىتتى. بيلىككە دە كەرەگى وسى ەمەس پە؟! ءوز قۇقىعىن تالاپ ەتەرلىك ءبىلىمى جوق قوعام وكىلى نەعۇرلىم كوپ بولسا، بيلىككە سوعۇرلىم ءتيىمدى. بيلىك وكىلدەرىنىڭ وتباسىندا قانشا بالادان بار؟ەرىنبەي ساناپ كورىڭىزشى. ءۇش بالادان ارتىق بالاسى بار شەنەۋنىك ساۋساقپەن سانارلىق. نەگە؟ سەبەبى، شەنەۋنىك ساناۋلى بالاسىنا بارلىق جاعدايدى جاساپ بەرەدى. شەتەلدە وقىتىپ، توبىردى باسقاراتىنداي ەتىپ دايىندايدى. ەل دەموگرافياسى قابىرعاسىنا باتسا، بيلىكتەگىلەر ءبىرىنشى وزدەرى باستاما كوتەرىپ، كوپ بالالى بولۋعا شاقىرار ەدى، وزدەرى ۇلگى بولار ەدى. ال بىزدە ءبارى كەرىسىنشە»، -دەيدى تاريح مامانى دىنمۇحاممەد بەكتالى.
مەملەكەتتى قۇراۋشى -حالىق. حالىق سانى ارتسا، مەملەكەتتىڭ دە قۋاتى كوبەيەرى ءسوزسىز. الايدا حالىق سانىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن مەملەكەت تاراپىنان جاعداي جاسالۋى كەرەك ەمەس پە؟ قازاقستاندا بۇل ماسەلە قالاي؟ كەرىسىنشە. وسىنداي كەرەعارلىقتىڭ كەسىرىنەن قارتايعان قازاقستانعا اينالىپ بارامىز.
مەرۋەرت حۋساينوۆا،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
فوتو اشىق دەرەككوزدەن الىندى.
