بۇگىن — الاش قايراتكەرى، عالىم، تۇركىتانۋشى، قازاق ءتىلى ءبىلىمىنىڭ اتاسى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعان كۇنى.
2017 جىلى قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ قاۋلىسىمەن 5 قىركۇيەك، ياعني احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعان كۇنى - قازاقستان حالقى تىلدەرىنىڭ كۇنى بولىپ بەكىتىلدى.
احمەت بايتۇرسىنۇلى 1872 جىلدىڭ 5 قىركۇيەگىندە قازىرگى قوستاناي وبلىسى، جانگەلدى اۋدانى سارىتۇبەك اۋىلىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان. قازاق ءۇشىن قاسىرەتتى 1937 جىلدىڭ 8 جەلتوقسانىندا الماتى قالاسىندا ومىردەن وزعان. قازاقتىڭ اقىنى، ءتىل جانە ادەبيەت زەرتتەۋشى عالىم، تۇركىتانۋشى، پۋبليتسيست، پەداگوگ، اۋدارماشى، قوعام قايراتكەرى. قازاق حالقىنىڭ 20 عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، مەملەكەت قايراتكەرى، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عالىم، ۇلتتىق جازۋدىڭ رەفورماتورى، اعارتۋشى، الاش وردا وكىمەتىنىڭ مۇشەسى بولعان.
اتاسى شوشاق نەمەرەسى احمەت ومىرگە كەلگەندە اۋىل اقساقالدارىنان باتا الىپ، ازان شاقىرىپ اتىن قويعان. اكەسىنىڭ ءىنىسى ەرعازى احمەتتى تورعايداعى 2 سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبىنە بەرەدى. ونى 1891 جىلى ءبىتىرىپ، ورىنبورداعى 4 جىلدىق مەكتەپكە وقۋعا تۇسەدى. 1895-1909 جىلى اقتوبە، قوستاناي، قارقارالى ۋەزدەرىندەگى ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندە وقىتۋشى، قارقارالى قالالىق ۋچيليششەسىندە مەڭگەرۋشى قىزمەتىن اتقارادى. ول وتە كەمەڭگەر، ءبىلىمدى تۇلعانىڭ ءبىرى بولعان.
بايتۇرسىنۇلىنىڭ ساياسي قىزمەت جولىنا ءتۇسۋى 1905 جىلعا تۇس كەلەدى. 1905 جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە جازىلىپ، 14500 ادام قول قويعان قارقارالى پەتيتسياسى (ارىز-تىلەگى) اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بايتۇرسىنۇلى بولدى. قارقارالى پەتيتسياسىندا جەرگىلىكتى باسقارۋ، سوت، حالىققا ءبىلىم بەرۋ ىستەرىنە قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس وزگەرىستەر ەنگىزۋ، ار-وجدان بوستاندىعى، ءدىن ۇستانۋ ەركىندىگى، تسەنزۋراسىز گازەت شىعارۋ جانە باسپاحانا اشۋعا رۇقسات بەرۋ، كۇنى وتكەن دالا ەرەجەسىن قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىنە ساي زاڭمەن اۋىستىرۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلدى. وندا قازاق دالاسىنا ورىس شارۋالارىن قونىس اۋدارۋدى ءۇزىلدى-كەسىلدى توقتاتۋ تالاپ ەتىلگەن بولاتىن. سول كەزەڭنەن باستاپ جاندارمدىق باقىلاۋعا الىنعان بايتۇرسىنۇلى 1909 جىلى 1 شىلدەدە گۋبەرناتور تروينيتسكيدىڭ بۇيرىعىمەن تۇتقىندالىپ، سەمەي تۇرمەسىنە جابىلدى.
رەسەي ىىم-ءنىڭ ەرەكشە كەڭەسى 1910 جىلى 19 اقپاندا بايتۇرسىنۇلىن قازاق وبلىستارىنان تىس جەرگە جەر اۋدارۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. وسى شەشىمگە سايكەس بايتۇرسىنۇلى ورىنبورعا 1910 جىلى 9 ناۋرىزدا كەلىپ، 1917 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن سوندا تۇردى. بايتۇرسىنۇلى ءومىرىنىڭ ورىنبور كەزەڭى ونىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنىڭ اسا قۇنارلى شاعى بولدى. ول وسى قالادا 1913–1918 جىلى ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن سەنىمدى دوستارى ا.بوكەيحان، م.دۋلاتۇلىمەن بىرىگىپ، سونداي-اق قالىڭ قازاق زيالىلارىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، تۇڭعىش جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتىن شىعارىپ تۇردى. گازەت قازاق حالقىن ونەر، ءبىلىمدى يگەرۋگە شاقىردى.
بايتۇرسىنۇلىنىڭ ورىنبورداعى ءومىرى مەن قىزمەتى رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قاتاڭ جاندارمدىق باقىلاۋىندا بولدى. ول «قازاققا» جابىلعان نەگىزسىز جالا سالدارىنان اباقتىعا وتىرىپ شىقتى. بايتۇرسىنۇلى 1917 جىلى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر ارناسىندا ومىرگە كەلىپ، قازاق تاريحىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان قازاق سەزدەرى مەن قازاق كوميتەتتەرى سياقتى تاريحي قۇبىلىستىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءجۇردى، ولارعا تىكەلەي ارالاسىپ، «قازاق گازەتى» ارقىلى ساياسي تەوريالىق باعىت-باعدار بەرىپ وتىردى.
بايتۇرسىنۇلى الاش پارتياسى باعدارلاماسىن دايارلاعان شاعىن توپتىڭ قۇرامىندا بولدى. بايتۇرسىنۇلى پەن دۋلاتۇلى قازاق اراسىندا بۇرىننان كەلە جاتقان رۋ – جۇزارالىق الاۋىزدىققا بايلانىستى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا سانالى تۇردە ەنبەي قالدى، بىراق ولاردىڭ قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىك يدەياسىن جاساۋشى توپتىڭ ىشىندە بولعاندىعىن زامانداستارى جاقسى ءبىلىپ، مويىندادى.
الاش وردا قۇرامىن بەكىتكەن 2-جالپىقازاق سەزى وقۋ-اعارتۋ كوميسسياسىن قۇرىپ، ونىڭ توراعاسى ەتىپ بايتۇرسىنۇلىن بەكىتتى. 1919 جىلى ناۋرىزعا دەيىن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تورعاي وبلىسى ءبولىمىنىڭ مۇشەسى بولدى. بايتۇرسىنۇلى 1919 جىلى ناۋرىزدا الاشوردا ۇكىمەتى اتىنان ماسكەۋگە كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزگە اتتاندى، وسى جىلعى شىلدەدە ركفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى مەن قازاق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى.
بايتۇرسىنۇلىنىڭ ىقپالىمەن ساۋىردە الاشوردا باسشىلارى مەن مۇشەلەرىنە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەشىرىمى جاريالاندى. بايتۇرسىنۇلى بۇل تاريحي كەزەڭدە «پاتشالاردىڭ تورىندە وتىرعاننان، سوتسياليستەردىڭ بوساعاسىندا ولگەنىم ارتىق» دەگەن پىكىردە بولدى (قر ۇقك ءارحيۆى، 78754-ءىس، 6-ت.، 44-پ). 1920 جىلى ۆ.ي.لەنينگە ۇكىمەتىنىڭ قازاقستاندى باسقارۋ ىسىندەگى العاشقى قادامىن قاتال سىنعا العان حاتىن جولدادى. قازرەۆكوم مۇشەسى رەتىندە قازاقستاننىڭ رەسەيمەن شەكاراسىنىڭ قالىپتاسۋ ىسىنە بەلسەندى تۇردە ارالاستى.
بۇكىلرەسەيلىك واك-ءنىڭ 1919 ج. 27 تامىزدا قوستاناي ۋەزىن چەليابى وبلىسىنا قوسۋ تۋرالى شەشىمىنە قارسى ب-تىڭ جازعان ساياسي نارازىلىعى قوستاناي ۋەزىن قازاقستان قۇرامىنا قايتارۋعا نەگىز بولدى. ول 1920 ج. تامىزدا قۇرىلعان قازاق اكسر-ءى ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ، 1920–1921 جىلى قازاق اكسر-ءى حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتىندە بولدى.
1922 جىلى ولكەلىك حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى اكادەميالىق ورتالىقتىڭ، 1922–1925 جىلى حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى عىلىمي-ادەبي كوميسسياسىنىڭ، قازاق ولكەسىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت اتقاردى. بايتۇرسىنۇلى ءتۇرلى مەملەكەتتىك قىزمەتكە ات سالىسا ءجۇرىپ، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ءوزىنىڭ جانى سۇيگەن وقىتۋشىلىق-ۇستازدىق جۇمىسىنان دا قول ۇزبەگەن.
1921–1925 جىلى ورىنبورداعى، 1926–1928 جىلى تاشكەنتتەگى قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتتارىندا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، مادەنيەت تاريحى پاندەرىنەن ساباق بەردى. 1928 جىلى الماتىدا قازاق مەملەكەتتىك پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى رەكتوردىڭ شاقىرۋىمەن وسى وقۋ ورنىنا پروفەسسور قىزمەتىنە اۋىستى. 1929 جىلى 2 ماۋسىمدا 43 الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىمەن بىرگە ول الماتىدا تۇتقىنعا الىنىپ، وسى جىلدىڭ سوڭىنا قاراي تەرگەۋ ءۇشىن ماسكەۋدەگى بۋتىركا اباقتىسىنا جونەلتىلدى. كسرو حالىق كوميسسارلار كەڭەسى جانىنداعى وگپۋ «ۇشتىگىنىڭ» 1930 ج. 4 ساۋىردەگى شەشىمىنە سايكەس بايتۇرسىنۇلى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. بۇل شەشىم بىرنەشە رەت وزگەرىستەرگە ۇشىرادى: 1931 جىلى قاڭتاردا 10 جىلعا كونتسلاگەرگە اۋىستىرىلسا، 1932 ج. قاراشادا 3 جىلعا ارحانگەلسكىگە جەر اۋدارىلسىن دەپ ۇيعارىلدى.
1933 جىلى مامىردا دەنساۋلىعى ناشارلاپ كەتۋىنە بايلانىستى قالعان مەرزىمدى باتىس سىبىردە ايداۋدا جۇرگەن وتباسىمەن (ايەلى مەن قىزى) بىرگە وتكىزۋگە رۇقسات بەرىلەدى. 1934 جىلى م.گوركيدىڭ جۇبايى ە.پ.پەشكوۆانىڭ كومەگىمەن بايتۇرسىنۇلى وتباسىمەن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلىپ، الماتىعا ورالادى. بۇل جەردە تۇراقتى جۇمىسقا قابىلدانباي، ءتۇرلى مەكەمەلەردە قىسقا مەرزىمدىك قىزمەتتەر اتقارادى. 1937 جىلى 8 تامىزدا تاعى دا قاماۋعا الىنىپ، ەكى ايدان سوڭ، ياعني 8 جەلتوقساندا اتىلدى.
