Qasıetti qazaq dalasy talaı uly ǵulamalardy dúnıege alyp keldi. Qazaq topyraǵynyn kókirep oıaý, kózi ashyq, oıshyl azamattarm búkil shyǵys arab-parsy mádenıetin meńgerip, óz shyǵarmalaryn kópke ortaq tilde jaza bilip, keıingi urpaqtaryna mura etip qaldyra bildi. Olardyń ishinde aty álemge jaıylǵandary da az emes. Solardyń biri – kúlli álemge tanymal uly jerlesimiz – Ábý Nasyr ál-Farabı.
Ál-Farabı túrik taıpasynyń dáýletti bir ortasynan shyqqany bizge málim, buǵan dálel onyń tolyq aty jóninde «Tarhan» degen ataýdyń bolýy. Ál-Farabı 870 jyly Syr boıyndaǵy Arys ózeni Syrǵa baryp quıatyn óńirdegi, Farab qalasynda dúnıege keldi. Farabıdiń to-lyq aty-jóni Ábý-Nasyr Muhammed Ibı Muhammed ıbn Uzlaǵ ıbn Tarhan Ál-Farabı, ıaǵnı ákesi Uzlaǵ, arǵy atasy Tarhan. Týǵan jeri qazaqtyń ejelgi qalasy Otyrardy arabtar Barba-Farab dep atap ketken, osydan baryp ol Ábýnasyr Farabı, ıaǵnı Farabtan shyqqan Ábýnasyr atanǵan. Bul qalanyń orny qazirgi Sháýildir aýdany, Shymkent oblysynyń terrıtorııasynda. Sol tústa ómir súrgenderdiń qaldyrǵan nusqalaryna karaǵanda, Otyrar qalasy IX ǵasyrda tarıhı qatynastar men saýda joldarynyń torabyndaǵy asa iri mádenıet ortalyǵy bolǵan. Zamandastary jazǵan shejireler boıynsha alǵanda, onyń arǵy atalarynyń esimderi taza Túrki tilinde keltiriledi.
Ál Farabı, Ábý-Nasyr (Ábý-Nasyr Muhammed ıbn Muhammed ıbn Tarhan ıbn Uzlaq ál-Farabı at-Túrkı) (870-950) — Arıstotelden keıin dúnıejúzi bilimi men mádenıetiniń ekinshi ustazy atanǵan danyshpan, enıklopedıst ǵalym. Enıklopedıst, ǵalym, oıshyl, fılosof, matematık, astrolog, mýzyka teoretıgi – ǵalymnyń jan-jaqty tulǵasyn kórsetedi. Derekterde saýatyn Túrikshe ashqany, ózin aqyn jáne kúıshi, ánshi retinde tanytqany aıtylady. Onyń óleńderinan úzindiler de saqtalǵan. Farabıdiń kúıshilik óneri týraly áńgimeler kóptep kezdesedi.
Týǵan jeri Syrdarııa boıyndaǵy erte zamanda túrki halyqtarynyń ortalyǵy bolǵan Otyrar qalasy. Otyrardy arabtar «Farab» dep ataǵan. Qaı jerden shyqqanyn bildirý úshin aty jónine óziniń týǵan mekeniniń ataýyn tirkeıtin sol zamannyń dástúrimen uly ustaz Farabı atalǵan. Mahmud Qashqarı «Dıýanı luǵat at túrk» atty eńbeginde Farab qalasynyń túrikshe aty «Qaryshoqy» dep kórsetedi.
Ál Farabıdiń isin jalǵastyrǵan, ǵylymǵa berilgen shákirtteri kóp bolǵan. Olardyń ishinen, eń aldymen, Orta Azııanyń uly ǵalymy Ábý Álı ıbn Sınanyń (Avıenna) esimin ataýǵa bolady. Keıingi kezdegi shyǵys ǵalymdary olardy bólip jarmaı «Qos Farabı» dep te ataıdy. Sondaı aq eńbekteri uly ustaz eńbekterimen sabaqtasyp jatqan uly ǵalymdar Berýnı, Bozjanı, Omar Haııamdar da ózderin Ál Farabıdiń shákirtterimiz dep eseptegen. Bul Uly Ǵulamanyń ózinen keıingi talaı Ulylarǵa da úlgi bolǵanyn kórsetedi.
A. N. Bershtamnyń aıtýynsha, Otyrar qalasy ornalasqan asa qunarly alqapta qazaq halqynyń arǵy ata-babalary, qyrdaǵy kóshpendiler men qala turǵyndary jıi karym-katynas, tyǵyz baılanys jasap otyrǵan dep pikir qorytý ábden oryndy.
Al endi ál-Farabıdiń antıka dástúrimen baılanystylyǵynan, osynyń arqasynda onyń Arıstotelden keıingi «Ekinshi Ustaz» atanyp, dańqqa bólengenin aıtatyn bolsaq, ál-Farabı jastaıynan aq uly Arıstoteldiń, Platonnyń, erte dúnıedegi Greııanyń basqa da fılosoftarynyń shyǵarmalarymen túp nusqasynan tanysqany jóninde bizde derekter bar.
Bilimge, izdenýge degen qushtarlyqtyń jeteleýimen ol, jas shaǵynda, dúnıedegi qubylys bitkenniń bári kisige ári ǵajap, ári tańsyq kórinetin kezde saıahat jasap, sol zamandaǵy mádenı álemnin kóptegen ortalyqtary: Horasanda, Baǵdadta, Damıskide (Sham), Aleppada, Kaırda (Mysyr) bolǵan. Óz ómiriniń kóp jyldaryn ol, arab halıfatynyń saıası jáne mádenı ortalyǵy bolǵan, Baǵdadta ótkizdi. Munda ol óz bilimin ábden tııanaqty meńgerip, tolyqtyrady, kórnekti ǵalymdarmen baılanys jasaıdy, sóıtip óziniń bilimdarlyǵy, aqylynyń alǵyrlyǵy jáne asqan baısaldylyǵy arqasynda kóp uzamaı olardyń arasynda úlken abroı-bedelge ıe boldy. Biraq óresi taıyz kertartpa hadısshiler ony jek kerip, kúndeı bastaǵan, ásirese, olar ál-Farabıdiń búkil oıynyń negizgi mánine qarsy shyqqan, óıtkeni, onyń dúnıege kózqarasy shynaıy bolmysty tanyp bilýge, adam baqytyn o dúnıeden izdep tabýǵa mezgeıtin edi. Aqyr sonynda ál-Farabı lajsyzdan Baǵdadtan ketedi. Óziniń «Fýsýl al-madanı» («Memleket qaıratkeriniń naqyl sózderi») degen sońǵy shyǵarmasynda ol: «Adam ǵylymǵa túrlishe tosqaýyl jasaıtyn memleketten ketip, ǵylymı órken jaıǵan elde turýǵa tıis»,— deıdi. Ál-Farabı aleksandrııalyq (mysyrlyq) ǵalymdar, ıaǵnı bir kezde Aleksandrııadan yǵystyrylǵan nestorıanshyl hrıstıandar turatyn Horanǵa kelip qonys tebedi. Ómiriniń sońǵy jyldaryn Aleppo men Damaskide ótkizedi, munda ol soltústik Sırııanyń jetekshisi saıası qaıratkeri Seıd ad-Dýal Hamdanıge asa kadirli boldy. Ál-Farabı 950 jyly 80 jasynda kaıtys boldy. Beıiti qazir Sırııa jerindegi Bab ás-Saǵır zıratynda jatyr.
Bizdiń zamanǵa ál-Farabıdiń tek negizgi shyǵarmalary ǵana kelip jetti. Ol shyǵarmalardyń ejelden beri-aq jurtshylyqqa tanymal bolyp, fılosofııalyq jáne ǵylymı oıdyń odan keıingi damýyna tıgizgen áseri tolassyz.
Farabı Arıstoteldiń, Ál-Kındıdiń izin qýyp, fılosofııa men ǵylymnyń barlyq salalary boıynsha úlken jetistikterge jetedi. Máselen, Farabı shyǵarmalarynyń sanyn nemis ǵalymy Sh. Shteıneıder 117 eńbek dese, túrik ǵalymy A. Atesh— 160, al tájik ǵalymy B. Ǵafýrov—- 200 traktat dep kórsetedi.
Farabı fılosofııa salasy boıynsha grek oıshyly Arıstoteldiń «kategorııalar», «metafızıka», «Germenevtıka», «Rıtorıka», «Poetıka», birinshi jáne ekinshi «Analıtıka», «Topıkasy» men 4 sopylyq eńbekterine túsiniktemeler jazdy. Ol eńbekteri kúni búginge deıin de máni — mańyzyn joǵaltqan joq. Sóıtip, Farabı Shyǵys pen Batystyń ǵylymy men ejelgi mádenıetin tanystyrýda úlken ról atqardy.
Nurbaqyt Hakim,
Taraz qalasy
