وركەنيەتتى ەلدەردە قالىپتاسقان ساياسي پارتيالار، ولاردى قولدايتىن تاۋەلسىز ءوز بيزنەسمەندەرى، ەلەكتوراتى بار. دەموكراتيالىق پارتيادا بولساڭ ونىڭ ءوز ساياساتتانۋشىسى، ەشكىمگە باعىنىشتى ەمەس ەكونوميست ماماندارى، ساياساتكەرلەرى جەتەرلىك. ءاربىر پارتيا قالىپتاسقان تۇتاس ءبىر ينستيتۋت. سول پارتيانىڭ قۇندىلىقتارىنا بەرىك حالىق ءوز داۋسىن بەرەدى. ءومىر بويى سول پوزيتسيانى قولدايتىندار دا نەمەسە مىقتى باعدارلاما ۇسىنعان پارتيانى قولداپ داۋىس بەرۋ دە ۇيرەنشىكتى نارسە. بۇل رەسپۋبليكالىق پارتياعا دا، دەموكراتيالىق پارتياعا دا قاتىستى دۇنيە.
تۇركيادا بيلىكتىڭ "اق پارتياسى" مەن وپپوزيتسيالىق "سنر" مەن "منر" سەكىلدى ۇلتشىلدار پارتياسى قالىپتاسقان. "سنر" پارتياسىنىڭ اتاتۇرك قۇرىپ كەتكەن 80-90 جىلدىق تاريحى، قالىپتاسقان فۋندامەنتى، پرينتسيپتەرى بار. حالىق سول جولدا پوزيتسيا ۇستانادى. كەيدە "اق پارتيا" دۇرىس ايتسا ونى دا قولدايدى. 2010 جىلى "سنر"-گە داۋسىن بەرگەن ەل ازاماتتارى، 2020 جىلى اتاتۇرىكتىڭ پارتياسى ءالسىز باعدارلاما ۇسىنسا "اق پارتيانى" قولداپ داۋىس بەرەدى. ءتىپتى ءبىر-بىرىنە ولەردەي جاۋ بولعان "اق پارتيا" مەن "منر" قازىر ساياسي كواليتسيا دا قۇرىپ جاتىر. بۇل دا قالىپتى پروتسەسس. بەلگىلى ءبىر ساياسي كەزەڭدە سول كەزدەگى قالىپتاسقان جاعدايعا وراي ورتاق مۇددە ءۇشىن بىرىگەدى. كەيىن جولدارى ەكىگە ايرىلىپ، ءبىرى ەكىنشىسىن ىعىستىرىپ، تەك باسىنا بيلىككە كەلۋى دە مۇمكىن.
بىزدە پارتيالىق جۇيە 30 جىلدا قالىپتاسپادى. ساياسي مادەنيەت كوتەرىلمەدى. ءوز الدىنا تاۋەلسىز پارتيالار شىقپادى. بيزنەسمەندەر اشىق امبيتسياسىن ءبىلدىرىپ، پارتيا قۇرار دەڭگەيدە ەمەس. قازاقستاندىق ساياسي قۇندىلىقتار قالىپتاسقان جوق. بىراق قالىپتاسۋ جولىندا كەلە جاتىرمىز. ەشكىم ەشكىمنىڭ الدىنا شىعىپ كەلگەن دە جوق. كىمنىڭ جولى تۋرا ەكەنىن دە تولىق بىلمەيمىز. ءبىزدىڭ قوعامدا ساياسي وي، پىكىر الۋاندىلىعى وركەنيەتتى دەڭگەيگە دەيىن ءپىسىپ جەتىلمەدى. تەك قانا بيلىك تاراپى جانە وعان قارسى تاراپ دەگەن ەكى پوزيتسيا بار.
وسىدان ءبىر جىل بۇرىن قوعامدىق قارسىلىق وتە كۇشتى بولدى. سايلاۋ سونىڭ ءدال كورسەتكىشى. بىراق ءومىر ورنىندا تۇرمايدى. سوڭعى ءبىر جىلدا وپپوزيتسيا ەلدەگى پروتسەستى ءوز مۇددەسىنە بۇرا المادى. اۋىزبىرشىلىك بولمادى. مىقتى التەرناتيۆا دا ۇسىنا المادى. قازىر ەلدە بىتىراڭقى قوعامدىق كوزقاراس بار. ءدال وسى تۇستا سەنىم كرەديتى تاۋسىلعان بيلىك تاراپى دا بار.
شارتتار مەن ساياسي پروتسەستەر وزگەرگەن مۇنداي جاعدايدا نە ىستەمەك كەرەك؟ قازاقستاندىق قۇندىلىقتار مەن ساياسي مادەنيەت قالىپتاسۋ پروتسەسىندەگى قازىرگى پوزيتسيانى ەكى تاراپقا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى:
ءبىرىنشىسى، حالىق تاراپى. قوعام ساياسي رەفورمانى تالاپ ەتە وتىرىپ، پىكىر الۋاندىلىعىن پرينتسيپكە الا كەلە، بيلىك ساياساتىنىڭ دۇرىسىن دۇرىس، بۇرىسىن بۇرىس دەپ، وركەنيەتتى وپپوزيتسيالىق ساياسي پارتيالاردىڭ قۇرىلۋىنا جول اشۋ، ساياسي رەفورمانى تاباندى تالاپ ەتۋ باعىتىنان تايماۋى قاجەت. ساياسي پارتيالاردىڭ ءوزارا ساياسي دەڭگەيى جوعارى باسەكەسى بيىگىنە جەتۋگە ۇمتىلۋ قاجەت. سول كەزدە قوعامدا ساياسي وي، پىكىر، جاڭا قۇندىلىقتار ءپىسىپ جەتىلەدى. حالىق وزىنە كەرەگىن ىزدەپ تابادى. 18 ملن حالىقتىڭ ساياسي مادەنيەتى مەن پرينتسيپتەرى، قۇندىلىقتارى قالىپتاسادى. ءبىزدىڭ سوڭعى ءبىر جىلداعى دەڭگەيىمىزگە وكىنىشكە وراي شالا پىسكەن، شاشىراڭقى دا بىتىراڭقى كۇي دەگەن باعا بەرۋگە بولادى. قوعامدىق قارسىلىقتىڭ لوگيكالىق ءتۇيىنى جاسالماي، فەيسبۋكتە پار شىعارۋمەن ءوتتى. ءالى كۇنگە دەيىن 30 جىلدا ەكىنىڭ بىرىنە بەلگىلى بولعان كەمشىلىكتەردى ءتىزىپ جازا بەرەتىن سانادان اسا المادىق. ءبارى بىلەتىن دۇنيەنى ءسوزىن وزگەرتىپ ءارتۇرلى فورماتتا ايتا بەرەتىن جولمەن ساياسي قۇندىلىقتار قالىپتاسپايدى. حالىق ودان دا جالىعادى. وعان جەتكىزبەي ساۋاتتى ساياسي كونكۋرەنتسيانى، ساياسي رەفورمانى ساۋاتتى تالاپ ەتەر جولعا باعىت الۋىمىز قاجەت.
ەكىنشىسى، بىزگە ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ، ساياسي ەليتانىڭ ساۋاتتى پارتيا قۇرۋ ءۇشىن العاشقى قادامداردى جاساۋى اۋاداي قاجەت. پارتيا قۇرۋ ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى 3 نارسە كەرەك. ولار:
1. قارجى.
2. پارتيانىڭ ءار سالادان ساۋاتتى كادرلارى.
3. تاجىريبە.
وسى ۇشەۋى بويىنان تابىلعان ازاماتتاردى حالىق قولداۋى كەرەك. ولاردىڭ باسەكەسى قازاقستاندىق ساياسي ومىرگە جاڭا قۇندىلىقتاردى اكەلەدى. ومىرشەڭدەرى قالادى. تەك بۇل فەيسبۋكتەگى ايقاي شۋ دەڭگەيىندە وتپەۋى ءتيىس. ساۋاتتى، قارجىسى بار، تاجىريبەلى بۋرجۋازيادان شىعۋى كەرەك. قازاقستاننىڭ رەالي جاعدايىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز.
الداعى ۋاقىتتا وسى ەكى باعىتتا بيلىكتەن ساياسي رەفورمالاردى تاباندى تالاپ ەتۋ قوعامدىق قۇندىلىعىمىز بەن پرينتسيپتەرىمىز بولۋى ءتيىس. پرەزيدەنت ساياسي رەفورمالاردى ۋادە ەتكەنىن ەسكەرسەك ونى قولداي وتىرىپ ۋادەنىڭ ورىندالۋىن دا حالىقتىڭ بەلسەندىلىگىمەن تىكەلەي تالاپ ەتۋگە ءتيىسپىز. وسى باعىت بىزگە ساياسي قۇندىلىقتار مەن دامۋدىڭ جاڭا جولداردىن اشاتىن بولادى.
قازىرگى قازاقستان ءبىر جىل بۇرىنعى سايلاۋدا تۇتاس بىرىككەن قازاقستان ەمەس. ىردۋ-دىردۋ قوعام. جوعارىدا اتالعان ەكى جولدان باسقا التەرناتيۆا كورىپ تۇرعان جوقپىن.
باۋىرجان سەرىكباەۆ،
ساياساتتانۋشى
