ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «2025 جىلعا قاراي قازاقستان لاتىن قارپىنە كوشۋى ءتيىس» دەگەن جوسپارى بار. ەندى، سول ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەتىمىزدەگى قوس تىلدىلىكتى جويماسا، قوعام ورىس ءتىلدى، قازاق ءتىلدى بولىپ ەكىگە جارىلعالى تۇرعانى ايدان انىق. 1995 جىلى قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى قابىلدانىپ، جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋممەن كونستيتۋتسياعا جازىلىپ جاتقاندا قازاق زيالىلارى وسى قوس تىلدىلىككە قارسىلىق بىلدىرگەن. حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازا «ايىر ءتىلدى شاعاتىن شايان عانا بولادى. ادامدا ءبىر عانا ءتىل بولادى» دەپ ۇلت تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى - قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداعان ەدى. سول كەزدە دۇرىس شەشىمىن تاپپاعان قازاق ءتىلى ماسەلەسى، قازاق حالقىنىڭ الدىنان ەكشەلەپ تاعى شىعىپ تۇر.
اراعا جيىرما بەس جىل سالىپ، بۇل ماسەلەنى قوعام بەلسەندىسى، پرەزيدەنت جانىنداعى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ءتىل جاناشىرى، اقىن قازىبەك يسا كوتەرۋدە. ول قازاق ءتىلىن تۇعىرىنا قوندىرۋ ءۇشىن، ەڭ اۋەلى شاۋجايعا جابىسقانداي بولعان ورىس ءتىلىن كونستيتۋتسيامىزدىڭ 7 باب، 2 تارماعىنان الىپ تاستاۋ كەرەك دەپ، وسىدان ون كۇن بۇرىن قوعامنان داۋىس جيناۋدى باستاعان. اينالدىرعان ون كۇندە 11 مىڭداي ادام قولداپ قول جينادى. قازاق ەلىندە ءوز يەسى، قازاقتىڭ ءتىلى قولدانىلسىن دەگەن سىرەسكەن ءنوپىر ءالى جينالۋدا. ەندى، مىنا باياعى باتۋاسىزدارعا كارامايسىزدار ما؟ «ارسىز ءوز اناسىنىڭ كوكىرەگىن جۇلمالايدى» دەگەندەي، وسى تولقىننىڭ قۋاتتى كۇشىنەن قايمىققاننان بولار ورىس ءتىلدى ءبىر توپ پرەزيدەنت قاسىم –جومارت توقاەۆقا بۇرىنعى سارىندا تاعى حات جازىپتى. ول تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىدە حابار تاراۋدا. ولار «ەلىمىزدە قازاقتار سانى حالىقتىڭ 3/2 پايىزىن قۇراعانىنا قاراماستان، ەل اراسىندا قازاق تىلىنە دەگەن سۇرسانىس ارتسا دا، ادامدار ورىس تىلىندە سويلەسەدى. بارلىق جەردە ءماتىن ورىس تىلىندە جازىلىپ، قازاقشاعا اۋدارىلادى. ءىس جۇزىندە قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل –ورىس ءتىلى!» دەپتى. قازاق ءتىلىن وسى كۇيگە ءتۇسىرىپ وتىرعان كىم ەكەن؟! ارينە، ورىس ءتىلدى قازاقتار! وسىدان ءتورت جىل بۇرىن اقپارات جانە ترانسپورت، كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگىندە ىستەدىم. سوندا جۇمىسقا بارعان كۇنى باستىقتىڭ «ۆوت، ۆى بۋدەتە رابوتات س ەتيمي پولوجەنيامي، چيتايتە» دەپ، الدىما تاستاعان تومدارىن وقىپ وتىرعانمىن. «زدراۆستۆۋيتە» دەپ، ەسىكتەن كىرە امانداسقان جاپ جاس قازاق بالاسىنىڭ:
-«اينا ەنسەگەنوۆنا، ۆچەرا ناچالستۆا پريكاز دال، سەگودنيا ۆ سووبراني دوكلاد دەلالي نا كازاحسكوم يازىكە، چتو دەلات» دەگەن سۇراۋىنا:
– «اا، ا تى سدەلاي نا رۋسسكوم، چيتاي نا رۋسسكوم يازىكە، چەرت س نيم» - دەپ، جاۋاپ بەرگەندە ماڭدايىمنان بىرەۋ تارس ەتكىزگەندەي بولدى. مينيسترلىكتىڭ كۇرە تامىرى، قۇجاتتامالىق قامتاماسىز ەتۋ جانە باقىلاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى اينا اپايىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل- قازاق تىلىنە دەگەن نەمكەتتى نيەتىنە سول كەزدە قايران قالدىم. ول ازداي، ونىڭ جانىنا ءىس قاعازىنىڭ ورىندالۋ مەرزىمىن باقىلايتىن «ورىنتاققا» باس ساراپشى بولىپ تامارا پرودايۆودوۆا حانىم قونجيعان. حانىمداردىڭ ءبىرىنىڭ جاسى 57 دە بولسا، ەكىنشىسى 55 تە. ءسىز، بۇلاردىڭ جاسى نە كەرەك دەپ تاڭقالىپ وتىرعان بولارسىز، ءيا!؟ ءيا، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ەكەۋى دە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازانىدا قايناپ شىققان، ورىستانعان، قازاق ءتىلىنىڭ ءيسى مۇرىندارىنا بارمايتىن 30 دىڭ ۇستىندەگى قىلشىلداعان «مىقتى» ماماندار ەدى. سول كەزدە قازاق زيالىلارى مەن اقساقالدارى بۇل مامانداردان بەكەر قورىقپاعان ەكەن. بولاشاقتا ءتىل تاعدىرىن شەشۋى قيىن كۇرمەۋگە اينالدىراتىنىن ءبىلىپ، «ەڭ اۋەلى، ورىستانعان، تامىرىنان اجىراپ، ءتىلىن ۇمىتقان شالاقازاقتار قازاقشا ۇيرەنسىن. مەملەكەتتىك قىزمەتكە انا ءتىلىن ۇيرەنىپ بارىپ الىنسىن» دەپ، شىرىلداعان ەدى. سوندا، ەلباسى ن. نازارباەۆ اناۋ –مىناۋ ەمەس حالىقارالىق تريبۋنادان، 1995 جىلى مامىردا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايىندا «ءبىز قازاق باۋىرمال حالىقپىز. قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتاردى باۋىرمالدىعىمىزدان تانباي، باۋىرىمىزعا تارتايىق. كوكىرەكتەرىنەن يتەرمەي، كەڭپەيىلدىك تانىتايىق. شىدايىق، قازاقشا ۇيرەنەدى» دەپ، ورىس تىلدىلەرگە قولداۋ كورسەتكەن ەدى. ەندى نە بولدى!؟. ۇلت الدىنداعى ابىروي بەدەلىن سالىپ بۇكىل ۇلتتىڭ اتىنان سۇرانىپ، قولداۋ كورسەتكەن ەلباسىنىڭ سەنىمىنە، قازاققا ايتقان بۇلاردىڭ راحمەتى وسى ما ەدى!؟ كيەلى ءسوزدى اياققا تاپتاپ، 29 جىل بويى ءبىر اۋىز قازاقشا ۇيرەنبەي، «ەشەگىم سۋدان ءوتىپ كەتتى، ەندى قازاق ءتىلىڭ دە، قازاعىڭ دا ءبىرىڭ ءولىپ، ءبىرىڭ قال» دەپ، كەزىندە باۋىرىنا تارتقان قازاعىنا مازاعىنداي ۇرپاعىنا كەرىسىنشە ۇيرەتۋدە. بۇنى «قيانات» دەمەي نە دەيمىز!؟
ءسوز جوق، بۇلاردى قىلىقتارىنا قاراي جاۋ دەمەسكە امال جوق. «قايتا شاپقان جاۋ جامان» دەگەن. ورىس تىلدىلەر قازىر بۇرىنعىسىنان اككى، ايلاكەر، ابجىلانعا اينالعان. وزدەرىنە الىنبايتىن قامال تۇرعىزىپ ۇلگىرگەن. مەملەكەتتىك قىزمەتتەردىڭ بارلىق تارماقتارىنا سىرەسىپ وتىرىپ الىپ، ماڭايىنا قازاق ءتىلدى مىقتى مامانداردى جولاتپايدى. ولاردى ءجۇز وراپ الاتىن قازاقتىلدى ماماندار ولاردىڭ اۋدارماشىسى جۇمىسىن اتقارىپ وتىر. ورىسشاعا شورقاق اۋىلدان شىقان جاس ماماندار ءۇشىن باسى التىن بولسا دا، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ اۋىلى ءتىپتى الىس. ال، ىلىنەمىن دەپ الدىنا ماقسات قويعان جاستار ساياسات ىڭعايىنا قاراي، جاپپاي ورىس تىلىنە قايتا كوشتى. قىزمەتتەگى ينەرتسيامەن ادامدار وتباسىندا، قوعامدىق-الەۋمەتتىك، رۋحاني، ساياسي قارىم قاتىناستا ورىس تىلىندە سويلەۋدە.
وتكەن عاسىردا تىلگە تونگەن ساياسات داۋىلىن سەزگەن ۇلت جاناشىرى احمەت بايتۇرسىنوۆ: «ءتىلى مەن ءسوزى جوعالعان ۇلتتىڭ، ءوزى دە جوعالادى» دەگەن ەكەن. ءتىلى ورىس، بىراق قازاقشا ويلايتىن قازاق وي شالالىعىنا دۋشار بولدى. وي شالا بولعاسىن، ءسوز شالا. ءسوز بۇزىلعاسىن، سوزدەن ءمان مەن ماعىنا، ءسوز ارقىلى حالىققا بەرىلەتىن ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتار، تانىم-تۇسىنىك جويىلۋدا.
ىشكى جاۋىمىز جاعادان العاندا، سىرتقى جاۋ ەتەكتەن الىپ، ىشكى يممۋنيتەت السىزدىگىمىز ءتىل، ءسوز-وي شۇبارلىعى، شەتتەن كەلگەن ميسسيونەرلەردىڭ وڭ جامباسىنا كەلۋدە. ولاردىڭ جيىرما التى جىل باق، الەۋمەتتىك اقپاراتتىڭ باسقا كوزدەرى ارقىلى ۇلتتىقتى جويۋ ماقساتىندا جۇرگىزگەن «سانا، ۇعىم شايقاسى» كۇرەسى قازاق تۇيسىگىن بۇزىپ كىرىپ، بۇگىندە قازاق قوعامىندا قازاق ۇعىمىنا جات، تانىم - تۇسىنىك، ۇعىم قالىپتاستى. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىستىق، وتباسىلىق ءتالىم-تاربيەلىككە ۇندەيتىن، يمان جولىن مەڭزەگەن جاقسى قاسيەتى سوزبەن بۇرمالانۋدا. مىسالى، قازاق لەكسيكونىنا قولدانىسقا ەنىپ كەتكەن، قالاي ەنگەنى بەلگىسىز، دۇرىس بۇرىستىعى تەكسەرىلمەگەن «اقىلدى بولساڭ، نەگە كەدەيسىڭ» دەگەن ءسوز تىركەسى. بۇل ءسوز اقىلدى ادام، باي بولادى دەپ، بايلىق ءۇشىن يمان، ار، ۇياتىمەن ادامنىڭ وي-ساناسىن شاعىستىرعان ءسوز سيقتى. بايلىق ءۇشىن مەيىرىمنەن، ار - ۇياتتان بەز دەگەن. ال، ەندى ويلاڭىزشى اقىلدى ادامدار عانا باي بولاتىن بولسا، الەم نەگە تىنىشسىز. جۇمىسسىزدىق، يمانسىزدىق، ساتقىندىق، الداۋ-ارباۋ. ازىپ-توزىپ بارادى ماڭاي، لاقتىرعان كۇرەسىنگە تۋماي جاتىپ، شارانانىڭ شىرىگەن دەنەسىنەن. ادامدى ادام دەپ تانۋعا ورەسى جەتپەگەندەردى قالاي اقىلدى دەيمىز!؟ جوق، ولار بايلىقتى باسقا جولمەن تاپقاندار. دەمەك، اقىلدى ادام باي بولادى دەگەن ءسوز، قاتە ءسوز! جانە، قازاق حالقىندا «جەر داۋى، جەسىر داۋى» بولعان. ول بىراق، شەتەلدىك كەڭىنەن ناسيحاتالىپ جۇرگەن «ەركەكتەر جەر مەن ايەلگە تالاسقاندا سوعىسادى» دەگەن وزگە ەلدىڭ تۇسىنىگىنەن مۇلدەم ماعىناسى ەكى باسقا. قازاق حالقى ايتاتىن جەسىر داۋى ول، ومىردەن جاستاي وزعان رۋلاس تۋىسقاننىڭ قوساعى مەن بالالارىن جەتىمسىرەتپەيىك دەگەن ماعىناسى تەرەڭ الەۋمەتتىك ماسەلەگە قاراتا ايتىلعان. ال، شەتەل پسيحولوگيسىنداعى ايەل ول، ءار ەركەكتىڭ باسىن داۋعا قالدىراتىن جەڭىل ءجۇرىستى، وتباسىنان گورى ءوز قامىن ويلايتىن ايەل جايلى. قازاق بەتى اشىلماعان قىزدى ايەل دەمەيدى قىز دەيدى. ءسوزدىڭ، قاسيەتتىڭ قالاي ايتىلاتىنىن سانا ۇمىتتى. ەندى، ءبىزدىڭ حالقىمىزدا كەيبىر تۇسىنىگى تايازدار «ايەل ءۇشىن» سوعىسادى دەپ ۇعىنىپ ءجۇر بۇل ءسوزدى. قازاق ايەلدەرى ەرلەرىن سىيلاعان. ولار ەرلەرىن سوعىستىرۋعا ءداتى دە، يمان كۇشى دە جىبەرمەگەن. بار ارمانى - ابىرويمەن ءجۇرىپ تۇرىپ، ۇرپاعىن امان ەسەن جەتكىزۋ بولعان.
قازاعىمىزدىڭ قوعامدىق - رۋحاني جان دۇنيەسىندەگى مىنا وزگەرىستەردى كورگەندە، وسى ۇلتتىق جاڭعىرۋىمىز، قاي جاڭعىرۋ دەپ تە ويعا قالاسىڭ كەيدە!؟
1995 جىلدان بەرى جەر بەتىندەگى بار قازاق قازاقشا، ورىسشا بولىپ ءبولىنىپ ايىر ءتىلدى شايانداي، ءبىر ءبىرىن ۋىتىمەن شاعۋدا. اتا-بابا مۇراسىن ءتىل مەن ءسوز ارقىلى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ميراس ەتىپ جەتكىزەتىن، جالعايتىن ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ التىن كوپىرى جاستار انا تىلىنەن ايىرىلىپ، قوناتىن تۇعىر تاپپاي رۋح ۇركىپ، قاڭعىرىپ قالدى.
«توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى» كەزىندە اينا اپايىمىز سياقتى اپايلار مەن اعايلاردى باۋىرىمىزعا تارتامىز دەپ، ۇلت الدىندا كەشىرىلمەس اۋىر قاتە جىبەرگەن سياقتىمىز. اششى دا بولسا شىندىق وسى!
