Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «2025 jylǵa qaraı qazaqstan latyn qarpine kóshýi tıis» degen jospary bar. Endi, sol ýaqytqa deıin memleketimizdegi qos tildilikti joımasa, qoǵam orys tildi, qazaq tildi bolyp ekige jarylǵaly turǵany aıdan anyq. 1995 jyly qazaq tiliniń mártebesi qabyldanyp, jalpyhalyqtyq referendýmmen konstıtýııaǵa jazylyp jatqanda qazaq zııalylary osy qos tildilikke qarsylyq bildirgen. Halyq jazýshysy Sherhan Murtaza «Aıyr tildi shaǵatyn shaıan ǵana bolady. Adamda bir ǵana til bolady» dep ult tutastyǵynyń kepili - qazaq tiliniń bolashaǵyna alańdaǵan edi. Sol kezde durys sheshimin tappaǵan qazaq tili máselesi, qazaq halqynyń aldynan ekshelep taǵy shyǵyp tur.
Araǵa jıyrma bes jyl salyp, bul máseleni qoǵam belsendisi, prezıdent janyndaǵy Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń múshesi, til janashyry, aqyn Qazybek Isa kóterýde. Ol qazaq tilin tuǵyryna qondyrý úshin, eń áýeli shaýjaıǵa jabysqandaı bolǵan orys tilin Konstıtýııamyzdyń 7 bab, 2 tarmaǵynan alyp tastaý kerek dep, osydan on kún buryn qoǵamnan daýys jınaýdy bastaǵan. Aınaldyrǵan on kúnde 11 myńdaı adam qoldap qol jınady. Qazaq elinde óz ıesi, qazaqtyń tili qoldanylsyn degen siresken nópir áli jınalýda. Endi, myna baıaǵy bátýasyzdarǵa karamaısyzdar ma? «Arsyz óz anasynyń kókiregin julmalaıdy» degendeı, osy tolqynnyń qýatty kúshinen qaımyqqannan bolar orys tildi bir top prezıdent Qasym –Jomart Toqaevqa burynǵy sarynda taǵy hat jazypty. Ol týraly áleýmettik jelide habar taraýda. Olar «Elimizde qazaqtar sany halyqtyń 3/2 paıyzyn quraǵanyna qaramastan, el arasynda qazaq tiline degen sursanys artsa da, adamdar orys tilinde sóılesedi. Barlyq jerde mátin orys tilinde jazylyp, qazaqshaǵa aýdarylady. Is júzinde Qazaqstandaǵy memlekettik til –orys tili!» depti. Qazaq tilin osy kúıge túsirip otyrǵan kim eken?! Árıne, orys tildi qazaqtar! Osydan tórt jyl buryn Aqparat jáne transport, kommýnıkaııalar mınıstrliginde istedim. Sonda jumysqa barǵan kúni bastyqtyń «Vot, vy býdete rabotat s etımı Polojenııamı, chıtaıte» dep, aldyma tastaǵan tomdaryn oqyp otyrǵanmyn. «Zdravstvýıte» dep, esikten kire amandasqan jap jas qazaq balasynyń:
-«Aına Ensegenovna, vchera nachalstva prıkaz dal, segodnıa v soobranıı doklad delalı na kazahskom ıazyke, chto delat» degen suraýyna:
– «Aa, a ty sdelaı na rýsskom, chıtaı na rýsskom ıazyke, chert s nım» - dep, jaýap bergende mańdaıymnan bireý tars etkizgendeı boldy. Mınıstrliktiń kúre tamyry, qujattamalyq qamtamasyz etý jáne baqylaý basqarmasynyń bastyǵy Aına apaıymyzdyń memlekettik til- qazaq tiline degen nemketti nıetine sol kezde qaıran qaldym. Ol azdaı, onyń janyna is qaǵazynyń oryndalý merzimin baqylaıtyn «oryntaqqa» bas sarapshy bolyp Tamara Prodaıvodova hanym qonjıǵan. Hanymdardyń biriniń jasy 57 de bolsa, ekinshisi 55 te. Siz, bulardyń jasy ne kerek dep tańqalyp otyrǵan bolarsyz, ıá!? Iá, Qazaqstan táýelsizdik alǵan tusta ekeýi de keńes úkimetiniń qazanyda qaınap shyqqan, orystanǵan, qazaq tiliniń ısi muryndaryna barmaıtyn 30 dyń ústindegi qylshyldaǵan «myqty» mamandar edi. Sol kezde qazaq zııalylary men aqsaqaldary bul mamandardan beker qoryqpaǵan eken. Bolashaqta til taǵdyryn sheshýi qıyn kúrmeýge aınaldyratynyn bilip, «Eń áýeli, orystanǵan, tamyrynan ajyrap, tilin umytqan shalaqazaqtar qazaqsha úırensin. Memlekettik qyzmetke ana tilin úırenip baryp alynsyn» dep, shyryldaǵan edi. Sonda, elbasy N. Nazarbaev anaý –mynaý emes halyqaralyq trıbýnadan, 1995 jyly mamyrda ótken Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń Ekinshi quryltaıynda «Biz qazaq baýyrmal halyqpyz. Qazaqsha bilmeıtin qazaqtardy baýyrmaldyǵymyzdan tanbaı, baýyrymyzǵa tartaıyq. Kókirekterinen ıtermeı, keńpeıildik tanytaıyq. Shydaıyq, qazaqsha úırenedi» dep, orys tildilerge qoldaý kórsetken edi. Endi ne boldy!?. Ult aldyndaǵy abyroı bedelin salyp búkil ulttyń atynan suranyp, qoldaý kórsetken elbasynyń senimine, qazaqqa aıtqan bulardyń rahmeti osy ma edi!? Kıeli Sózdi aıaqqa taptap, 29 jyl boıy bir aýyz qazaqsha úırenbeı, «eshegim sýdan ótip ketti, endi qazaq tiliń de, qazaǵyń da biriń ólip, biriń qal» dep, kezinde baýyryna tartqan qazaǵyna mazaǵyndaı urpaǵyna kerisinshe úıretýde. Buny «qııanat» demeı ne deımiz!?
Sóz joq, bulardy qylyqtaryna qaraı jaý demeske amal joq. «Qaıta shapqan jaý jaman» degen. Orys tildiler qazir burynǵysynan ákki, aılaker, abjylanǵa aınalǵan. Ózderine alynbaıtyn qamal turǵyzyp úlgirgen. Memlekettik qyzmetterdiń barlyq tarmaqtaryna siresip otyryp alyp, mańaıyna qazaq tildi myqty mamandardy jolatpaıdy. Olardy júz orap alatyn qazaqtildi mamandar olardyń aýdarmashysy jumysyn atqaryp otyr. Orysshaǵa shorqaq aýyldan shyqan jas mamandar úshin basy altyn bolsa da, memlekettik qyzmettiń aýyly tipti alys. Al, ilinemin dep aldyna maqsat qoıǵan jastar saıasat yńǵaıyna qaraı, jappaı orys tiline qaıta kóshti. Qyzmettegi ınerııamen adamdar otbasynda, qoǵamdyq-áleýmettik, rýhanı, saıası qarym qatynasta orys tilinde sóıleýde.
Ótken ǵasyrda tilge tóngen saıasat daýylyn sezgen ult janashyry Ahmet Baıtursynov: «Tili men sózi joǵalǵan ulttyń, ózi de joǵalady» degen eken. Tili orys, biraq qazaqsha oılaıtyn qazaq oı shalalyǵyna dýshar boldy. Oı shala bolǵasyn, sóz shala. Sóz buzylǵasyn, sózden mán men maǵyna, sóz arqyly halyqqa beriletin ulttyq rýhanı qundylyqtar, tanym-túsinik joıylýda.
Ishki jaýymyz jaǵadan alǵanda, syrtqy jaý etekten alyp, ishki ımmýnıtet álsizdigimiz til, sóz-oı shubarlyǵy, shetten kelgen mıssıonerlerdiń oń jambasyna kelýde. Olardyń jıyrma alty jyl BAQ, áleýmettik aqparattyń basqa kózderi arqyly ulttyqty joıý maqsatynda júrgizgen «Sana, uǵym shaıqasy» kúresi qazaq túısigin buzyp kirip, búginde qazaq qoǵamynda qazaq uǵymyna jat, tanym - túsinik, uǵym qalyptasty. Qazaq halqynyń turmystyq, otbasylyq tálim-tárbıelikke úndeıtin, ıman jolyn meńzegen jaqsy qasıeti sózben burmalanýda. Mysaly, qazaq leksıkonyna qoldanysqa enip ketken, qalaı engeni belgisiz, durys burystyǵy tekserilmegen «aqyldy bolsań, nege kedeısiń» degen sóz tirkesi. Bul sóz aqyldy adam, baı bolady dep, baılyq úshin ıman, ar, uıatymen adamnyń oı-sanasyn shaǵystyrǵan sóz sıqty. Baılyq úshin meıirimnen, ar - uıattan bez degen. Al, endi oılańyzshy aqyldy adamdar ǵana baı bolatyn bolsa, álem nege tynyshsyz. Jumyssyzdyq, ımansyzdyq, satqyndyq, aldaý-arbaý. Azyp-tozyp barady mańaı, laqtyrǵan kúresinge týmaı jatyp, sharananyń shirigen denesinen. Adamdy adam dep tanýǵa óresi jetpegenderdi qalaı aqyldy deımiz!? Joq, olar baılyqty basqa jolmen tapqandar. Demek, aqyldy adam baı bolady degen sóz, qate SÓZ! Jáne, qazaq halqynda «jer daýy, jesir daýy» bolǵan. Ol biraq, sheteldik keńinen nasıhatalyp júrgen «erkekter jer men áıelge talasqanda soǵysady» degen ózge eldiń túsiniginen múldem maǵynasy eki basqa. Qazaq halqy aıtatyn jesir daýy ol, ómirden jastaı ozǵan rýlas týysqannyń qosaǵy men balalaryn jetimsiretpeıik degen maǵynasy tereń áleýmettik máselege qarata aıtylǵan. Al, shetel psıhologısyndaǵy áıel ol, ár erkektiń basyn daýǵa qaldyratyn jeńil júristi, otbasynan góri óz qamyn oılaıtyn áıel jaıly. Qazaq beti ashylmaǵan qyzdy áıel demeıdi qyz deıdi. Sózdiń, qasıettiń qalaı aıtylatynyn sana umytty. Endi, bizdiń halqymyzda keıbir túsinigi taıazdar «áıel úshin» soǵysady dep uǵynyp júr bul sózdi. Qazaq áıelderi erlerin syılaǵan. Olar erlerin soǵystyrýǵa dáti de, ıman kúshi de jibermegen. Bar armany - abyroımen júrip turyp, urpaǵyn aman esen jetkizý bolǵan.
Qazaǵymyzdyń qoǵamdyq - rýhanı jan dúnıesindegi myna ózgeristerdi kórgende, osy ulttyq jańǵyrýymyz, qaı jańǵyrý dep te oıǵa qalasyń keıde!?
1995 jyldan beri jer betindegi bar qazaq qazaqsha, oryssha bolyp bólinip aıyr tildi shaıandaı, bir birin ýytymen shaǵýda. Ata-baba murasyn til men sóz arqyly urpaqtan-urpaqqa mıras etip jetkizetin, jalǵaıtyn urpaqtar sabaqtastyǵynyń altyn kópiri jastar ana tilinen aıyrylyp, qonatyn tuǵyr tappaı rýh úrkip, qańǵyryp qaldy.
«Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini» kezinde Aına apaıymyz sııaqty apaılar men aǵaılardy baýyrymyzǵa tartamyz dep, ult aldynda keshirilmes aýyr qate jibergen sııaqtymyz. Ay da bolsa shyndyq osy!
