قاسيەتتى قازاق دالاسى تالاي ۇلى عۇلامالاردى دۇنيەگە الىپ كەلدى. قازاق توپىراعىنىن كوكىرەپ وياۋ، كوزى اشىق، ويشىل ازاماتتارم بۇكىل شىعىس اراب-پارسى مادەنيەتىن مەڭگەرىپ، ءوز شىعارمالارىن كوپكە ورتاق تىلدە جازا ءبىلىپ، كەيىنگى ۇرپاقتارىنا مۇرا ەتىپ قالدىرا ءبىلدى. ولاردىڭ ىشىندە اتى الەمگە جايىلعاندارى دا از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى – كۇللى الەمگە تانىمال ۇلى جەرلەسىمىز – ءابۋ ناسىر ءال-فارابي.
ءال-فارابي تۇرىك تايپاسىنىڭ داۋلەتتى ءبىر ورتاسىنان شىققانى بىزگە ءمالىم، بۇعان دالەل ونىڭ تولىق اتى جونىندە «تارحان» دەگەن اتاۋدىڭ بولۋى. ءال-فارابي 870 جىلى سىر بويىنداعى ارىس وزەنى سىرعا بارىپ قۇياتىن وڭىردەگى، فاراب قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. ءفارابيدىڭ تو-لىق اتى-ءجونى ءابۋ-ناسىر مۇحاممەد يبي مۇحاممەد يبن ۇزلاع يبن تارحان ءال-فارابي، ياعني اكەسى ۇزلاع، ارعى اتاسى تارحان. تۋعان جەرى قازاقتىڭ ەجەلگى قالاسى وتىراردى ارابتار باربا-فاراب دەپ اتاپ كەتكەن، وسىدان بارىپ ول ءابۋناسىر فارابي، ياعني فارابتان شىققان ءابۋناسىر اتانعان. بۇل قالانىڭ ورنى قازىرگى ءشاۋىلدىر اۋدانى، شىمكەنت وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىندا. سول ءتۇستا ءومىر سۇرگەندەردىڭ قالدىرعان نۇسقالارىنا كاراعاندا، وتىرار قالاسى IX عاسىردا تاريحي قاتىناستار مەن ساۋدا جولدارىنىڭ تورابىنداعى اسا ءىرى مادەنيەت ورتالىعى بولعان. زامانداستارى جازعان شەجىرەلەر بويىنشا العاندا، ونىڭ ارعى اتالارىنىڭ ەسىمدەرى تازا تۇركى تىلىندە كەلتىرىلەدى.
ءال فارابي، ءابۋ-ناسىر ء(ابۋ-ناسىر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد يبن تارحان يبن ۇزلاق ءال-فارابي ات-تۇركي) (870-950) — اريستوتەلدەن كەيىن دۇنيەجۇزى ءبىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان دانىشپان، ەنتسيكلوپەديست عالىم. ەنتسيكلوپەديست، عالىم، ويشىل، فيلوسوف، ماتەماتيك، استرولوگ، مۋزىكا تەورەتيگى – عالىمنىڭ جان-جاقتى تۇلعاسىن كورسەتەدى. دەرەكتەردە ساۋاتىن تۇرىكشە اشقانى، ءوزىن اقىن جانە كۇيشى، ءانشى رەتىندە تانىتقانى ايتىلادى. ونىڭ ولەڭدەرىنان ۇزىندىلەر دە ساقتالعان. ءفارابيدىڭ كۇيشىلىك ونەرى تۋرالى اڭگىمەلەر كوپتەپ كەزدەسەدى.
تۋعان جەرى سىرداريا بويىنداعى ەرتە زاماندا تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتالىعى بولعان وتىرار قالاسى. وتىراردى ارابتار «فاراب» دەپ اتاعان. قاي جەردەن شىققانىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن اتى جونىنە ءوزىنىڭ تۋعان مەكەنىنىڭ اتاۋىن تىركەيتىن سول زاماننىڭ داستۇرىمەن ۇلى ۇستاز فارابي اتالعان. ماحمۇد قاشقاري «ديۋاني لۇعات ات تۇرك» اتتى ەڭبەگىندە فاراب قالاسىنىڭ تۇرىكشە اتى «قارىشوقى» دەپ كورسەتەدى.
ءال ءفارابيدىڭ ءىسىن جالعاستىرعان، عىلىمعا بەرىلگەن شاكىرتتەرى كوپ بولعان. ولاردىڭ ىشىنەن، ەڭ الدىمەن، ورتا ازيانىڭ ۇلى عالىمى ءابۋ ءالي يبن سينانىڭ (اۆيتسەننا) ەسىمىن اتاۋعا بولادى. كەيىنگى كەزدەگى شىعىس عالىمدارى ولاردى ءبولىپ جارماي «قوس فارابي» دەپ تە اتايدى. سونداي اق ەڭبەكتەرى ۇلى ۇستاز ەڭبەكتەرىمەن ساباقتاسىپ جاتقان ۇلى عالىمدار بەرۋني، بوزجاني، ومار ھايامدار دا وزدەرىن ءال ءفارابيدىڭ شاكىرتتەرىمىز دەپ ەسەپتەگەن. بۇل ۇلى عۇلامانىڭ وزىنەن كەيىنگى تالاي ۇلىلارعا دا ۇلگى بولعانىن كورسەتەدى.
ا. ن. بەرشتامنىڭ ايتۋىنشا، وتىرار قالاسى ورنالاسقان اسا قۇنارلى القاپتا قازاق حالقىنىڭ ارعى اتا-بابالارى، قىرداعى كوشپەندىلەر مەن قالا تۇرعىندارى ءجيى كارىم-كاتىناس، تىعىز بايلانىس جاساپ وتىرعان دەپ پىكىر قورىتۋ ابدەن ورىندى.
ال ەندى ءال-ءفارابيدىڭ انتيكا داستۇرىمەن بايلانىستىلىعىنان، وسىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ اريستوتەلدەن كەيىنگى «ەكىنشى ۇستاز» اتانىپ، داڭققا بولەنگەنىن ايتاتىن بولساق، ءال-فارابي جاستايىنان اق ۇلى اريستوتەلدىڭ، پلاتوننىڭ، ەرتە دۇنيەدەگى گرەتسيانىڭ باسقا دا فيلوسوفتارىنىڭ شىعارمالارىمەن ءتۇپ نۇسقاسىنان تانىسقانى جونىندە بىزدە دەرەكتەر بار.
بىلىمگە، ىزدەنۋگە دەگەن قۇشتارلىقتىڭ جەتەلەۋىمەن ول، جاس شاعىندا، دۇنيەدەگى قۇبىلىس بىتكەننىڭ ءبارى كىسىگە ءارى عاجاپ، ءارى تاڭسىق كورىنەتىن كەزدە ساياحات جاساپ، سول زامانداعى مادەني الەمنىن كوپتەگەن ورتالىقتارى: حوراساندا، باعدادتا، داميسكىدە (شام), الەپپادا، كايردا (مىسىر) بولعان. ءوز ءومىرىنىڭ كوپ جىلدارىن ول، اراب حاليفاتىنىڭ ساياسي جانە مادەني ورتالىعى بولعان، باعدادتا وتكىزدى. مۇندا ول ءوز ءبىلىمىن ابدەن تياناقتى مەڭگەرىپ، تولىقتىرادى، كورنەكتى عالىمدارمەن بايلانىس جاسايدى، ءسويتىپ ءوزىنىڭ بىلىمدارلىعى، اقىلىنىڭ العىرلىعى جانە اسقان بايسالدىلىعى ارقاسىندا كوپ ۇزاماي ولاردىڭ اراسىندا ۇلكەن ابروي-بەدەلگە يە بولدى. بىراق ورەسى تايىز كەرتارتپا حاديسشىلەر ونى جەك كەرىپ، كۇندەي باستاعان، اسىرەسە، ولار ءال-ءفارابيدىڭ بۇكىل ويىنىڭ نەگىزگى مانىنە قارسى شىققان، ويتكەنى، ونىڭ دۇنيەگە كوزقاراسى شىنايى بولمىستى تانىپ بىلۋگە، ادام باقىتىن و دۇنيەدەن ىزدەپ تابۋعا مەزگەيتىن ەدى. اقىر سونىندا ءال-فارابي لاجسىزدان باعدادتان كەتەدى. ءوزىنىڭ «فۋسۋل ال-ماداني» («مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ ناقىل سوزدەرى») دەگەن سوڭعى شىعارماسىندا ول: «ادام عىلىمعا تۇرلىشە توسقاۋىل جاسايتىن مەملەكەتتەن كەتىپ، عىلىمي وركەن جايعان ەلدە تۇرۋعا ءتيىس»،— دەيدى. ءال-فارابي الەكساندريالىق (مىسىرلىق) عالىمدار، ياعني ءبىر كەزدە الەكساندريادان ىعىستىرىلعان نەستوريانشىل حريستياندار تۇراتىن حورانعا كەلىپ قونىس تەبەدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن الەپپو مەن داماسكىدە وتكىزەدى، مۇندا ول سولتۇستىك سيريانىڭ جەتەكشىسى ساياسي قايراتكەرى سەيد اد-دۋال حامدانيگە اسا كادىرلى بولدى. ءال-فارابي 950 جىلى 80 جاسىندا كايتىس بولدى. بەيىتى قازىر سيريا جەرىندەگى باب ءاس-ساعير زيراتىندا جاتىر.
ءبىزدىڭ زامانعا ءال-ءفارابيدىڭ تەك نەگىزگى شىعارمالارى عانا كەلىپ جەتتى. ول شىعارمالاردىڭ ەجەلدەن بەرى-اق جۇرتشىلىققا تانىمال بولىپ، فيلوسوفيالىق جانە عىلىمي ويدىڭ ودان كەيىنگى دامۋىنا تيگىزگەن اسەرى تولاسسىز.
فارابي اريستوتەلدىڭ، ءال-كينديدىڭ ءىزىن قۋىپ، فيلوسوفيا مەن عىلىمنىڭ بارلىق سالالارى بويىنشا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتەدى. ماسەلەن، فارابي شىعارمالارىنىڭ سانىن نەمىس عالىمى ش. شتەيششنەيدەر 117 ەڭبەك دەسە، تۇرىك عالىمى ا. اتەش— 160, ال تاجىك عالىمى ب. عافۋروۆ—- 200 تراكتات دەپ كورسەتەدى.
فارابي فيلوسوفيا سالاسى بويىنشا گرەك ويشىلى اريستوتەلدىڭ «كاتەگوريالار»، «مەتافيزيكا»، «گەرمەنەۆتيكا»، «ريتوريكا»، «پوەتيكا»، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى «اناليتيكا»، «توپيكاسى» مەن 4 سوپىلىق ەڭبەكتەرىنە تۇسىنىكتەمەلەر جازدى. ول ەڭبەكتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن دە ءمانى — ماڭىزىن جوعالتقان جوق. ءسويتىپ، فارابي شىعىس پەن باتىستىڭ عىلىمى مەن ەجەلگى مادەنيەتىن تانىستىرۋدا ۇلكەن ءرول اتقاردى.
نۇرباقىت حاكىم،
تاراز قالاسى
