بەلگىلى رەجيسسەر ەرمەك تۇرسىنوۆ "پرەزيدەنتپەن كەلىسەتىن ماسەلەم قايسى"(تۇرسىنوۆ توقاەۆقا كينوداعى كوررۋپتسيانى جايىپ سالدى - رەد.) جازباسىنىڭ ەكىنشى ءبولىمىن جاريالادى. تۇرسىنوۆ توقاەۆقا كينوداعى كوررۋپتسيانى جايىپ سالدى سىلتەمەسىندە ءبىرىنشى ءبولىمى بار.
II ءبولىم
ء…ارى قاراي كەتتىك.
كەيىن مەن ساراپشىلار كەڭەسىنىڭ قۇرامىنان شىعىپ كەتتىم. ويتكەنى سارسەنوۆا حانىمنىڭ جۇمىس ءستيلى مەن ادىسىنەن كوڭىلىم قالدى. مىسالى، ماعان ساراپشىلار كەڭەسى وتىرىستارىنىڭ قالاي وتەتىنى ۇنامادى...
بىرىنشىدەن، وعان ورتالىق باسشىسى قاتىسپاۋى كەرەك ەدى. ول ساراپشىلاردىڭ جۇمىسىنا مۇلدە ارالاسپاۋعا ءتيىس. «قاجەت» جوبالاردى كوتەرمەلەۋىنە نەمەسە، كەرىسىنشە، ساراپشىلاردان ءوزىن تىم مازاسىز ۇمىتكەرلەردەن «قۇتقارۋدى» وتىنۋىنە ءتىپتى بولمايدى. (ماسەلەن، «سماعۋل ەلۋبايدان مەنى قۇتقارىڭدارشى» دەپ بىرنەشە رەت جالبارىنعان). ايتپەسە كەڭەس مۇشەلەرىنە ءوزى مازا بەرمەي، پسيحولوگيالىق قىسىم جاساعان بولىپ شىعادى. ال ورتالىقتىڭ ساراپشىلار كەڭەسىندە نەگىزىنەن مادەنيەتتى، ىزەتتى ادامدار وتىر. ولار گۇلنارا بولاتقىزىنا «شىعىپ كەتىڭىز» دەپ تۋرا ايتا المايدى. ونىڭ ۇستىنە، وزدەرىنە اقشا تولەپ وتىرعان ادامعا...
ءوز باسىم تالاي حالىقارالىق فەستيۆالدىڭ قازىلار القاسىنىڭ قۇرامىندا بولدىم، ولاردىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن بىلەمىن. فەستيۆال باسشىلارىنىڭ، قاتارداعى ۇيىمداستىرۋشىلاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، قازىلاردىڭ قاسىنا جولاۋعا دا حاقىسى جوق. قازىلار قالاي شەشەدى، بۇل – ولاردىڭ كاسىبي قىزمەتى، مىندەتى. سوڭعى ساتكە دەيىن ولاردىڭ تالقىسىنىڭ ناتيجەسىن ەشكىم بىلمەۋگە ءتيىس. قاراپايىم ءتارتىپ سولاي.
كەڭەستەن كەتۋىمنىڭ تاعى قانداي سەبەبى بار؟
مەنىڭ مۇنداي بىلىققا ارالاسقىم كەلمەدى. «لاستانۋدى» قالامادىم. ساراپشىلار كەڭەسى مۇشەلەرىنىڭ ءبارى بىردەي ورتالىقتىڭ مادەنيەت مينيسترلىگىمەن بىرلەسە بىلىقتىرىپ وتىرعان كۇماندى تىرلىكتەرىنەن حاباردار بولماۋى مۇمكىن. بىراق مەن اتالعان ەكى ۆەدومستۆودا دا نەگىزىنەن كەزدەيسوق ادامدار جۇمىس ىستەيدى دەپ سول كەزدە-اق ويلايتىنمىن، قازىر دە سول پىكىردەمىن.
ورتالىق تۋرالى جازبامنىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە ايتتىم. بۇگىنگى ءسوز مادەنيەت مينيسترلىگى جونىندە. مەنىڭشە، قازاقستاندى ماقساتتى تۇردە جارىمەستەر ەلىنە اينالدىرۋ ارەكەتى ءجۇرىپ جاتىر. قالايشا؟ الدىمەن ماسەلەنىڭ تۇپكى مانىنە ۇڭىلەيىك.
كەيىنگى 28 جىل بويىنا ەلىمىزدە قانشاما مادەنيەت ءمينيسترى اۋىستى. بۇل ورىندا الۋان ءتۇرلى ادامدار وتىردى. كوپشىلىگىمەن ارا-تۇرا بايلانىس جاساۋىما تۋرا كەلدى. سول مينيسترلەردىڭ ءبارىنىڭ اتقارعان قىزمەتىنىڭ جيىنتىق اسەرى – جاعىمدىسىنان جاعىمسىزى باسىم. وزبەكالى جانىبەكوۆ نەمەسە كامال-اعا سمايىلوۆ سەكىلدى تۇلعالار قازىر جوق...
قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق سەنىم كەڭەسىنىڭ العاشقى باسقوسۋىندا مەنىڭ ەل باسشىلىعىن مادەنيەتكە ەرەكشە كوڭىل بولۋگە شاقىرعانىم كوپشىلىكتىڭ ەسىندە شىعار (الەۋمەتتىك جەلىلەردە سول جيىننىڭ ۇزىكتەرى ءالى ءجۇر). اتاپ ايتقاندا، مەن مادەنيەت سالاسىنا قالعان-قۇتقاندى عانا بەرە سالماي، وعان ەلەۋلى قاراجات ءبولۋ كەرەكتىگىن ۇسىنعان ەدىم. سويتسەم، مەن قاتەلەسىپپىن. وسى جىلدار بويىنا مادەنيەتكە اقشا جەتكىلىكتى ءبولىنىپ كەلىپتى. تەك بۇل قاراجات ارتيستەرگە، رەجيسسەرلەرگە، ستسەناريستەرگە، گريمەرلەرگە، جارىق بەرۋشىلەرگە، مونتاجداۋشىلارعا، كىتاپحاناشىلارعا، جازۋشىلارعا، تەاتر قايراتكەرلەرىنە جەتپەگەن... ياعني، سول مادەنيەتتى «جاساۋشىلاردىڭ» قولىنا تيمەگەن. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ارتيستەر ەڭبەكاقىسىن ايتۋعا ۇيالادى، تەلەۆيزياداعى ءتۇرلى ارزانقول جۇمىستارعا بارادى. تويدان تويعا جۇگىرىپ، تيىن-تەبەنگە بولا قىسىلا-قىمتىرىلا اسابا بولادى. سول سالتاناتتاردىڭ جارىعىن قويىپ «جارىقشىلار» جۇرەدى، وپەراتورلارىمىز توي تۇسىرەدى، سۋرەتشىلەرىمىز سولاردىڭ دەكوراتسياسىن جاسايدى. قىسقاسى، ءبىزدىڭ ەلدە مادەنيەتپەن، اعارتۋشىلىقپەن اينالىساتىن جاننىڭ ءبارى جان باعۋ ءۇشىن حالتۋراعا جۇگىنۋگە ءماجبۇر. بۇل تۇسىنىكتى دە: ويتكەنى، ولار مەملەكەتتەن بولىنگەن اقشانى كورمەيدى. دالەل كەرەك پە؟
مىنەكەيىڭىز. مۇنىڭ ءبارى دە اشىق دەرەككوزدەردەن الىنىپ وتىر.
1994-2019 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا بىرنەشە اكىمشىلىك رەفورما جۇزەگە اسىپ، ناتيجەسىندە قازاقستاندىقتاردىڭ مادەني دەڭگەيىن كوتەرۋ، اقپاراتتىق، جاستار جانە ءتىل ساياساتىن ءتۇزىپ، ونى ورىنداۋ، قوعامدىق كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتۋگە، سپورت پەن ءتۋريزمدى دامىتۋعا باعىتتالعان شارالاردى اتقارۋ جاۋاپكەرشىلىگى ءتۇرلى مەملەكەتتىك ورگاندارعا جۇكتەلدى. وسىعان وراي، وبەكتيۆتى اناليز جاساۋ ءۇشىن، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن وسى ماقساتتارعا بولىنگەن قاراجاتتى بىرىكتىرە ەسەپتەگەن ءجون.
سونىمەن، 1994 جىلدان 2019 جىلعا دەيىن مادەنيەتكە، ونەرگە، سپورتقا جانە اقپاراتقا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 1,5 ترلن. تەڭگە ءبولىنىپتى – (ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ اۋىتقىمالى باعامىن ەسكەرە وتىرىپ) دوللارمەن ەسەپتەگەندە بۇل سوما 8,6 ملرد. اقش دوللارى بولادى. سالىستىرساق، بۇل سوما ەلدەگى يپوتەكالىق كرەديت كولەمىنە نەمەسە، ايتالىق، قازاقستان بيۋدجەتىنىڭ دەفيتسيتىنە سايكەس كەلەدى (ماسەلەن، 2020 جىلى قر بيۋدجەتىنىڭ دەفيتسيتى 1 598 123 151 تەڭگە بولىپ، ءجىو-ءنىڭ 2,1%-ءىن قۇراعان).
بۇعان قوسا، بۇل قاراجات – اتالعان شيرەك عاسىر ىشىندە ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتىن (5,045 ترلن. تەڭگە) نەمەسە ءبىلىم بەرۋ سالاسىن (5,27 ترلن. تەڭگە) قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان بۇكىل شىعىننىڭ ۇشتەن بىرىنە سايكەس بولىپ شىقتى. 26 جىل ىشىندە مادەنيەتكە بولىنگەن قاراجات بۇكىل مەملەكەتتىك شىعىنداردىڭ 1,8%-ءى بولادى ەكەن.
جالپى، 1994 جىلدان 2019 جىلعا دەيىن مادەنيەتتى، سپورتتى، ءتۋريزمدى قارجىلاندىرۋ تەڭگەمەن ەسەپتەگەندە 307 ەسە، دوللارمەن باعالاعاندا 28 ەسە وسكەن.
1994-2019 جىلدار ارالىعىندا وتاندىق فيلمدەر ءوندىرۋ شىعىندارىنىڭ ءوزى 910 ەسە وسكەن (1994 ج. 8,9 ملن. تەڭگەدەن 2019 ج. 8,1 ملرد. تەڭگەگە دەيىن), ال دوللارمەن ەسەپتەسەك، بۇل شىعىندار 84 ەسە ۇلعايعان بولىپ شىعادى.
جالپى وسى 25 جىل ىشىندە كينو ءوندىرىسى ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 68,3 ملرد. تەڭگە بولىنگەن، دوللارعا شاققاندا بۇل سوما 338,5 ملن. اقش دوللارىنا تەڭ.
سپورتتاعى جوعارى جەتىستىكتەر ءۇشىن 1999 جىلدان 2019 جىلعا دەيىن جۇمسالعان شىعىن تەڭگەمەن 46 ەسە، دوللارمەن 14 ەسە وسكەن (1999 ج. 565 ملن. تەڭگە، 2019 ج. 25,9 ملرد. تەڭگە).
تەاترلىق-كونتسەرتتىك ۇيىمداردى قارجىلاندىرۋ 1999-2019 جىلدار ارالىعىندا 40 ەسە وسكەن (1999 جىلى – 291 ملن. تەڭگە، 2019 جىلى – 11,8 ملرد. تەڭگە). جالپى العاندا، بۇل سالانىڭ شىعىندارى 104,4 ملرد. تەڭگەگە جەتكەن.
اتالعان ۋاقىت ىشىندە جاستار ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا جۇمسالعان شىعىندار 65 ەسە وسكەن (1999 ج. 55 ملن. تەڭگە، 2019 ج. 3,6 ملرد. تەڭگە). وسى سالاعا جالپى العاندا 15,4 ملرد. تەڭگە بولىنگەن.
1999-2019 جىلدار ارالىعىندا الەۋمەتتىك ماڭىزى زور ادەبيەتتى باسىپ شىعارۋعا باعىتتالعان شىعىندار 23 ەسە ءوسىپ (1999 ج. 50 ملن. تەڭگە، 2019 ج. 1,1 ملرد. تەڭگە), جالپى كولەمى 18,4 ملرد. تەڭگەگە جەتكەن.
الەۋمەتتىك ماڭىزى زور ءىس-شارالاردى قارجىلاندىرۋ 1999-2019 جىلدار ارالىعىندا رەكوردتىق كورسەتكىشپەن 873 ەسە ءوسىپ (1999 ج. 9 ملن. تەڭگە، 2019 ج. 7,8 ملرد. تەڭگە), ۇزىن-ىرعاسى 58,2 ملرد. تەڭگەنى قۇراعان.
سونىمەن بىرگە، مەملەكەتتىك ءتىلدى جانە قازاقستانداعى باسقا دا تىلدەردى دامىتۋعا باعىتتالعان شىعىندار 20 جىل ىشىندە 7 ەسە ۇلعايىپ، عىلىمدى دامىتۋعا ارنالعان شىعىندار 13 ەسە وسكەن.
1994 جىلدان 2019 جىلعا دەيىنگى مادەنيەت پەن ونىمەن ساباقتاس سالالاردىڭ جىلدىق ورتاشا شىعىنى 38% ءوستى، بۇل – قۇقىقتىق ءتارتىپتى (43%), ءبىلىم بەرۋدى (41%) قامتاماسىز ەتۋ شىعىندارىنىڭ وسۋىمەن شامالاس، ال ەلدىڭ قورعانىسىنا جۇمسالعان شىعىننىڭ جىلدىق ورتاشا وسىمىنەن (29%) ءبىرشاما جوعارى.
قازىر مادەنيەت مينيسترلىگى جەتەكشىلىك ەتەتىن اتالعان سالالار شىعىندارىنىڭ مۇنداي قوماقتى ءوسىمى وسىن سالالارداعى ەلەۋلى ناتيجەگە ۇلاسا قويعان جوق.
ماسەلەن، 1996 جىلدان 2018 جىلعا دەيىن قازاقستان سپورتشىلارى قىسقى جانە جازعى وليمپيادالاردىڭ جۇلدەلى تۇعىرلارىنان كوپ كورىندى دەي المايمىز. وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە قازاقستان سپورتتا جەتەكشى ەلدەردىڭ وندىعىنا ەنە المادى، 20-28 ورىندار دەڭگەيىندە قالدى.
حالىقتىڭ جالپى مادەنيەتىنە كەلسەك، قازاقستاندىقتاردىڭ مادەني دەڭگەيىن كوتەرۋگە باعىتتالعان مەملەكەتتىك شىعىنداردىڭ تيىمدىلىگىن باعالاۋدىڭ بىردەن-ءبىر وبەكتيۆتى ولشەمى رەتىندە قىلمىس جاساۋ دەڭگەيىن اتاۋعا بولادى، ال بۇل دەڭگەي 2001 جىلدان 2018 جىلعا دەيىن 1,6 ەسە وسكەن.
مۇنىڭ ءبارى – ەسەپ-قيساپ. ەندى ناقتى ادامدارعا كەلەيىك.
اقتوتى رايىمقۇلوۆا مادەنيەت ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالعان كەزدە، مەن، شىنى كەرەك، اڭ-تاڭ بولدىم. تۇسىنەمىن، كادر جەتىسپەۋشىلىگى بارلىق جەردە بار، بىراق بۇل مەملەكەتتىك اۋقىمداعى جاۋاپتى پوزيتسيا عوي. اقيقاتىن ايتسام، مۇنى جازۋ ءوزىم ءۇشىن دە ىڭعايسىز، بىراق جازۋعا ءماجبۇرمىن: اقتوتى راحمەتوللاقىزى – ءبىلىمى جاعىنان دا، دۇنيەتانىمى تۇرعىسىنان دا، جالپى مادەني دەڭگەيى جونىنەن دە مۇنداي جوعارى لاۋازىمعا لايىق تۇلعا ەمەس. تاعى دا قايتالايمىن: ارينە، ايەل ادام تۋرالى بۇلاي سويلەۋ ورىنسىز شىعار، بىراق، امال جوق، شىنىم وسى. مەن بۇل جەردە ءبىرىنشى كەزەكتە ايەل ادام جونىندە ەمەس، جوعارى دارەجەلى مەملەكەتتىك شەنەۋنىك، ەل بيلىگىنىڭ وكىلى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ونىڭ ۇستىنە، جەكە جۇزدەسۋلەردە مەن بۇل ويىمدى اقتوتى راحمەتوللاقىزىنىڭ وزىنە دە جاسىرماي ايتقانمىن، ياعني ول پىكىرىمنەن جالپى حاباردار.
مەن نەگە ولاي ايتتىم؟ ويتكەنى، بۇل تاعايىنداۋدىڭ وسىنداي سالدارى بولاتىنىن الدىن الا سەزدىم. قىزمەتىنە كىرىسكەلى اقتوتى راحمەتوللاقىزى نە ىستەدى؟ ەڭ الدىمەن اۆتوگەنمەن قارۋلاندى دا، بۇرىنعى باسشىنىڭ جۇمىس الاڭىن «تازالاۋعا» كىرىستى. تالاي قىزمەتكەردى جۇمىستان شىعاردى. بارلىق جەرگە مۇلدە بىلىكسىز ادامداردى وتىرعىزدى. نەگىزىنەن، مۋزىكالىق ورتانىڭ وكىلدەرىن – دومبىراشىلاردى، قوبىزشىلاردى، كومپوزيتورلاردى، انشىلەردى جانە ت.ب. ىسكە تارتتى. قىدىرالى بولمانوۆتى ءمينيستردىڭ كەڭەسشىسى (!) ەتىپ الدى. ۆيتسە-مينيستر ەتىپ بۇرىن قۇرمانعازى وركەسترىنە جەتەكشىلىك ەتكەن نۇرعيسا داۋەشوۆتى قويدى، ەندى ول كينو ماسەلەلەرىمەن اينالىسىپ ءجۇر. اقىرىندا، مەملەكەتتىك ورتالىقتان ا.حاسبۋلاتوۆتى جۇمىستان شىعارىپ، ورنىنا «فرانتسۋزسكي دوم» ساۋدا دۇكەندەرى جەلىسىنىڭ بۇرىنعى يەسى، كەي ورتالاردا اتىشۋلى گ.ب.سارسەنوۆا حانىمدى وتىرعىزدى...
ارادا جىل وتكەن جوق، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس كوميتەتى سارسەنوۆانىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعادى. ول الاياقتىق جاساپ، وراسان زور سومادا قاراجات قىمقىردى دەپ ايىپتالۋدا. تەرگەۋ ءجۇرىپ جاتىر. ءىس بارىسىندا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى مادەنيەت جانە ونەر دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى، بەلگىلى رەجيسسەرلەر مەن پروديۋسەرلەر دە جاۋاپقا تارتىلۋدا. قۇددى ۇيىمداسقان قىلمىس توپ سەكىلدى...
ءارى قاراي كەتتىك...
جالعاسى بار
