«Bükıl halyq narazy qazır. Halyqtyŋ köz-jasy künıge
tögılumen boldy. Momyn, könbıs halyqpyz. Bärın bılıp, körıp
otyrmyz. Soqyr emespız. Kereŋ emespız. Halyqty
aşyndyryp bıtırdı. Bılmedım aqyry ne bolaryn!?»
(Hanym İzetova, FB)
1.Qaida kelıp tūrmyz?
Mıne, mäsele osynda, elımızdegı bügıngı jaǧdaiǧa qarapaiym qazaq äielı däl diagnoz qoiyp otyr – bızde «aqyry» tügılı erteŋ ne bolaryn jai adam tūrmaq, bilık te bılmeidı. Äsırese, BİLIK bılmeidı! Onyŋ jūmysty ūiymdastyra almaityn qauqarsyz, medisinalyq tılmen aitqanda impotent ekenı, maqtanǧan internet jüiemızdıŋ imitasiia ekenı, medisinamyzdyŋ jemqorlyqtan jüre almai qalǧan meşel ekenı ındet kezınde taiǧa taŋba basqandai anyq boldy – ajal artymyzdy aşyp berdı.
Odan da jamany – bilık tıkelei özınıŋ oraşolaqtyǧynyŋ kesırınen künıne ondaǧan adam qaza tauyp, qalyŋ qazaq qara jamylyp jatqanda quanyştan jüregı jaryla jazdap saliut atyp, adamgerşılıktıŋ şeŋberınen müldem şyǧyp kettı. Aqyn Qazybek İsa aitqandai, bilıktıŋ qalǧan barlyq azyn-aulaq bedelı sol otşaşumen bırge janyp kettı! Abyroi-attan jūrdai etken būl ıske ony eşkım zorlaǧan joq, halyq qaita «būlaryŋ ūiat bolady, bas tartyŋdar!» dep jalynǧandai bolyp jazyp jatty, al, kölgınovter bolsa köptıŋ sözın k... de qystyrǧan joq, «medikterdıŋ köŋılın kötergımız keldı(?)» dep, ekıjüzdılıkpen saiqy-mazaqqa ainaldyrdy. Bilıktıŋ aiauşylyq sezımnen maqūrym ekenıne Jaŋaözen qyrǧynynan keiın közı taǧy bır ret jetıp, soŋǧy ümıtı üzılgen halyq, «jany aşymastyŋ qasynda basyŋ auyrmasyn» degen osy eken ǧoi» dep, öz jarasyn özı jalap emdeuge kırıstı. «Halyqtyŋ ottegını özı ızep tauyp jatqany – nonsens!» dedı prezident Toqaev... Jeke basqa tabynuşylyqtyŋ otyz jyldyq däuırı osylai aiaqtaldy. Aiaqtalǧan bolsa... Bärınen de jamany – jemqorlyqtyŋ şyŋyna şyqqandyǧymyz. HQO-daǧy (SON) anyqtama jazyp beretın qyzdardan bastap premer-ministrge deiın qaitse para alǧysy kelıp tūrady. Alyp ta jatyr. Ras, bärı bırdei ūstalyp jatqan joq, būl – bölek äŋgıme.
Eldıŋ tegıs közı jetken ekınşı närse - mäselenıŋ Prezidentte de, ministrler menen äkımderde de emes (bügıngılerı bolsyn, būrynǧylary bolsyn), jüiede ekendıgı. Maminnıŋ ornyna Şökeevtı äkel, Symaiylovty äkel, ministrler men äkımderdı tügel auystyr, eşnärse özgermeidı. Sebebı, olar eldı basqarudy keŋsede, kabinette otyryp basqaru dep tüsınedı, körgen-baqqandary sol ǧana. Al, şyn mänınde ärbır el bileuden ümıtker adam kolhoz (sovhoz) nemese zauyt (fabrika) basqaryp, öndırıstıŋ qainaǧan qazanynyŋ ışıne tüsıp, jūrtpen bırge küiıp-janyp, qainap-pısuı tiıs. Nege osy ekı mekteptıŋ bıreuınen ötpegen adam el basqara almaidy dep otyrmyz? Öitkenı, tek öndırıste sen kün saiyn ondaǧan, jüzdegen naqty mäselenı şeşıp üirenesıŋ. Bıreuden sūrai almaisyŋ. Bıreuge tapsyra da almaisyŋ. Tek özıŋ, däl käzır, taban astynda şeşuge tiıssıŋ! Al, bızde ekononomikanyŋ negızı bolyp sanalatyn öndırıstıŋ özınıŋ joiylǧanyna şirek ǧasyrdan asty, basşylarda basqa täjıribe qaidan bolsyn...
İä, būl, Bilıktıŋ kınäsı. Odan da būryn sory. Orysşa aitqanda, ne vina ego, a ego beda. Kınäsı – «men qauqarsyzbyn» dep moiyndap, öz erkımen ketkısı kelmeitındıgınde. Bıraq, eŋ jamany, qaitalap aitamyz, qauqary bar basqa basşylardyŋ da joqtyǧynda! Sonda ne boldy, bankrotpyz ba? Bankrotpyz! Auyr bolsa da moiyndauǧa tiıspız. Bankrot bolǧan eldıŋ basy da bız emespız, soŋy da bız emespız. Qūdırettı Amerikanyŋ özı de oǧan 30-jyldary ūşyraǧan. Endeşe ne ısteuımız kerek?
2.Qai jolmen jüremız?..
Bırınşı jol - qalai kele jatyrmyz, sol jolmen, ministrler men äkımderdı ǧana auystyryp, jüienı auystyruǧa äreket te jasamai, sol «sabaqtastyǧymyzben» alǧa qarai tarta beremız. «Aqyry» ne bolady? Mäselenıŋ eşqaisysy şeşılmeidı, kerısınşe, şielenısken üstıne şielenıse tüsedı. Lenin eskertken «revoliusiianyŋ aldyndaǧy – tömendegıler būrynǧyşa ömır sürgısı kelmeitın, joǧarydaǧylar jaŋaşa basqara almaityn jaǧdai» äbden pısıp-jetıledı-daǧy, kez kelgen sätte kez kelgen jerde orystyŋ bülıgı oiynşyq bolyp qalatyn qazaqy köterılıs būrq ete tüsedı. Käzırdıŋ özınde äleumetttık jelıde «köterılmesek bolmaidy» degen jazu kün sanap köbeiıp keledı. Halyq aşyna bastady. Öitkenı, iia em-dom joq, iia jūmys joq! Erteŋ aşyǧa bastaidy, sonda qaradai otyryp qynadai qyryla beruı kerek pe?
Öte qorqynyşty nūsqa būl. Nege? Sebebı, stihiialyq türde bastalǧan tolqu taudaǧy tasqyn sekıldı, eşkımnıŋ yrqyna könbei ketedı. Bilık Jaŋaözendegı «täjıribesın» qoldanyp, äsırese, bas kezınde, janşyp tastauǧa äreket jasap körerı dausyz. Bıraq, aşynǧan halyq üreidı ūmytatyny belgılı. Būnyŋ aiaǧy bilıkten, tüptep kelgende bailyqtan airylǧysy kelmegen Bilıktıŋ körşı elderden, bırınşı kezekte Qytaidan äskeri kömek sūrauyna aparyp soǧuy mümkın. Oǧan da keregı osy. Onyŋ üstıne būl elge «otandastarynyŋ müddesın qorǧau üşın» äsker küşke süienuıne rūqsat bergen kelısım-şartymyz da bar. Osylaişa, bız Qytaidyŋ bodanyna qalai ainalǧanymyzdy bılmei de qalamyz...
Osy nūsqanyŋ ekınşı türı - 2009 jyly şyqqan, Aqtan Tökıştıŋ «Mankurtstan» qiiali-antiutopiia romanynda jazylǧandai, Ükımet Qazaqstandy bır ǧana Qytai bauryna basyp almauy üşın, eldegı 14 oblysty AQŞ bastaǧan 14 elge jalǧa berıp, özı Londonǧa köşıp ketuı de äbden mümkın.
Osy nūsqanyŋ üşınşı, eŋ qorqynyşty türın közge elestetıp köreiık. Ekınşı nūsqanyŋ yqtimal ekenın körgen batystaǧy Kışı jüz jailaǧan mūnaily-gazdy 5 oblys İmanǧali Tasmaǧanbetovtı me, Bergei Rysqalievtı me, mülde basqa bıreudı me, 20-jyldardaǧy Tobaniiaz han sekıldı, özderıne basşy sailap alyp, bölnıp ketuı mümkın. Äsırese, 30-jyldardaǧy keŋeske qarsy köterılısı ekı jylǧa sozylǧan maŋǧystaulyq jauynger adailardyŋ tūiaq serıppei täuelsızdıkten airyla saluyn közge elestetu mümkın emes. Alǧaş būndai nūsqany özım 2010 jyly Astanadaǧy bır ekologiialyq forumda estıp, aqtaulyq ärıptesıme: «būndai sūmdyqty talqylamaq tügılı oiyŋa aluşy bolma!» dep ūrsyp edım. Bıraq, bügıngı jaǧdaiymyzdy ol kezben salystyruǧa da kelmeidı... Memleketter ädette soǧys kezınde emes, beibıt zamanda ydyraidy. KSRO-nyŋ küireuı sonyŋ jarqyn mysaly). Qūramynda qazaqtyŋ barlyq ruy bar Noǧaily da qazaqpen soǧysyp ajyrasqan joq...
Būny körgen elımızdegı özge ūlt ökılderınıŋ qarap qalmasy haq. Bırınşı kezekte soltüstık pen şyǧystaǧy 4 oblys Reseige, al, küngeidegı 500 myŋ özbek diasporasy Özbekstanǧa qosyluǧa äreket eterı sözsız. Onyŋ üstıne 1993 jyly sol kezdegı Özbekstan prezidentı İ.Karimovtyŋ teledidardan: «Ämır-Temır babamyz atynyŋ tūiaǧymen jaulap alǧan jerdıŋ bärın bız aqylmen jaulap aluymyz kerek!» degen sözı bar, ony Qazyǧūrt audanynyŋ ortalyǧynda qonaqta otyrǧanda bız öz qūlaǧymyzben estıgen bolatynbyz. (Altyn Ordany ajalynan jüz jyl būryn qiratqan, ata-babamyzdyŋ basynan mūnara tūrǧyzǧan osy qolbasşy emes pe edı? Bız bolsaq ony atyn Türkıstanda mektepke, osy qala men Sairam kentındegı basty köşelerge beremız. Ūlttyq ideianyŋ joqtyǧynan...) İ.Karimov sözben şektelgen joq, şekarany aiqyndap, bekıtu kezınde Taşkenttıŋ tübındegı Taşminvody degen jerden ötetın şekara 15 şaqyrymdai berı jyljyp, Saryaǧaş kurortynyŋ tura ırgesınen bır-aq şyqty. Soǧan jol bergen (ärine, tegın bolmasa kerek) tek qana sol kezdegı Saryaǧaş audanynyŋ äkımı men OQO äkımı dep oilaisyzdar ma?.. Endeşe, basymyzǧa qiyn zaman keldı degenşe äskerınıŋ bızden sany da artyq, sapasy da jaqsy, eŋ bastysy - sarbazynyŋ ūlttyq ruhy äldeqaida myqty özbekter (onyŋ däl solai ekenın ana jyldary soǧys aşqysy kelıp, şekarada arandatyp, segız syltau, jetı jeleumen 31 sarbazymyzdy atyp öltırgende jauap qatuǧa jaramai, özımız-aq däleldep bergenbız) «Aqmeşıtten Ūzynaǧaşqa deiıngı jer bızdıŋ ata-babamyzdyŋ, Qoqan handyǧynyŋ jerı» dep, bas saluǧa daiyn. Osylai boljam jasauǧa mäjbürmız. Olar bas salsa mūzdai qarulanǧan 500 myŋ diaspora ökılı «5-kolonnanyŋ rölın oinamaidy» dep kım kepıldık bere alady?!..Bır ǧana dälel: 90-jyldardyŋ basynda Arystaǧy arsenalda orys komandirler qaru-jaraqty oŋdy-soldy satqanda, bır «kriminalnyi avtoritettıŋ» jürgızuşısınıŋ 11 KamAZ nemese 550 jäşık qarudy – är jäşıkte AKM-47, «makarov» pistoletı jäne granatomet tolyq oq komplektı bolǧan –Şymkenttıŋ özbekterıne satqanyn, bır maşina ǧana qarudy qazaqtarǧa jalynǧandai bolyp jürıp äreŋ ötkızgenın «Aqjol-Qazaqstan» aptalyǧynda 2004 jyly köktemde jazǧanmyn, şynaiy jaǧdaidy jaqsy bıletın ŪQK eşnärse esıtpegendei ünsız qalǧan bolatyn) Bız bolsaq keŋestık Türkıstan äskeri okrugynyŋ ornyna kelgen Oŋtüstık äskeri qolbasşylyqtyŋ (Qyzylorda men Otar stansasynyŋ arasy) ştabyn Tarazǧa ornalastyrdyq. Jaŋylyspasaq, būryn Şymkentten bolatyn. Ne üşın?..
Özbektı aitasyz, qyrǧyzdar künı keşe, 2009-2010 jyldary Jambyl oblysynda Aspara aulynan Qordaidyŋ Şu stansasyna ketetın būrylysqa deiın, 100 km astam respublikaaralyq trassany qosa, myŋdaǧan gektar jerımızdı el aman, jūrt tynyş kezde alyp qoiǧan joq pa? Sonyŋ saldarynan Batys Qytai – Batys Evropa jolyn salǧanda doǧadai iılgen 100 km jaŋa jol saluǧa mäjbür boldyq emes pe?..
Qytai myŋ jyldan berı armandap kele jatqan, Alataudan Balqaşqa deiın jerdı qarpyp qalsa, Qazaqstan Qaraǧandy, Kökşetau men Aqmola oblysynyŋ şeŋberınde qalmai ma? «Mümkın emes!» deisız be? 1989 jyly jazda Halyq deputattarynyŋ I-siezı bastalǧanda ekı jyldan keiın KSRO küireidı degen oi da eşkımnıŋ tüsıne kırmegen bolatyn. Tıptı, Baltyq jaǧalauyndaǧy respublikalardyŋ ökılderınıŋ özı «odaqtyq jaŋa kelısım jasaiyq» degen ūsynyspen keldı. Keiın «konfederasiia qūraiyq» dedı. Tek, eskı jüienıŋ eşqandai özgerıs jasauǧa, jaŋaşa basqaruǧa barmaitynyna közderı jetken soŋ, 1990 jyly kılt būryldy, «bız - ketemız» dedı.
Bügıngı bızdıŋ prezidentımız Q.Toqaevtyŋ ısı sol kezdegı M.Gorbachevtıŋ ıs-äreketın aina-qatesız qaitalauda. Sol jaltaqtyq, sol batylsyzdyq. Onyŋ būl qasietı özınıŋ ǧana emes, halyqtyŋ tübıne jetuı mümkın erteŋ. Bıraq... Kınälauǧa haqymyz joq. Qūdai bermegen bolmysty tartyp ala ma?
3.Toqaev ne ısteuı kerek?
Batyl bolǧanda ne ısteuı tiıs edı Toqaevtyŋ? Eŋ kemı kezek küttırmeitın jetı baǧytta qatarynan tübegeilı özgerıs jasauǧa kırısu. Eŋ aldymen, eldegı halyqpen, onyŋ ışınde qazaqpen aşyq, şynaiy söilesu, qazaqtyŋ basyn bırıktıretın, ruhyn köteretın ıstı ısteu. Tek qazaqşa söileu! Tek qazaqşa qūjattardy qabyldau! Nege? Prezident Konstitusiianyŋ myzǧymastyǧynyŋ, adam qūqyǧynyŋ kepılı (40-bap), al, qazaq tılı – memlekettık tıl, onyŋ märtebesı «memlekettık ūiymdarda jäne jergılıktı özın-özı basqaru organdarynda resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady» degen orys tılınen joǧary ekenın Konstitusiialyq Keŋes bekıtıp bergen, demek, tek qazaq tılı qoldanyluyn özı oryndauy jäne özgelerden talap etuı – Prezidenttıŋ tıkelei qyzmettık mındetı! Ol bolsa qazaqtyŋ keŋdıgın, könbıstıgın paidalanyp zaŋdy būzyp otyr. Ötkende «Ana tılınde» «orys tılı ǧylym tılı bolyp qala beredı» degenı tıptı qate, «qazaq tılın eşqaşan kögertpeimın» degen ūstanym! Öitkenı, ǧylym tılı, demek, arnaiy orta jäne joǧary oqu oryndaryndaǧy bılım tılı – qazaq tılı bolmai, ol eşuaqytta ıs jüzınde tolyqqandy memlekettık tıl bola almaq emes! Prezident Toqaev qatesın moiyndauy jäne tezırek tüzetuı tiıs, ol üşın 1 jyldan keiın memlekettık qyzmet, 2 jyldan keiın mektep, 3 jyldan keiın bılım, 4 jyldan keiın qalǧan salanyŋ bärı qazaq tılıne köşetını turaly naqty memleketttık baǧdarlama qabyldauy, sony qataŋ türde qadaǧalap, ıske asyruy tiıs. Sonda ǧana qazaq onyŋ qazaqqa şyn jany aşitynyna senetın bolady. Sebebı, qazaq tılın bılmegen adam onyŋ mūŋyn-zaryn tüsınbeidı, mūŋyn-zaryn tüsınbegen adam onyŋ janyn qalai tüsınedı? Janyn tüsınbeitın adamnyŋ «saǧan janym aşidy» degenıne kım senedı?..
Prezidenttıŋ ekınşı ısteitın ısı – Qauıpsızdık Keŋesı men Parlamenttı taratu, ony bır palataly, tıkelei jäne bır mandatty okrugterden jabyq dauys beru arqyly qaita sailau. 145 deputattyŋ ornyna 40 deputat jetedı, Töraǧasymen qosa.
Prezidenttıŋ üşınşı ısteitın ısı – 1993 jylǧy Konstitusiia negızınde ony qaita qabyldau. Konstitusiiada «Jer eşkımge satylmaidy, tek QR azamattaryna ǧana jalǧa berıledı, onda da jyl saiyn kelısımdı sozu arqyly» dep jazu arqyly būl mäselenı tübegeilı şeşu. Men 2016 jyly «Konstitusiia men Jer kodeksın özgertpei qazaqqa kün joq» dep maqala jazǧanmyn, sodan berı būl mäsele ötkırlenbese şeşıleiın degen joq.
Prezident törtınşıden, dıni bırlesıkter turaly zaŋdy da qaita qarap, «bır ūlt – bır dın (bır mazhab)» etuı tiıs. ŪQK-te 20 myŋ vahabit tırkeluı degen sūmdyq qoi!
Mıne, osylardy ıstegende ǧana qazaq bır TILDI, bır DINDI, sonyŋ arqasynda bır DILDI ūltqa ainalady. Al, äzır Sädıbek Tügel aitqandai: «Däl qazır ūlttyq DILIMIZ terıs jaqqa: ūrlyq-qarlyqqa, jappai jemqorlyqqa, tapa-taltüste öz otanyn, eldı jeuge auysyp ketken. Qaida barsaŋ da sybailas jemqorlyq pen qazynany, halyqty tonau. Onyŋ naǧyz dälelı: «SK Farmasiiia men Medisinalyq Qordyŋ» besıkten belı şyqpaǧan, 30-40-tyŋ arasyndaǧy jas jıgıtterdıŋ DILınıŋ būzylǧany. Osydan keiın, jastarǧa ELDI qalai senıp tapsyrasyŋ?»
Prezident osy törteumen qatarlastyra, jūmys ornyn jappai aşatyn, demek, bidai men mūnaidan bastap, barlyq öndıru salasyn tügeldei tereŋdetıp öŋdeu salasyna auystyruǧa künı erteŋ kırısuı kerek! Bır «resurstar qarǧysynan» qūtyluǧa tiıspız! Oǧan şamamyz keledı. Būnyŋ ışıne jemqorlarymyzdyŋ offşordaǧy milliardtaǧan qarjysyn kerı qaitaru da, şeteldık kompaniialarmen kelısım-şarttardy qaita jasau da kıredı. Olarǧa şirek ǧasyr mai şelpek bolǧanymyz jeter, qaita jasauǧa könbese memleket qaramaǧyna qaitaryp alu qajet. Jalpy, bolaşaqta tügel bärı elımızge qaitaryluy tiıs.
Prezident Q.Toqaev Özbekstan, Qytai, Moŋǧoliia men Reseiden köşıp kelemın degen qazaqtyŋ bärın, al, būl şamamen 4-5 mln. adam, şekaradan ötkende qolyna tölqūjat ūstatyp, şyǧys pen soltüstık aimaqqa barlyq jaǧdaiyn jasap, basyna baspana, aldyna mal berıp, auyl şaruaşylyq önımın öndırıp qana qoimai, sol jergılıkte jerde olardy minitehnika men ozyq tehnologiianyŋ arqasynda tereŋdete öŋdep şyǧaratyn şaǧyn käsıporyndar qūru baǧdarlamasyn qolǧa alyp, ony aldaǧy 2-3 jylda oryndap şyǧuy kerek.
Auyl şaruaşylyǧy – bızdı alǧa süirep alyp şyǧatyn strategiialyq sala. Sebebı, damyǧan Batys pen Şyǧysta bızdıkındei ekologiialyq taza önım öndırılmeidı deuge bolady, eskırgen jer oǧan mümkındık bermeidı. Sonau 2000-jyly evropalyq delegasiia Sairam audanyna kelgende qūlpynaidyŋ tosabynyŋ (varene) dämıne taŋ qalyp, qūlap qala jazdap edı. Olary bızge oǧaş körıngen, «dämı kädımgı däm, ne erekşelıgı bar eken?» deskenbız...
Singapur degen memleket-qala bar. Qala ǧana bolsa da älemdık ekonomikada orny bar. Jalpy ışkı önımnen 37-şı, önerkäsıp (!) jönınen 35 orynda (2018 jyl boiynşa). Sol Singapur ındet bastalǧan boida 5,8mln. halqyn aman qaludyŋ barlyq şarasyn qataŋ tärtıppen, tez jäne tegın ıstedı, nätijesınde tajalǧa adam bergen joq...
Bızdı de aman alyp qalatyn - tek qana öndırıs, tek qana jaŋa tehnika men ozat tehnologiia, aldyŋǧy qatarly ǧylym, jemqorlyqsyz memleket. Basqa jol joq!
4.«Aǧalaryŋ bırıkpeidı, Rinat, jandary tättı olardyŋ...»
Osynyŋ bärın Toqaev özı ıstei almaidy dedık. Ekınşı jolǧa, ekınşı nūsqaǧa köşeiık, ıstei alatyn adamdy ızdeiık. Kım ıstei alady? İmanǧali Tasmaǧanbetov ıstei alady. Bıraq, ony premer-ministr qoiuǧa Toqaevtyŋ jıgerı jete me?. Ekınşı jaǧynan, byltyr İmekeŋe «sailauǧa tüsseişı» dedık, biyl da oǧan ümıt artqan jandardyŋ dausy tolastar emes, bıraq, ün qatqan İmekeŋ joq. Demek, «qazaqty ädımūlyqqa jetkızem dep jürıp, sonau keudemdegı basym ketıp qalar, tynyştyq qylaiyn» dedı me eken? Özı bılsın...
Jalpy osy arada aitpai ketuge bolmaityn närse, otyz jyldyq bır adamdy paiǧambardan da joǧary qoiǧan, jeke basqa tabynuşylyq däuırı bärımızdı säl bolmaǧanda malǧa ainaldyryp jıbere jazdady. Ainalyp ülgergender de bar, jäne az da emes, olarǧa Eldı, Jerdı qorǧau kerek deseŋ tüsınbeidı. Eŋ jamany el erge qaraǧanda, erler jerge qaraityn zamandy qoldan jasap aldyq. El ümıtın aqtauǧa jaraityn-aq erler bar, el basqarǧysy da keledı, bıraq, ...qūrban bolǧysy kelmeidı. Menıŋ özım aqyny bar, äkımı bar, biznesmenı bar, sondai 4-5 adamǧa: «Soŋyŋyzdan el eretının bılesız, nege tüspeisız dodaǧa?» dedım. Äsırese, byltyrǧy sailauda. «Qūrtyp jıberedı ǧoi!..» deidı bärı. Taǧdyrym, ömırım Qūdaidyŋ qolynda demeidı, bır adamnyŋ qolynda deidı. Qūdai degennıŋ bar ekenın ūmytqan. Jelıde Rinat Zaiytovtyŋ «Bırıgıŋderşı, aǧalar!» degen jyr-ündeuı jür. Aǧalaryŋ bırıkpeidı, Rinat, ümıtıŋdı üz, jandary tättı olardyŋ...
Jaqsy, ülkenderden qairan joq eken, «qolym taza, janym taza, arym taza» (Nūrtas Oŋdasynov) deitın jastardy tartaiyq» deiın deseŋ, joǧaryda S.Tügel aitqandai jaǧdai. Jaryp tūrǧan, janyp tūrǧan, küdık tudyrmaǧan bır de bıreuı joq. Tırı jan tabylmady ma sonymen?..
Joq, el bolǧan soŋ erlerdı tudyrmai tūrmaidy. Solardyŋ ekeuın ataiyn. Jasy ülken bolǧanymen, jany jas olardyŋ, küş-quaty da boilarynda. Bırınşısı – Syrdyŋ qyzyl jyŋǧylyndai, «jetpıstegı jıgıt» Jauǧaşty Näbiev. (Ol turaly pıkır aitqysy keletınder aldymen myna sıltemege kırıp, tolyq mälımet alyp alsa dūrys bolar edı: https://kitap.kz/author/1987). İnjener-elektrik. Almatydaǧy «Qyzyl tu» öndırıstık bırlestıgınıŋ aǧa elektrigınen bas direktordyŋ kommersiia boiynşa orynbasaryna deiın, ministrıktıŋ kollegiia müşesıne deiın köterılgen, 1989 jyly Ministrler Keŋesındegı bölım bastyǧy qyzmetın öz erkımen tastap (SovMin tarihynda tūŋǧyş ret) kooperativ qūryp, 1991-1993 jyldary onyŋ «Qazaqstan Kommersiia» syrtqy sauda qauymdastyǧy Qazaqstannyŋ Sauda ministrlıgınıŋ rölın atqarǧan. «Kazatompromdy» öz qolymen qolymen qūrǧan, «Kazkommersbanktıŋ» qūryltaişysy bolǧan adam. Bıraq, Nūrekeŋdei (Oŋdasynovty aitamyn!) bolmysynan ainymaitynyn közı jetken soŋ, bızdıŋ bilık ony jaǧaǧa şyǧaryp tastaǧan...
Ekınşısı – erdıŋ jasy elu bestegı İbadulla Qalybekov. Qazaqstannyŋ 1962 jyly Özbekstanǧa berılıp, 1971 jyly qaitpai qalǧan jerınde tuyp ösken, 31 jasynda Auylşarministrı, 21 ministrlık qūramyna kırgen Gosagropromkomitettıŋ töraǧasy, vise-premer bolǧan, Şymkentte «Asar» degen jaŋa m/a salyp, soǧan özınıŋ tuǧan audanyndaǧy 25 myŋ qazaqtyŋ bırın de qaldyrmai köşırıp äkelgen azamat.
Būl ekı azamatty köpşılık bılmegenmen, prezident Q.Toqaev bıledı dep oilaimyn. Jäne ol ekeuı tıze qossa, el ışınen jaŋa öndırıs qūruǧa qabyletı, bılımı, qairaty jetetın, elge şyn jany aşityn, erdıŋ – erı, emennıŋ – şory ǧana şydas beretın auyr ıske arqasyn tosuǧa jaraityn jasy bar, jasamysy bar jampozdardy tauyp, ırıktep, taŋerteŋ salsa keşke ozatyn, yldidan salsa töske ozatyn äkımder men ministrler komandasyn jasaqtai alady dep senemın.
Mäsele – Q.Toqaevtyŋ özınıŋ sondai erlıkke baruǧa dätı şydai ma? Basyn bäigege tıguge jarai ma? Öitkenı, jemqorlyqqa bögıp qalǧan, onyŋ üstıne klandarǧa bölınıp alǧan bızdıŋ bilık jüienı būzuǧa köne qoiar ma eken? Bıletınder bailyq baladan da, būla mahabbattan da tättı deidı ǧoi... Demek, ekınşı ssenariımız ıske asuy üşın prezidenttıŋ elı üşın qūrban boluǧa daiyndyǧy qajet.
Al, būl ssenarii ıske aspasa ne bolady? Onda bırınşı ssenarii kütıp tūr bızdı...
R.S. Aitpaqşy, jūrttyŋ bärı bilıkke «biudjettı qaita qaraŋdar, qarjynyŋ bärın köşe jöndeu, bordiur auystyruǧa emes, densaulyqqa jūmsaŋdar» dep jatqanda, Türkıstan oblystyq äkımşılıgı Kentau men Türkıstannyŋ arasynan «oblys äkımınıŋ rezidensiiasyn» salyp jatqan körınedı. Ärine, demeuşılerdıŋ qarjysyna bolsa kerek. 1994 jyly da jaŋa astanany da tek qana demeuşıler qarjysyna salamyz degen bolatynbyz... Barlyq sän-saltanatymen, jasandy kölımen, golf oinaityn alaŋymen. Saliut atqyş Astanadan qalsyn ba... «Atan ölse soiylar, atam ölse qoiylar, bügıngıdei qansonar, maǧan qaidan tabylar» degen qazaqpyz, ındet te halyqty qyra bermes, özı üşın toqtar, soǧan bola salqyn beldı, samal köldı jūmaq-jaidyŋ jūmysyn nesıne keiınge şegeremız, basqa qūrylys kütse de äkım tūratyn rezidensiia kütpeidı ǧoi» degen şyǧar astana men oblys aqyldasyp...
R.R.S. «Jūrtty qūrban bolǧysy kelmeidı» dep kınälaisyz, özıŋız nege şyqpaisyz?» degen sūraq tuuy mümkın. Menıŋ boiymda İmekeŋnıŋ azulylyǧy men ūiymdastyruşylyq qabyletı bar bolǧanda, dodaǧa baiaǧydan kırgen bolar edım. Öz şamamyzdy bılgendıkten, qazaqy kökırektı basyp tynyş jürmız. Al, bıraq, kelesı prezident sailauyna deiın eşnärse özgermese, onda janymyzdan küiuge tura keledı. Baǧdarlamamyz daiyn...
Ömırzaq Aqjıgıt
Ūqsas jaŋalyqtar
