«بۇكىل حالىق نارازى قازىر. حالىقتىڭ كوز-جاسى كۇنىگە
توگىلۋمەن بولدى. مومىن، كونبىس حالىقپىز. ءبارىن ءبىلىپ، كورىپ
وتىرمىز. سوقىر ەمەسپىز. كەرەڭ ەمەسپىز. حالىقتى
اشىندىرىپ ءبىتىردى. بىلمەدىم اقىرى نە بولارىن!؟»
(حانىم يزەتوۆا, فب)
1.قايدا كەلىپ تۇرمىز؟
مىنە، ماسەلە وسىندا، ەلىمىزدەگى بۇگىنگى جاعدايعا قاراپايىم قازاق ايەلى ءدال دياگنوز قويىپ وتىر – بىزدە «اقىرى» تۇگىلى ەرتەڭ نە بولارىن جاي ادام تۇرماق، بيلىك تە بىلمەيدى. اسىرەسە، بيلىك بىلمەيدى! ونىڭ جۇمىستى ۇيىمداستىرا المايتىن قاۋقارسىز، مەديتسينالىق تىلمەن ايتقاندا يمپوتەنت ەكەنى، ماقتانعان ينتەرنەت جۇيەمىزدىڭ يميتاتسيا ەكەنى، مەديتسينامىزدىڭ جەمقورلىقتان جۇرە الماي قالعان مەشەل ەكەنى ىندەت كەزىندە تايعا تاڭبا باسقانداي انىق بولدى – اجال ارتىمىزدى اشىپ بەردى.
ودان دا جامانى – بيلىك تىكەلەي ءوزىنىڭ وراشولاقتىعىنىڭ كەسىرىنەن كۇنىنە ونداعان ادام قازا تاۋىپ، قالىڭ قازاق قارا جامىلىپ جاتقاندا قۋانىشتان جۇرەگى جارىلا جازداپ ساليۋت اتىپ، ادامگەرشىلىكتىڭ شەڭبەرىنەن مۇلدەم شىعىپ كەتتى. اقىن قازىبەك يسا ايتقانداي، بيلىكتىڭ قالعان بارلىق ازىن-اۋلاق بەدەلى سول وتشاشۋمەن بىرگە جانىپ كەتتى! ابىروي-اتتان جۇرداي ەتكەن بۇل ىسكە ونى ەشكىم زورلاعان جوق، حالىق قايتا «بۇلارىڭ ۇيات بولادى، باس تارتىڭدار!» دەپ جالىنعانداي بولىپ جازىپ جاتتى، ال، كولگىنوۆتەر بولسا كوپتىڭ ءسوزىن ك... دە قىستىرعان جوق، «مەديكتەردىڭ كوڭىلىن كوتەرگىمىز كەلدى(؟)» دەپ، ەكىجۇزدىلىكپەن سايقى-مازاققا اينالدىردى. بيلىكتىڭ اياۋشىلىق سەزىمنەن ماقۇرىم ەكەنىنە جاڭاوزەن قىرعىنىنان كەيىن كوزى تاعى ءبىر رەت جەتىپ، سوڭعى ءۇمىتى ۇزىلگەن حالىق، «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىن» دەگەن وسى ەكەن عوي» دەپ، ءوز جاراسىن ءوزى جالاپ ەمدەۋگە كىرىستى. «حالىقتىڭ وتتەگىنى ءوزى ىزەپ تاۋىپ جاتقانى – نونسەنس!» دەدى پرەزيدەنت توقاەۆ... جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ وتىز جىلدىق ءداۋىرى وسىلاي اياقتالدى. اياقتالعان بولسا... بارىنەن دە جامانى – جەمقورلىقتىڭ شىڭىنا شىققاندىعىمىز. حقو-داعى (تسون) انىقتاما جازىپ بەرەتىن قىزداردان باستاپ پرەمەر-مينيسترگە دەيىن قايتسە پارا العىسى كەلىپ تۇرادى. الىپ تا جاتىر. راس، ءبارى بىردەي ۇستالىپ جاتقان جوق، بۇل – بولەك اڭگىمە.
ەلدىڭ تەگىس كوزى جەتكەن ەكىنشى نارسە - ماسەلەنىڭ پرەزيدەنتتە دە، مينيسترلەر مەنەن اكىمدەردە دە ەمەس (بۇگىنگىلەرى بولسىن، بۇرىنعىلارى بولسىن), جۇيەدە ەكەندىگى. ءماميننىڭ ورنىنا شوكەەۆتى اكەل، سىمايىلوۆتى اكەل، مينيسترلەر مەن اكىمدەردى تۇگەل اۋىستىر، ەشنارسە وزگەرمەيدى. سەبەبى، ولار ەلدى باسقارۋدى كەڭسەدە، كابينەتتە وتىرىپ باسقارۋ دەپ تۇسىنەدى، كورگەن-باققاندارى سول عانا. ال، شىن مانىندە ءاربىر ەل بيلەۋدەن ۇمىتكەر ادام كولحوز (سوۆحوز) نەمەسە زاۋىت (فابريكا) باسقارىپ، ءوندىرىستىڭ قايناعان قازانىنىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، جۇرتپەن بىرگە كۇيىپ-جانىپ، قايناپ-ءپىسۋى ءتيىس. نەگە وسى ەكى مەكتەپتىڭ بىرەۋىنەن وتپەگەن ادام ەل باسقارا المايدى دەپ وتىرمىز؟ ويتكەنى، تەك وندىرىستە سەن كۇن سايىن ونداعان، جۇزدەگەن ناقتى ماسەلەنى شەشىپ ۇيرەنەسىڭ. بىرەۋدەن سۇراي المايسىڭ. بىرەۋگە تاپسىرا دا المايسىڭ. تەك ءوزىڭ، ءدال كازىر، تابان استىندا شەشۋگە ءتيىسسىڭ! ال، بىزدە ەكونونوميكانىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن ءوندىرىستىڭ ءوزىنىڭ جويىلعانىنا شيرەك عاسىردان استى، باسشىلاردا باسقا تاجىريبە قايدان بولسىن...
ءيا، بۇل، بيلىكتىڭ كىناسى. ودان دا بۇرىن سورى. ورىسشا ايتقاندا، نە ۆينا ەگو، ا ەگو بەدا. كىناسى – «مەن قاۋقارسىزبىن» دەپ مويىنداپ، ءوز ەركىمەن كەتكىسى كەلمەيتىندىگىندە. بىراق، ەڭ جامانى، قايتالاپ ايتامىز، قاۋقارى بار باسقا باسشىلاردىڭ دا جوقتىعىندا! سوندا نە بولدى، بانكروتپىز با؟ بانكروتپىز! اۋىر بولسا دا مويىنداۋعا ءتيىسپىز. بانكروت بولعان ەلدىڭ باسى دا ءبىز ەمەسپىز، سوڭى دا ءبىز ەمەسپىز. قۇدىرەتتى امەريكانىڭ ءوزى دە وعان 30-جىلدارى ۇشىراعان. ەندەشە نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
2.قاي جولمەن جۇرەمىز؟..
ءبىرىنشى جول - قالاي كەلە جاتىرمىز، سول جولمەن، مينيسترلەر مەن اكىمدەردى عانا اۋىستىرىپ، جۇيەنى اۋىستىرۋعا ارەكەت تە جاساماي، سول «ساباقتاستىعىمىزبەن» العا قاراي تارتا بەرەمىز. «اقىرى» نە بولادى؟ ماسەلەنىڭ ەشقايسىسى شەشىلمەيدى، كەرىسىنشە، شيەلەنىسكەن ۇستىنە شيەلەنىسە تۇسەدى. لەنين ەسكەرتكەن «رەۆوليۋتسيانىڭ الدىنداعى – تومەندەگىلەر بۇرىنعىشا ءومىر سۇرگىسى كەلمەيتىن، جوعارىداعىلار جاڭاشا باسقارا المايتىن جاعداي» ابدەن ءپىسىپ-جەتىلەدى-داعى، كەز كەلگەن ساتتە كەز كەلگەن جەردە ورىستىڭ بۇلىگى ويىنشىق بولىپ قالاتىن قازاقى كوتەرىلىس بۇرق ەتە تۇسەدى. كازىردىڭ وزىندە الەۋمەتتتىك جەلىدە «كوتەرىلمەسەك بولمايدى» دەگەن جازۋ كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلەدى. حالىق اشىنا باستادى. ويتكەنى، يا ەم-دوم جوق، يا جۇمىس جوق! ەرتەڭ اشىعا باستايدى، سوندا قاراداي وتىرىپ قىناداي قىرىلا بەرۋى كەرەك پە؟
وتە قورقىنىشتى نۇسقا بۇل. نەگە؟ سەبەبى، ستيحيالىق تۇردە باستالعان تولقۋ تاۋداعى تاسقىن سەكىلدى، ەشكىمنىڭ ىرقىنا كونبەي كەتەدى. بيلىك جاڭاوزەندەگى «تاجىريبەسىن» قولدانىپ، اسىرەسە، باس كەزىندە، جانشىپ تاستاۋعا ارەكەت جاساپ كورەرى داۋسىز. بىراق، اشىنعان حالىق ۇرەيدى ۇمىتاتىنى بەلگىلى. بۇنىڭ اياعى بيلىكتەن، تۇپتەپ كەلگەندە بايلىقتان ايرىلعىسى كەلمەگەن بيلىكتىڭ كورشى ەلدەردەن، ءبىرىنشى كەزەكتە قىتايدان اسكەري كومەك سۇراۋىنا اپارىپ سوعۋى مۇمكىن. وعان دا كەرەگى وسى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ەلگە «وتانداستارىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن» اسكەر كۇشكە سۇيەنۋىنە رۇقسات بەرگەن كەلىسىم-شارتىمىز دا بار. وسىلايشا، ءبىز قىتايدىڭ بودانىنا قالاي اينالعانىمىزدى بىلمەي دە قالامىز...
وسى نۇسقانىڭ ەكىنشى ءتۇرى - 2009 جىلى شىققان، اقتان توكىشتىڭ «مانكۋرتستان» قيالي-انتيۋتوپيا رومانىندا جازىلعانداي، ۇكىمەت قازاقستاندى ءبىر عانا قىتاي باۋرىنا باسىپ الماۋى ءۇشىن، ەلدەگى 14 وبلىستى اقش باستاعان 14 ەلگە جالعا بەرىپ، ءوزى لوندونعا كوشىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن.
وسى نۇسقانىڭ ءۇشىنشى, ەڭ قورقىنىشتى ءتۇرىن كوزگە ەلەستەتىپ كورەيىك. ەكىنشى نۇسقانىڭ ىقتيمال ەكەنىن كورگەن باتىستاعى كىشى ءجۇز جايلاعان مۇنايلى-گازدى 5 وبلىس يمانعالي تاسماعانبەتوۆتى مە، بەرگەي رىسقاليەۆتى مە، مۇلدە باسقا بىرەۋدى مە، 20-جىلدارداعى توبانياز حان سەكىلدى، وزدەرىنە باسشى سايلاپ الىپ، ءبولنىپ كەتۋى مۇمكىن. اسىرەسە، 30-جىلدارداعى كەڭەسكە قارسى كوتەرىلىسى ەكى جىلعا سوزىلعان ماڭعىستاۋلىق جاۋىنگەر ادايلاردىڭ تۇياق سەرىپپەي تاۋەلسىزدىكتەن ايرىلا سالۋىن كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. العاش بۇنداي نۇسقانى ءوزىم 2010 جىلى استاناداعى ءبىر ەكولوگيالىق فورۋمدا ەستىپ، اقتاۋلىق ارىپتەسىمە: «بۇنداي سۇمدىقتى تالقىلاماق تۇگىلى ويىڭا الۋشى بولما!» دەپ ۇرسىپ ەدىم. بىراق، بۇگىنگى جاعدايىمىزدى ول كەزبەن سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى... مەملەكەتتەر ادەتتە سوعىس كەزىندە ەمەس، بەيبىت زاماندا ىدىرايدى. كسرو-نىڭ كۇيرەۋى سونىڭ جارقىن مىسالى). قۇرامىندا قازاقتىڭ بارلىق رۋى بار نوعايلى دا قازاقپەن سوعىسىپ اجىراسقان جوق...
بۇنى كورگەن ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قاراپ قالماسى حاق. ءبىرىنشى كەزەكتە سولتۇستىك پەن شىعىستاعى 4 وبلىس رەسەيگە، ال، كۇنگەيدەگى 500 مىڭ وزبەك دياسپوراسى وزبەكستانعا قوسىلۋعا ارەكەت ەتەرى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە 1993 جىلى سول كەزدەگى وزبەكستان پرەزيدەنتى ي.كاريموۆتىڭ تەلەديداردان: «ءامىر-تەمىر بابامىز اتىنىڭ تۇياعىمەن جاۋلاپ العان جەردىڭ ءبارىن ءبىز اقىلمەن جاۋلاپ الۋىمىز كەرەك!» دەگەن ءسوزى بار، ونى قازىعۇرت اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا قوناقتا وتىرعاندا ءبىز ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىگەن بولاتىنبىز. (التىن وردانى اجالىنان ءجۇز جىل بۇرىن قيراتقان، اتا-بابامىزدىڭ باسىنان مۇنارا تۇرعىزعان وسى قولباسشى ەمەس پە ەدى؟ ءبىز بولساق ونى اتىن تۇركىستاندا مەكتەپكە، وسى قالا مەن سايرام كەنتىندەگى باستى كوشەلەرگە بەرەمىز. ۇلتتىق يدەيانىڭ جوقتىعىنان...) ي.كاريموۆ سوزبەن شەكتەلگەن جوق، شەكارانى ايقىنداپ، بەكىتۋ كەزىندە تاشكەنتتىڭ تۇبىندەگى تاشمينۆودى دەگەن جەردەن وتەتىن شەكارا 15 شاقىرىمداي بەرى جىلجىپ، سارىاعاش كۋرورتىنىڭ تۋرا ىرگەسىنەن ءبىر-اق شىقتى. سوعان جول بەرگەن (ارينە، تەگىن بولماسا كەرەك) تەك قانا سول كەزدەگى سارىاعاش اۋدانىنىڭ اكىمى مەن وقو اكىمى دەپ ويلايسىزدار ما؟.. ەندەشە، باسىمىزعا قيىن زامان كەلدى دەگەنشە اسكەرىنىڭ بىزدەن سانى دا ارتىق، ساپاسى دا جاقسى، ەڭ باستىسى - ساربازىنىڭ ۇلتتىق رۋحى الدەقايدا مىقتى وزبەكتەر (ونىڭ ءدال سولاي ەكەنىن انا جىلدارى سوعىس اشقىسى كەلىپ، شەكارادا ارانداتىپ، سەگىز سىلتاۋ، جەتى جەلەۋمەن 31 ساربازىمىزدى اتىپ ولتىرگەندە جاۋاپ قاتۋعا جاراماي، ءوزىمىز-اق دالەلدەپ بەرگەنبىز) «اقمەشىتتەن ۇزىناعاشقا دەيىنگى جەر ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ، قوقان حاندىعىنىڭ جەرى» دەپ، باس سالۋعا دايىن. وسىلاي بولجام جاساۋعا ءماجبۇرمىز. ولار باس سالسا مۇزداي قارۋلانعان 500 مىڭ دياسپورا وكىلى «5-كولوننانىڭ ءرولىن وينامايدى» دەپ كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟!..ءبىر عانا دالەل: 90-جىلداردىڭ باسىندا ارىستاعى ارسەنالدا ورىس كومانديرلەر قارۋ-جاراقتى وڭدى-سولدى ساتقاندا، ءبىر «كريمينالنىي اۆتوريتەتتىڭ» جۇرگىزۋشىسىنىڭ 11 كاماز نەمەسە 550 جاشىك قارۋدى – ءار جاشىكتە اكم-47, «ماكاروۆ» پيستولەتى جانە گراناتومەت تولىق وق كومپلەكتى بولعان –شىمكەنتتىڭ وزبەكتەرىنە ساتقانىن، ءبىر ماشينا عانا قارۋدى قازاقتارعا جالىنعانداي بولىپ ءجۇرىپ ارەڭ وتكىزگەنىن «اقجول-قازاقستان» اپتالىعىندا 2004 جىلى كوكتەمدە جازعانمىن، شىنايى جاعدايدى جاقسى بىلەتىن ۇقك ەشنارسە ەسىتپەگەندەي ءۇنسىز قالعان بولاتىن) بىز بولساق كەڭەستىك تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ ورنىنا كەلگەن وڭتۇستىك اسكەري قولباسشىلىقتىڭ (قىزىلوردا مەن وتار ستانساسىنىڭ اراسى) شتابىن تارازعا ورنالاستىردىق. جاڭىلىسپاساق، بۇرىن شىمكەنتتەن بولاتىن. نە ءۇشىن؟..
وزبەكتى ايتاسىز، قىرعىزدار كۇنى كەشە، 2009-2010 جىلدارى جامبىل وبلىسىندا اسپارا اۋلىنان قوردايدىڭ شۋ ستانساسىنا كەتەتىن بۇرىلىسقا دەيىن، 100 كم استام رەسپۋبليكاارالىق تراسسانى قوسا، مىڭداعان گەكتار جەرىمىزدى ەل امان، جۇرت تىنىش كەزدە الىپ قويعان جوق پا؟ سونىڭ سالدارىنان باتىس قىتاي – باتىس ەۆروپا جولىن سالعاندا دوعاداي يىلگەن 100 كم جاڭا جول سالۋعا ءماجبۇر بولدىق ەمەس پە؟..
قىتاي مىڭ جىلدان بەرى ارمانداپ كەلە جاتقان، الاتاۋدان بالقاشقا دەيىن جەردى قارپىپ قالسا، قازاقستان قاراعاندى، كوكشەتاۋ مەن اقمولا وبلىسىنىڭ شەڭبەرىندە قالماي ما؟ «مۇمكىن ەمەس!» دەيسىز بە؟ 1989 جىلى جازدا حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءى-سيەزى باستالعاندا ەكى جىلدان كەيىن كسرو كۇيرەيدى دەگەن وي دا ەشكىمنىڭ تۇسىنە كىرمەگەن بولاتىن. ءتىپتى، بالتىق جاعالاۋىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ وكىلدەرىنىڭ ءوزى «وداقتىق جاڭا كەلىسىم جاسايىق» دەگەن ۇسىنىسپەن كەلدى. كەيىن «كونفەدەراتسيا قۇرايىق» دەدى. تەك، ەسكى جۇيەنىڭ ەشقانداي وزگەرىس جاساۋعا، جاڭاشا باسقارۋعا بارمايتىنىنا كوزدەرى جەتكەن سوڭ، 1990 جىلى كىلت بۇرىلدى، «ءبىز - كەتەمىز» دەدى.
بۇگىنگى ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز ق.توقاەۆتىڭ ءىسى سول كەزدەگى م.گورباچەۆتىڭ ءىس-ارەكەتىن اينا-قاتەسىز قايتالاۋدا. سول جالتاقتىق، سول باتىلسىزدىق. ونىڭ بۇل قاسيەتى ءوزىنىڭ عانا ەمەس، حالىقتىڭ تۇبىنە جەتۋى مۇمكىن ەرتەڭ. بىراق... كىنالاۋعا حاقىمىز جوق. قۇداي بەرمەگەن بولمىستى تارتىپ الا ما؟
3.توقاەۆ نە ىستەۋى كەرەك؟
باتىل بولعاندا نە ىستەۋى ءتيىس ەدى توقاەۆتىڭ؟ ەڭ كەمى كەزەك كۇتتىرمەيتىن جەتى باعىتتا قاتارىنان تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساۋعا كىرىسۋ. ەڭ الدىمەن، ەلدەگى حالىقپەن، ونىڭ ىشىندە قازاقپەن اشىق، شىنايى سويلەسۋ، قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن، رۋحىن كوتەرەتىن ءىستى ىستەۋ. تەك قازاقشا سويلەۋ! تەك قازاقشا قۇجاتتاردى قابىلداۋ! نەگە؟ پرەزيدەنت كونستيتۋتسيانىڭ مىزعىماستىعىنىڭ، ادام قۇقىعىنىڭ كەپىلى (40-باپ), ال، قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل، ونىڭ مارتەبەسى «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن ورىس تىلىنەن جوعارى ەكەنىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەس بەكىتىپ بەرگەن، دەمەك، تەك قازاق ءتىلى قولدانىلۋىن ءوزى ورىنداۋى جانە وزگەلەردەن تالاپ ەتۋى – پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي قىزمەتتىك مىندەتى! ول بولسا قازاقتىڭ كەڭدىگىن، كونبىستىگىن پايدالانىپ زاڭدى بۇزىپ وتىر. وتكەندە «انا تىلىندە» «ورىس ءتىلى عىلىم ءتىلى بولىپ قالا بەرەدى» دەگەنى ءتىپتى قاتە، «قازاق ءتىلىن ەشقاشان كوگەرتپەيمىن» دەگەن ۇستانىم! ويتكەنى، عىلىم ءتىلى، دەمەك، ارنايى ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ءبىلىم ءتىلى – قازاق ءتىلى بولماي، ول ەشۋاقىتتا ءىس جۇزىندە تولىققاندى مەملەكەتتىك ءتىل بولا الماق ەمەس! پرەزيدەنت توقاەۆ قاتەسىن مويىنداۋى جانە تەزىرەك تۇزەتۋى ءتيىس، ول ءۇشىن 1 جىلدان كەيىن مەملەكەتتىك قىزمەت، 2 جىلدان كەيىن مەكتەپ، 3 جىلدان كەيىن ءبىلىم، 4 جىلدان كەيىن قالعان سالانىڭ ءبارى قازاق تىلىنە كوشەتىنى تۋرالى ناقتى مەملەكەتتتىك باعدارلاما قابىلداۋى، سونى قاتاڭ تۇردە قاداعالاپ، ىسكە اسىرۋى ءتيىس. سوندا عانا قازاق ونىڭ قازاققا شىن جانى اشيتىنىنا سەنەتىن بولادى. سەبەبى، قازاق ءتىلىن بىلمەگەن ادام ونىڭ مۇڭىن-زارىن تۇسىنبەيدى، مۇڭىن-زارىن تۇسىنبەگەن ادام ونىڭ جانىن قالاي تۇسىنەدى؟ جانىن تۇسىنبەيتىن ادامنىڭ «ساعان جانىم اشيدى» دەگەنىنە كىم سەنەدى؟..
پرەزيدەنتتىڭ ەكىنشى ىستەيتىن ءىسى – قاۋىپسىزدىك كەڭەسى مەن پارلامەنتتى تاراتۋ, ونى ءبىر پالاتالى، تىكەلەي جانە ءبىر مانداتتى وكرۋگتەردەن جابىق داۋىس بەرۋ ارقىلى قايتا سايلاۋ. 145 دەپۋتاتتىڭ ورنىنا 40 دەپۋتات جەتەدى، توراعاسىمەن قوسا.
پرەزيدەنتتىڭ ءۇشىنشى ىستەيتىن ءىسى – 1993 جىلعى كونستيتۋتسيا نەگىزىندە ونى قايتا قابىلداۋ. كونستيتۋتسيادا «جەر ەشكىمگە ساتىلمايدى، تەك قر ازاماتتارىنا عانا جالعا بەرىلەدى، وندا دا جىل سايىن كەلىسىمدى سوزۋ ارقىلى» دەپ جازۋ ارقىلى بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋ. مەن 2016 جىلى «كونستيتۋتسيا مەن جەر كودەكسىن وزگەرتپەي قازاققا كۇن جوق» دەپ ماقالا جازعانمىن، سودان بەرى بۇل ماسەلە وتكىرلەنبەسە شەشىلەيىن دەگەن جوق.
پرەزيدەنت تورتىنشىدەن، ءدىني بىرلەسىكتەر تۋرالى زاڭدى دا قايتا قاراپ، «ءبىر ۇلت – ءبىر ءدىن ء(بىر مازحاب)» ەتۋى ءتيىس. ۇقك-تە 20 مىڭ ۆاحابيت تىركەلۋى دەگەن سۇمدىق قوي!
مىنە، وسىلاردى ىستەگەندە عانا قازاق ءبىر ءتىلدى، ءبىر ءدىندى، سونىڭ ارقاسىندا ءبىر ءدىلدى ۇلتقا اينالادى. ال، ءازىر سادىبەك تۇگەل ايتقانداي: «ءدال قازىر ۇلتتىق ءدىلىمىز تەرىس جاققا: ۇرلىق-قارلىققا، جاپپاي جەمقورلىققا، تاپا-تالتۇستە ءوز وتانىن، ەلدى جەۋگە اۋىسىپ كەتكەن. قايدا بارساڭ دا سىبايلاس جەمقورلىق پەن قازىنانى، حالىقتى توناۋ. ونىڭ ناعىز دالەلى: «سك فارماتسييا مەن مەديتسينالىق قوردىڭ» بەسىكتەن بەلى شىقپاعان، 30-40-تىڭ اراسىنداعى جاس جىگىتتەردىڭ دىلىنىڭ بۇزىلعانى. وسىدان كەيىن، جاستارعا ەلدى قالاي سەنىپ تاپسىراسىڭ؟»
پرەزيدەنت وسى تورتەۋمەن قاتارلاستىرا، جۇمىس ورنىن جاپپاي اشاتىن، دەمەك، بيداي مەن مۇنايدان باستاپ، بارلىق ءوندىرۋ سالاسىن تۇگەلدەي تەرەڭدەتىپ وڭدەۋ سالاسىنا اۋىستىرۋعا كۇنى ەرتەڭ كىرىسۋى كەرەك! ءبىر «رەسۋرستار قارعىسىنان» قۇتىلۋعا ءتيىسپىز! وعان شامامىز كەلەدى. بۇنىڭ ىشىنە جەمقورلارىمىزدىڭ وففشورداعى ميللياردتاعان قارجىسىن كەرى قايتارۋ دا، شەتەلدىك كومپانيالارمەن كەلىسىم-شارتتاردى قايتا جاساۋ دا كىرەدى. ولارعا شيرەك عاسىر ماي شەلپەك بولعانىمىز جەتەر، قايتا جاساۋعا كونبەسە مەملەكەت قاراماعىنا قايتارىپ الۋ قاجەت. جالپى، بولاشاقتا تۇگەل ءبارى ەلىمىزگە قايتارىلۋى ءتيىس.
پرەزيدەنت ق.توقاەۆ وزبەكستان، قىتاي، موڭعوليا مەن رەسەيدەن كوشىپ كەلەمىن دەگەن قازاقتىڭ ءبارىن، ال، بۇل شامامەن 4-5 ملن. ادام، شەكارادان وتكەندە قولىنا تولقۇجات ۇستاتىپ، شىعىس پەن سولتۇستىك ايماققا بارلىق جاعدايىن جاساپ، باسىنا باسپانا، الدىنا مال بەرىپ، اۋىل شارۋاشىلىق ءونىمىن ءوندىرىپ قانا قويماي، سول جەرگىلىكتە جەردە ولاردى مينيتەحنيكا مەن وزىق تەحنولوگيانىڭ ارقاسىندا تەرەڭدەتە وڭدەپ شىعاراتىن شاعىن كاسىپورىندار قۇرۋ باعدارلاماسىن قولعا الىپ، ونى الداعى 2-3 جىلدا ورىنداپ شىعۋى كەرەك.
اۋىل شارۋاشىلىعى – ءبىزدى العا سۇيرەپ الىپ شىعاتىن ستراتەگيالىق سالا. سەبەبى، دامىعان باتىس پەن شىعىستا بىزدىكىندەي ەكولوگيالىق تازا ءونىم وندىرىلمەيدى دەۋگە بولادى، ەسكىرگەن جەر وعان مۇمكىندىك بەرمەيدى. سوناۋ 2000-جىلى ەۆروپالىق دەلەگاتسيا سايرام اۋدانىنا كەلگەندە قۇلپىنايدىڭ توسابىنىڭ (ۆارەنە) دامىنە تاڭ قالىپ، قۇلاپ قالا جازداپ ەدى. ولارى بىزگە وعاش كورىنگەن، «ءدامى كادىمگى ءدام، نە ەرەكشەلىگى بار ەكەن؟» دەسكەنبىز...
سينگاپۋر دەگەن مەملەكەت-قالا بار. قالا عانا بولسا دا الەمدىك ەكونوميكادا ورنى بار. جالپى ىشكى ونىمنەن 37-ءشى، ونەركاسىپ (!) جونىنەن 35 ورىندا (2018 جىل بويىنشا). سول سينگاپۋر ىندەت باستالعان بويدا 5,8ملن. حالقىن امان قالۋدىڭ بارلىق شاراسىن قاتاڭ تارتىپپەن، تەز جانە تەگىن ىستەدى، ناتيجەسىندە تاجالعا ادام بەرگەن جوق...
ءبىزدى دە امان الىپ قالاتىن - تەك قانا ءوندىرىس، تەك قانا جاڭا تەحنيكا مەن وزات تەحنولوگيا، الدىڭعى قاتارلى عىلىم، جەمقورلىقسىز مەملەكەت. باسقا جول جوق!
4.«اعالارىڭ بىرىكپەيدى، رينات، جاندارى ءتاتتى ولاردىڭ...»
وسىنىڭ ءبارىن توقاەۆ ءوزى ىستەي المايدى دەدىك. ەكىنشى جولعا، ەكىنشى نۇسقاعا كوشەيىك، ىستەي الاتىن ادامدى ىزدەيىك. كىم ىستەي الادى؟ يمانعالي تاسماعانبەتوۆ ىستەي الادى. بىراق، ونى پرەمەر-مينيستر قويۋعا توقاەۆتىڭ جىگەرى جەتە مە؟. ەكىنشى جاعىنان، بىلتىر يمەكەڭە «سايلاۋعا تۇسسەيشى» دەدىك، بيىل دا وعان ءۇمىت ارتقان جانداردىڭ داۋسى تولاستار ەمەس، بىراق، ءۇن قاتقان يمەكەڭ جوق. دەمەك، «قازاقتى ادىمۇلىققا جەتكىزەم دەپ ءجۇرىپ، سوناۋ كەۋدەمدەگى باسىم كەتىپ قالار، تىنىشتىق قىلايىن» دەدى مە ەكەن؟ ءوزى ءبىلسىن...
جالپى وسى ارادا ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن نارسە، وتىز جىلدىق ءبىر ادامدى پايعامباردان دا جوعارى قويعان، جەكە باسقا تابىنۋشىلىق ءداۋىرى ءبارىمىزدى ءسال بولماعاندا مالعا اينالدىرىپ جىبەرە جازدادى. اينالىپ ۇلگەرگەندەر دە بار، جانە از دا ەمەس، ولارعا ەلدى، جەردى قورعاۋ كەرەك دەسەڭ تۇسىنبەيدى. ەڭ جامانى ەل ەرگە قاراعاندا، ەرلەر جەرگە قارايتىن زاماندى قولدان جاساپ الدىق. ەل ءۇمىتىن اقتاۋعا جارايتىن-اق ەرلەر بار، ەل باسقارعىسى دا كەلەدى، بىراق، ...قۇربان بولعىسى كەلمەيدى. مەنىڭ ءوزىم اقىنى بار، اكىمى بار، بيزنەسمەنى بار، سونداي 4-5 ادامعا: «سوڭىڭىزدان ەل ەرەتىنىن بىلەسىز، نەگە تۇسپەيسىز دوداعا؟» دەدىم. اسىرەسە، بىلتىرعى سايلاۋدا. «قۇرتىپ جىبەرەدى عوي!..» دەيدى ءبارى. تاعدىرىم، ءومىرىم قۇدايدىڭ قولىندا دەمەيدى، ءبىر ادامنىڭ قولىندا دەيدى. قۇداي دەگەننىڭ بار ەكەنىن ۇمىتقان. جەلىدە رينات زايىتوۆتىڭ «بىرىگىڭدەرشى، اعالار!» دەگەن جىر-ۇندەۋى ءجۇر. اعالارىڭ بىرىكپەيدى، رينات، ءۇمىتىڭدى ءۇز، جاندارى ءتاتتى ولاردىڭ...
جاقسى، ۇلكەندەردەن قايران جوق ەكەن، «قولىم تازا، جانىم تازا، ارىم تازا» (نۇرتاس وڭداسىنوۆ) دەيتىن جاستاردى تارتايىق» دەيىن دەسەڭ، جوعارىدا س.تۇگەل ايتقانداي جاعداي. جارىپ تۇرعان، جانىپ تۇرعان، كۇدىك تۋدىرماعان ءبىر دە بىرەۋى جوق. ءتىرى جان تابىلمادى ما سونىمەن؟..
جوق، ەل بولعان سوڭ ەرلەردى تۋدىرماي تۇرمايدى. سولاردىڭ ەكەۋىن اتايىن. جاسى ۇلكەن بولعانىمەن، جانى جاس ولاردىڭ، كۇش-قۋاتى دا بويلارىندا. ءبىرىنشىسى – سىردىڭ قىزىل جىڭعىلىنداي، «جەتپىستەگى جىگىت» جاۋعاشتى نابيەۆ. (ول تۋرالى پىكىر ايتقىسى كەلەتىندەر الدىمەن مىنا سىلتەمەگە كىرىپ، تولىق مالىمەت الىپ السا دۇرىس بولار ەدى: https://kitap.kz/author/1987). ينجەنەر-ەلەكتريك. الماتىداعى «قىزىل تۋ» وندىرىستىك بىرلەستىگىنىڭ اعا ەلەكتريگىنەن باس ديرەكتوردىڭ كوممەرتسيا بويىنشا ورىنباسارىنا دەيىن، مينيسترىكتىڭ كوللەگيا مۇشەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن، 1989 جىلى مينيسترلەر كەڭەسىندەگى ءبولىم باستىعى قىزمەتىن ءوز ەركىمەن تاستاپ (سوۆمين تاريحىندا تۇڭعىش رەت) كووپەراتيۆ قۇرىپ، 1991-1993 جىلدارى ونىڭ «قازاقستان كوممەرتسيا» سىرتقى ساۋدا قاۋىمداستىعى قازاقستاننىڭ ساۋدا مينيسترلىگىنىڭ ءرولىن اتقارعان. «كازاتومپرومدى» ءوز قولىمەن قولىمەن قۇرعان، «كازكوممەرتسبانكتىڭ» قۇرىلتايشىسى بولعان ادام. بىراق، نۇرەكەڭدەي (وڭداسىنوۆتى ايتامىن!) بولمىسىنان اينىمايتىنىن كوزى جەتكەن سوڭ، ءبىزدىڭ بيلىك ونى جاعاعا شىعارىپ تاستاعان...
ەكىنشىسى – ەردىڭ جاسى ەلۋ بەستەگى يبادۋللا قالىبەكوۆ. قازاقستاننىڭ 1962 جىلى وزبەكستانعا بەرىلىپ، 1971 جىلى قايتپاي قالعان جەرىندە تۋىپ وسكەن، 31 جاسىندا ءاۋىلشارمينيسترى، 21 مينيسترلىك قۇرامىنا كىرگەن گوساگروپرومكوميتەتتىڭ توراعاسى، ۆيتسە-پرەمەر بولعان، شىمكەنتتە «اسار» دەگەن جاڭا م/ا سالىپ، سوعان ءوزىنىڭ تۋعان اۋدانىنداعى 25 مىڭ قازاقتىڭ ءبىرىن دە قالدىرماي كوشىرىپ اكەلگەن ازامات.
بۇل ەكى ازاماتتى كوپشىلىك بىلمەگەنمەن، پرەزيدەنت ق.توقاەۆ بىلەدى دەپ ويلايمىن. جانە ول ەكەۋى تىزە قوسسا، ەل ىشىنەن جاڭا ءوندىرىس قۇرۋعا قابىلەتى، ءبىلىمى، قايراتى جەتەتىن، ەلگە شىن جانى اشيتىن، ەردىڭ – ەرى، ەمەننىڭ – شورى عانا شىداس بەرەتىن اۋىر ىسكە ارقاسىن توسۋعا جارايتىن جاسى بار، جاسامىسى بار جامپوزداردى تاۋىپ، ىرىكتەپ، تاڭەرتەڭ سالسا كەشكە وزاتىن، ىلديدان سالسا توسكە وزاتىن اكىمدەر مەن مينيسترلەر كومانداسىن جاساقتاي الادى دەپ سەنەمىن.
ماسەلە – ق.توقاەۆتىڭ ءوزىنىڭ سونداي ەرلىككە بارۋعا ءداتى شىداي ما؟ باسىن بايگەگە تىگۋگە جاراي ما؟ ويتكەنى، جەمقورلىققا بوگىپ قالعان، ونىڭ ۇستىنە كلاندارعا ءبولىنىپ العان ءبىزدىڭ بيلىك جۇيەنى بۇزۋعا كونە قويار ما ەكەن؟ بىلەتىندەر بايلىق بالادان دا، بۇلا ماحابباتتان دا ءتاتتى دەيدى عوي... دەمەك، ەكىنشى ستسەناريىمىز ىسكە اسۋى ءۇشىن پرەزيدەنتتىڭ ەلى ءۇشىن قۇربان بولۋعا دايىندىعى قاجەت.
ال، بۇل ستسەناري ىسكە اسپاسا نە بولادى؟ وندا ءبىرىنشى ستسەناري كۇتىپ تۇر ءبىزدى...
ر.S. ايتپاقشى، جۇرتتىڭ ءبارى بيلىككە «بيۋدجەتتى قايتا قاراڭدار، قارجىنىڭ ءبارىن كوشە جوندەۋ، بورديۋر اۋىستىرۋعا ەمەس، دەنساۋلىققا جۇمساڭدار» دەپ جاتقاندا، تۇركىستان وبلىستىق اكىمشىلىگى كەنتاۋ مەن تۇركىستاننىڭ اراسىنان «وبلىس اكىمىنىڭ رەزيدەنتسياسىن» سالىپ جاتقان كورىنەدى. ارينە، دەمەۋشىلەردىڭ قارجىسىنا بولسا كەرەك. 1994 جىلى دا جاڭا استانانى دا تەك قانا دەمەۋشىلەر قارجىسىنا سالامىز دەگەن بولاتىنبىز... بارلىق ءسان-سالتاناتىمەن، جاساندى كولىمەن، گولف وينايتىن الاڭىمەن. ساليۋت اتقىش استانادان قالسىن با... «اتان ولسە سويىلار، اتام ولسە قويىلار، بۇگىنگىدەي قانسونار، ماعان قايدان تابىلار» دەگەن قازاقپىز، ىندەت تە حالىقتى قىرا بەرمەس، ءوزى ءۇشىن توقتار، سوعان بولا سالقىن بەلدى، سامال كولدى جۇماق-جايدىڭ جۇمىسىن نەسىنە كەيىنگە شەگەرەمىز، باسقا قۇرىلىس كۇتسە دە اكىم تۇراتىن رەزيدەنتسيا كۇتپەيدى عوي» دەگەن شىعار استانا مەن وبلىس اقىلداسىپ...
ر.ر.S. «جۇرتتى قۇربان بولعىسى كەلمەيدى» دەپ كىنالايسىز، ءوزىڭىز نەگە شىقپايسىز؟» دەگەن سۇراق تۋى مۇمكىن. مەنىڭ بويىمدا يمەكەڭنىڭ ازۋلىلىعى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى بار بولعاندا، دوداعا باياعىدان كىرگەن بولار ەدىم. ءوز شامامىزدى بىلگەندىكتەن، قازاقى كوكىرەكتى باسىپ تىنىش ءجۇرمىز. ال، بىراق، كەلەسى پرەزيدەنت سايلاۋىنا دەيىن ەشنارسە وزگەرمەسە، وندا جانىمىزدان كۇيۋگە تۋرا كەلەدى. باعدارلامامىز دايىن...
ومىرزاق اقجىگىت
