Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «2025 жылға қарай қазақстан латын қарпіне көшуі тиіс» деген жоспары бар. Енді, сол уақытқа дейін мемлекетіміздегі қос тілділікті жоймаса, қоғам орыс тілді, қазақ тілді болып екіге жарылғалы тұрғаны айдан анық. 1995 жылы қазақ тілінің мәртебесі қабылданып, жалпыхалықтық референдуммен конституцияға жазылып жатқанда қазақ зиялылары осы қос тілділікке қарсылық білдірген. Халық жазушысы Шерхан Мұртаза «Айыр тілді шағатын шаян ғана болады. Адамда бір ғана тіл болады» деп ұлт тұтастығының кепілі - қазақ тілінің болашағына алаңдаған еді. Сол кезде дұрыс шешімін таппаған қазақ тілі мәселесі, қазақ халқының алдынан екшелеп тағы шығып тұр.
Араға жиырма бес жыл салып, бұл мәселені қоғам белсендісі, президент жанындағы Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мүшесі, тіл жанашыры, ақын Қазыбек Иса көтеруде. Ол қазақ тілін тұғырына қондыру үшін, ең әуелі шаужайға жабысқандай болған орыс тілін Конституциямыздың 7 баб, 2 тармағынан алып тастау керек деп, осыдан он күн бұрын қоғамнан дауыс жинауды бастаған. Айналдырған он күнде 11 мыңдай адам қолдап қол жинады. Қазақ елінде өз иесі, қазақтың тілі қолданылсын деген сірескен нөпір әлі жиналуда. Енді, мына баяғы бәтуасыздарға карамайсыздар ма? «Арсыз өз анасының көкірегін жұлмалайды» дегендей, осы толқынның қуатты күшінен қаймыққаннан болар орыс тілді бір топ президент Қасым –Жомарт Тоқаевқа бұрынғы сарында тағы хат жазыпты. Ол туралы әлеуметтік желіде хабар тарауда. Олар «Елімізде қазақтар саны халықтың 3/2 пайызын құрағанына қарамастан, ел арасында қазақ тіліне деген сұрсаныс артса да, адамдар орыс тілінде сөйлеседі. Барлық жерде мәтін орыс тілінде жазылып, қазақшаға аударылады. Іс жүзінде Қазақстандағы мемлекеттік тіл –орыс тілі!» депті. Қазақ тілін осы күйге түсіріп отырған кім екен?! Әрине, орыс тілді қазақтар! Осыдан төрт жыл бұрын Ақпарат және транспорт, коммуникациялар министрлігінде істедім. Сонда жұмысқа барған күні бастықтың «Вот, вы будете работать с этими Положениями, читайте» деп, алдыма тастаған томдарын оқып отырғанмын. «Здравствуйте» деп, есіктен кіре амандасқан жап жас қазақ баласының:
-«Айна Енсегеновна, вчера начальства приказ дал, сегодня в сообрании доклад делали на казахском языке, что делать» деген сұрауына:
– «Аа, а ты сделай на русском, читай на русском языке, черт с ним» - деп, жауап бергенде маңдайымнан біреу тарс еткізгендей болды. Министрліктің күре тамыры, құжаттамалық қамтамасыз ету және бақылау басқармасының бастығы Айна апайымыздың мемлекеттік тіл- қазақ тіліне деген немкетті ниетіне сол кезде қайран қалдым. Ол аздай, оның жанына іс қағазының орындалу мерзімін бақылайтын «орынтаққа» бас сарапшы болып Тамара Продайводова ханым қонжиған. Ханымдардың бірінің жасы 57 де болса, екіншісі 55 те. Сіз, бұлардың жасы не керек деп таңқалып отырған боларсыз, иә!? Иә, Қазақстан тәуелсіздік алған тұста екеуі де кеңес үкіметінің қазаныда қайнап шыққан, орыстанған, қазақ тілінің исі мұрындарына бармайтын 30 дың үстіндегі қылшылдаған «мықты» мамандар еді. Сол кезде қазақ зиялылары мен ақсақалдары бұл мамандардан бекер қорықпаған екен. Болашақта тіл тағдырын шешуі қиын күрмеуге айналдыратынын біліп, «Ең әуелі, орыстанған, тамырынан ажырап, тілін ұмытқан шалақазақтар қазақша үйренсін. Мемлекеттік қызметке ана тілін үйреніп барып алынсын» деп, шырылдаған еді. Сонда, елбасы Н. Назарбаев анау –мынау емес халықаралық трибунадан, 1995 жылы мамырда өткен Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Екінші құрылтайында «Біз қазақ бауырмал халықпыз. Қазақша білмейтін қазақтарды бауырмалдығымыздан танбай, бауырымызға тартайық. Көкіректерінен итермей, кеңпейілдік танытайық. Шыдайық, қазақша үйренеді» деп, орыс тілділерге қолдау көрсеткен еді. Енді не болды!?. Ұлт алдындағы абырой беделін салып бүкіл ұлттың атынан сұранып, қолдау көрсеткен елбасының сеніміне, қазаққа айтқан бұлардың рахметі осы ма еді!? Киелі Сөзді аяққа таптап, 29 жыл бойы бір ауыз қазақша үйренбей, «ешегім судан өтіп кетті, енді қазақ тілің де, қазағың да бірің өліп, бірің қал» деп, кезінде бауырына тартқан қазағына мазағындай ұрпағына керісінше үйретуде. Бұны «қиянат» демей не дейміз!?
Сөз жоқ, бұларды қылықтарына қарай жау демеске амал жоқ. «Қайта шапқан жау жаман» деген. Орыс тілділер қазір бұрынғысынан әккі, айлакер, абжыланға айналған. Өздеріне алынбайтын қамал тұрғызып үлгірген. Мемлекеттік қызметтердің барлық тармақтарына сіресіп отырып алып, маңайына қазақ тілді мықты мамандарды жолатпайды. Оларды жүз орап алатын қазақтілді мамандар олардың аудармашысы жұмысын атқарып отыр. Орысшаға шорқақ ауылдан шықан жас мамандар үшін басы алтын болса да, мемлекеттік қызметтің ауылы тіпті алыс. Ал, ілінемін деп алдына мақсат қойған жастар саясат ыңғайына қарай, жаппай орыс тіліне қайта көшті. Қызметтегі инерциямен адамдар отбасында, қоғамдық-әлеуметтік, рухани, саяси қарым қатынаста орыс тілінде сөйлеуде.
Өткен ғасырда тілге төнген саясат дауылын сезген ұлт жанашыры Ахмет Байтұрсынов: «Тілі мен сөзі жоғалған ұлттың, өзі де жоғалады» деген екен. Тілі орыс, бірақ қазақша ойлайтын қазақ ой шалалығына душар болды. Ой шала болғасын, сөз шала. Сөз бұзылғасын, сөзден мән мен мағына, сөз арқылы халыққа берілетін ұлттық рухани құндылықтар, таным-түсінік жойылуда.
Ішкі жауымыз жағадан алғанда, сыртқы жау етектен алып, ішкі иммунитет әлсіздігіміз тіл, сөз-ой шұбарлығы, шеттен келген миссионерлердің оң жамбасына келуде. Олардың жиырма алты жыл БАҚ, әлеуметтік ақпараттың басқа көздері арқылы ұлттықты жою мақсатында жүргізген «Сана, ұғым шайқасы» күресі қазақ түйсігін бұзып кіріп, бүгінде қазақ қоғамында қазақ ұғымына жат, таным - түсінік, ұғым қалыптасты. Қазақ халқының тұрмыстық, отбасылық тәлім-тәрбиелікке үндейтін, иман жолын меңзеген жақсы қасиеті сөзбен бұрмалануда. Мысалы, қазақ лексиконына қолданысқа еніп кеткен, қалай енгені белгісіз, дұрыс бұрыстығы тексерілмеген «ақылды болсаң, неге кедейсің» деген сөз тіркесі. Бұл сөз ақылды адам, бай болады деп, байлық үшін иман, ар, ұятымен адамның ой-санасын шағыстырған сөз сиқты. Байлық үшін мейірімнен, ар - ұяттан без деген. Ал, енді ойлаңызшы ақылды адамдар ғана бай болатын болса, әлем неге тынышсыз. Жұмыссыздық, имансыздық, сатқындық, алдау-арбау. Азып-тозып барады маңай, лақтырған күресінге тумай жатып, шарананың шіріген денесінен. Адамды адам деп тануға өресі жетпегендерді қалай ақылды дейміз!? Жоқ, олар байлықты басқа жолмен тапқандар. Демек, ақылды адам бай болады деген сөз, қате СӨЗ! Және, қазақ халқында «жер дауы, жесір дауы» болған. Ол бірақ, шетелдік кеңінен насихаталып жүрген «еркектер жер мен әйелге таласқанда соғысады» деген өзге елдің түсінігінен мүлдем мағынасы екі басқа. Қазақ халқы айтатын жесір дауы ол, өмірден жастай озған рулас туысқанның қосағы мен балаларын жетімсіретпейік деген мағынасы терең әлеуметтік мәселеге қарата айтылған. Ал, шетел психологисындағы әйел ол, әр еркектің басын дауға қалдыратын жеңіл жүрісті, отбасынан гөрі өз қамын ойлайтын әйел жайлы. Қазақ беті ашылмаған қызды әйел демейді қыз дейді. Сөздің, қасиеттің қалай айтылатынын сана ұмытты. Енді, біздің халқымызда кейбір түсінігі таяздар «әйел үшін» соғысады деп ұғынып жүр бұл сөзді. Қазақ әйелдері ерлерін сыйлаған. Олар ерлерін соғыстыруға дәті де, иман күші де жібермеген. Бар арманы - абыроймен жүріп тұрып, ұрпағын аман есен жеткізу болған.
Қазағымыздың қоғамдық - рухани жан дүниесіндегі мына өзгерістерді көргенде, осы ұлттық жаңғыруымыз, қай жаңғыру деп те ойға қаласың кейде!?
1995 жылдан бері жер бетіндегі бар қазақ қазақша, орысша болып бөлініп айыр тілді шаяндай, бір бірін уытымен шағуда. Ата-баба мұрасын тіл мен сөз арқылы ұрпақтан-ұрпаққа мирас етіп жеткізетін, жалғайтын ұрпақтар сабақтастығының алтын көпірі жастар ана тілінен айырылып, қонатын тұғыр таппай рух үркіп, қаңғырып қалды.
«Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні» кезінде Айна апайымыз сияқты апайлар мен ағайларды бауырымызға тартамыз деп, ұлт алдында кешірілмес ауыр қате жіберген сияқтымыз. Ащы да болса шындық осы!
