جاقىپ اقباەۆ – الاش زيالىسى، كۇرەسكەر، قايراتكەر، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، زاڭگەر. قۇقىقتانۋ ماگيسترى، 1876 جىلى 25 قازاندا سەمەي وبلىسى، قارقارالى ۋەزى، №3 اۋى¬لىنىڭ توڭىرەكتاس دەگەن جەرىندە داۋلەتتى وتباسىندا تۋعان. 1886 جىلى قارقارالى قالاسىنداعى قازاق ينتەرناتىندا وقىپ، 1889 جىلى ومبى گيمنازياسىنا ءتۇسىپ، وندا 7 جىل، ونان كەيىن تومسك گيمنازياسىنا اۋىسىپ وندا ءبىر جىل وقىپ، 1893 جىلى ءبىتىرىپ شىعادى دا، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. 1903 جىلى 1-دارەجەلى ديپلوممەن ءبىتىرىپ شىعادى.
1905 جىلعى شىلدە ايىندا ومبى قالاسىندا پاتشا اكىمشىلىك ورىندارىنىڭ ءماجىلىسى ءوتىپ، وندا دالا ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى سۋحوتين باس بولىپ قازاق وكىلدەرىن دۋما سايلاۋىندا قاتىستىرماۋ تۋرالى ماسەلە قوزعايدى. مىنە، وسى شەشىمگە قارسىلىق رەتىندە ءا. بوكەيحانوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قارقارالى ۋەزىنىڭ 42 قازاق وكىلەتتى ادامدارى اتىنان پاتشاعا 1905 جىلى 22 شىلدەدە اقباەۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن جەدەلحات جىبەرىلەدى. 1905 جىلى 17 قازانداعى پاتشا مانيفەسىنەن كەيىن جەر-جەردە بوستاندىق، تەڭدىك، ءسوز ەركىندىگى جونىندە قىزۋ تالاس، ميتينگىلەر ءوتىپ جاتتى. ىلە-شالا وسىنداي ميتينگى، شەرۋلەر 19 قازاندا ومبى قالاسىندا ءوتىپ، وعان اقباەۆ قىزۋ كىرىسىپ كەتەدى. «ۇكىمەتكە ءتىل تيگىزگەنى» ءۇشىن ول قىزمەتىنەن قۋىلادى. ارتىنان ول كەرەكۋ قالاسى، باياناۋىل ستانيتساسىندا جيىندار وتكىزىپ، پاتشا رەجيمىن شەنەگەن سوزدەر سويلەيدى.1905 جىلعى 15-16 قاراشادا قارقارالى قالاسىندا وتكەن ۇلكەن جيىندا ول تاعى دا جالىندى ءسوز سويلەيدى.
پاتشانىڭ جەرگىلىكتى اكىمشىلىگى «مەملەكەتتىك قىلمىس ىستەپ، وپاسىزدىق جاسادى» دەپ 1906 جىلعى 11 قاڭتاردا تۇتقىنداپ، سەمەي تۇرمەسىنە جونەلتەدى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ اقباەۆ پاتشا جانە كەڭەس وكىمەتى كەزدەرىندە ۇنەمى قۋعىن-سۇرگىندى، تەپكىنى كوپ كورىپ، اباقتى-ايداۋدان كوز اشپادى دەۋگە بولادى.جەتىسۋ وبلىسىنىڭ قاپال ۋەزىنە جىلعا جەر اۋدارىلادى. قايدا جۇرسە دە ول پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ پاراقورلىعىن، حالىققا جاساعان وزبىرلىعىن ۇنەمى اشكەرەلەپ وتىرادى قارقارالى ۋەزىندەگى شارۋالار ۋچاسكەسىنىڭ باستىعى تسىلوۆتىڭ جانە دە باسقالاردىڭ پاراقورلىعىن اشكەرەلەيدى. قاپالدا جۇرگەندە دە كەلىمسەكتەردەن قيانات كورگەن قازاقتاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاپ، وسىندا ايداۋدا جۇرگەن ك.توگىسوۆپەن بىرلەسىپ، سوت پروتسەسىندە ءادىل شەشىم شىعارۋعا ىقپال جاسايدى.
ج.اقباەۆ تۇرمەدە جاتىپ، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، بەلگىلى زاڭگەر ل.ي.پەتراجيتسكيگە ءبىرىنشى بولىپ قازاق ولكەسىنىڭ دەربەس اۆتونوميا الۋى ماسەلەسىن كوتەرىپ حات جولدايدى. عىلىمي ديسسەرتاتسيالىق شىعارماشىلىق جۇمىسپەن دە شۇعىلدانىپ، قورعاۋعا بەكىتىپ العان تاقىرىبىن تۇرمەدە وتىرعاندا ارى قاراي جالعاستىرىپ، كەڭەيتكەن ول ءوزى مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ سەمەي بولىمشەسىنىڭ «زاپيسكيلەرىنىڭ…» 1907 جىلعى 3-ءشى باسىلىمىنا “نابروسكي پو وبىچنومۋ، ۆ چاستنوستي، براچنومۋ پراۆۋ كيرگيزوۆ” دەگەن اتپەن جاريالايدى.
جاقىپ اقباەۆ ساياسي قىلمىسى ءۇشىن 1908 جىلى العاشىندا اقمولا وبلىسىنىڭ ومبى ويازىنا 5 جىلعا، كەيىننەن 1909 جىلدىڭ 19 ناۋرىزىندا رەسەي ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ شەشىمىمەن جەتىسۋ وبلىسىنىڭ قاپال قالاسىنا (باسىندا ياكۋتياعا) جەر اۋدارىلادى. 1908 جىلدان دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ كەڭەسىنىڭ بولىمىندە اشىلعان جاقىپ اقباەۆتىڭ ارناۋلى ءىسى 1917 جىلدىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىن جۇرەدى. 1910 جىلى ج.اقباەۆ پاتشا وكىمەتىنە قارسى كۇرەسىن توقتاتپاعانى ءۇشىن توبىل قالاسىنا جەر اۋدارىلعان. ايداۋدا جۇرسەدە ساياسي كۇرەسىن استە توقتاتپاعان جاقىپ اقباەۆ بۇركەنشىك اتپەن “ايقاپ” جۋرنالىنا ماقالالارىن جولداپ، جاريالاتىپ وتىرعان.
ج. اقباەۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى، ساياسي سەرىكتەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە ج.دوسمۇحامەدوۆ تاعى باسقا الاش ارداگەرلەرىمەن ۇندەس كەلەدى. اقباەۆ قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن، سونىڭ ىشىندە وتباسى-نەكە قۇقىعىن زەرتتەپ، ءباسپاسوز بەتىندە پۋبليتسيستيكالىق ماتەريالدار جاريالادى. قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ، نەكە-وتباسى ماسەلەلەرى تۋرالى كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازدى. اباي اۋلىمەن قوڭسى قونىپ، جاستايىنان ۇلى اقىننىڭ ولەڭدەرىن جاتتاپ ءوستى. 1909 جىلى اباي جىرلارىنىڭ پەتەربۋرگتە كىتاپ بولىپ شىعۋىنا قولعابىس جاسادى. «قازاقستانداعى سەميا-نەكە قاتىناستارى» (1907), «قازاقتىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى» (1927 ) تاعى باسقا عىلىمي زەرتتەۋلەرى ابايدىڭ قاراسوزدەرى مەن «بىرەر ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى» شىعارمالارىمەن ۇندەسەدى.
الاشوردا قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىناسىپ، سەمەيدە قىزمەتتە جۇرگەن كەزدە اۋەزوۆپەن تانىس-ءبىلىس، پىكىرلەس، ارالاس-قۇرالاس بولعان. ج.اقباەۆ، ءوزىنىڭ سەرىكتەرى الاش قايراتكەرلەرىمەن ۇندەسىپ، پىكىرلەسە ءجۇرىپ، قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارى، وتباسى-نەكە قۇقىعى تۋرالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى، ءتۇرلى ءباسپاسوز بەتتەرىندە پۋبليتسيستيكالىق ماقالالار جاريالايدى. 1909 جىلى اباي قۇنانباەۆتىڭ ولەڭدەرىن پەتەربۋرگ قالاسىندا جيناق بولىپ باسىلىپ شىعۋىنا قولقابىس جاسايدى، ءوز ەڭبەكتەرىن اباي قاراسوزدەرىمەن ۇندەستىرەدى. 1907 جىلى “قازاقستانداعى سەميا-نەكە قاتىناستارى”، 1927 جىلى «قازاقتىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى» جازادى، بۇلاردان بولەك، باسقا دا كوپتەگەن ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى.
1934 جىلى 4 شىلدەدە الماتىدا قايتىس بولادى.
سۋرەت: الجير مۇراجاي-مەموريالدىق كەشەنى قورىنان، تسەلينوگراد اۋدانى، اقمول اۋىلى
