بيىلعى جىلى قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى، اعارتۋشىسى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىن جوعارى دەڭگەيدە اتاپ وتۋگە جانە مەرەكەلە ماقساتىندا قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قاۋلىسى شىققانى بەلگىلى.
قۇدايعا شۇكىر، بىزدە ابايتانۋشى عالىمدار از ەمەس. اباي تۋرالى جازىلعان زەرتتەۋ ماتەريالدارى دا بىرەر اتانعا جۇك بولارلىق. اباي مەرەيتويىنا وراي تانىمال اقىن، ابايتانۋشى ىقىلاس وجايۇلىمەن اڭگىمە تيەگىن اعىتقان ەدىك. تاپتاۋرىن تاقىرىپتاردان، جاتتاندى سوزدەردەن بارىنشا اۋلاق بولۋعا تىرىسىپ، ابايتانۋدىڭ قازىرگى زامانعا ساي كوزقاراستارىن قاۋزاۋعا تىرىستىق.
- اڭگىمەنى ابايدىڭ «ءسوز» جايلى سوزدەرىنەن باستاساق. ابايدىڭ اقىندىق تۋرالى پايىمدارى قالاي؟
- انىعىندا، «اقىن دەگەنىمىز كىم، ولەڭ قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن قوس سۇراققا حاكىم تاراپىنان تولىققاندى جاۋاپ بەرىلگەن. ءبارىن جىلىكتەپ جىپكە ءتىزىپ وتىرۋعا ۋاقىت تاپشى بولعاندىقتان، ءبىز سونىڭ بىرەر جولدارىن عانا ءسوز ەتپەك نيەتتەمىز. قوس ۇعىمدى (اقىن مەن ولەڭدى) قوساقتاپ ايتقان ابايدىڭ ءبىر شۋماق ولەڭى بىلاي بولىپ كەلەدى:
بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى،
ول – اقىننىڭ ءبىلىمسىز بيشاراسى.
ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان،
بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى.
بۇل جەردەگى قولدانىلىپ تۇرعان «بوتەن ءسوز» ۇعىمى مىنانى بىلدىرەدى: «ولەڭ دەگەن – ءار ءسوزدىڭ ۇناسىمى» دەپ قارايتىن حاكىم ءۇشىن عازال «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى» بولىپ كەلۋى شارت. بۇل ەندى قۇيىلىپ تۇسكەن قۇدىرەتتى ولەڭنىڭ ناعىز تالاپتارى عوي. ال ابايدىڭ جوعارىدا اڭداتقان «جاماۋ» مەن «قۇراۋ» ۇعىمدارىنىڭ بۇعان ءتىپتى دە قاتىسى جوق.
جاماۋ، بارىمىزگە ءمالىم، سول ء(تول) زاتتىڭ ەمەس، سىرتتان اكەلىپ جاپسىرىلعان بوگدە زاتتىڭ قيىندىسى ەكەندىگىن ەسكەرەر بولساق، حاكىمنىڭ ايتىپ وتىرعان «بوتەن ءسوزىنىڭ» مانى ەندى عانا تۇسىنىكتى بولدى. اباي ءۇشىن مۇنداي ولەڭشى «بەيشارا اقىن» بولىپ ەسەپتەلەدى.
الگىدە عانا «ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان، بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى» دەپ كەيىپ وتىرعان كەمەڭگەر وسى ءبىر ولەڭنىڭ اياققى شەنىنە كەلگەندە: «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل» دەپ بۇيرىق رايعا كوشەدى. نەگە دەيسىز عوي؟ ابايدىڭ بۇل جەردەگى «ءسوز» دەپ وتىرعانى ءوزى. سەبەبى، ءوزىن تۇزەي الماعان اقىن وزگەنى تۇزەتۋگە ءاماندا دارمەنسىز. ونىڭ ءسوزىنىڭ دۋالى بولمايتىنى دا وسىندا. مۇنداي اقىننىڭ وقىرمانعا حالىق اتىنان سويلەپ اقىل ايتۋعا نەمەسە جول كورسەتۋگە ەشقانداي قاقىسى جوق. «....سەن ولاردىڭ قىزىل ءسوزدى سۋداي ساپىرىپ جۇرگەنىن كورمەيسىڭ بە؟ دەمەك، ولار ىستەمەگەن ءىسىن ىستەدىك دەپ ايتادى. اللانى تانىپ، تۋرا جولعا تۇسكەن اقىندار بۇعان جاتپايدى» دەپ كەلەتىن قاسيەتتى قۇران-كارىمنىڭ 26-سۇرەسىنىڭ (224-227 اياتتار) ءمانى دە وسىنى مەڭزەيدى. سونىمەن «ولەڭنىڭ تەحنيكاسى دامىپ، تەرەڭدىگى كەمىگەن» مىنا زاماندا «قۇراۋشىلار» مەن «جاماۋشىلاردىڭ» جولدارى شىنىمەن-اق بولىپ تۇر. وزگەگە ءتۇسىندىرىپ بەرمەك تۇگىلى، وزدەرى نە ساندىراقتاپ وتىرعانىن بىلمەيتىن سول شىركىندەر تۇسىنىكسىزدىگىن تەرەڭدىككە، كۇڭگىرتتىگىن (دۇرىسى تالانتسىزدىعىن) كەمەڭگەرلىككە، شاتپاعىن شەدەۆرگە بالايدى. سولاي دەسەك تە بۋى بۇرقىراعان اسىرەقىزىل سوزگە كۇپتى وسى «اقىندارىمىزدىڭ» ەكپىنى (جارناماسى دەسەك تە بولادى) تىپتەن كۇشتى. ايتپاقشى، اباي اتامىز مۇنى دا اششى تىلىمەن كوكتەي ءوتىپتى. جاي «اسىرە قىزىل ەمەس دەپ جيرەنبەڭىز، ءتۇبى تەرەڭ، ءسوز ارتىق، ءبىر بايقارسىز» دەي عانا سالىپتى.
- ابايدىڭ جەكەلەگەن ولەڭدەرىنەن بولەك، كولەمدى شىعارمالارىنىڭ ءبىرىن مىسالعا الىپ، قىسقاشا تۇجىرىمداپ بەرسەڭىز.
- مىسالعا ابايدىڭ اتاقتى «ەسكەندىر» داستانىن الار بولساق، اباي وزىنە ءپىر تۇتقان فزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي، ناۋاي، ساعدي، فيرداۋسي، حوجا حافيز ىسپەتتى الىپتار شوعىرىنىڭ كوزقاراسىنان بولەك، جەكەلەي جول تاڭداعان ايرىقشا تۇلعا. بۇعان مىنا ءبىر دەرەكتى كەلتىرسەك تە بولادى. توبەدەگى اتى اتالعان ۇستازدارىنىڭ دەنى ەسكەندىر زۇلقارنايىندى جەرىنە جەتكىزە ماقتاپ، اسپانداتىپ اكەتسە، اباي كەرىسىنشە جازعان.
ابايدىڭ الدىڭعى اقىنداردان باستى ايىرماشىلىعى، پوەمانى تاريحي دەرەكتىلىككە ەمەس، تانىمدىق قاباتتارعا قۇرىپ، ادام بولمىسىنىڭ ءمانىن ىزدەيدى. مىنە، ءبىز قاۋزاماق ماسەلەنىڭ توركىنى دە وسى.
توبەدەگى اتى اتالعان ۇستازدارىنىڭ دەنى ەسكەندىر زۇلقارنايىندى جەرىنە جەتكىزە ماقتاپ، اسپانداتىپ اكەتسە، اباي كەرىسىنشە جازعان. ابايدىڭ الدىڭعى اقىنداردان باستى ايىرماشىلىعى، پوەمانى تاريحي دەرەكتىلىككە ەمەس، تانىمدىق قاباتتارعا قۇرىپ، ادام بولمىسىنىڭ ءمانىن ىزدەيدى.
اڭداعان ادامعا اباي جازعان ەسكەندىردىڭ «سوعىسى» جۇمىر جەر ۇستىندەگى مايدان ەمەس، ادام بولمىسىنىڭ ىشىندەگى ناپسىمەن كۇرەس. قايىرا ايتايىق، بۇعان سىرتقى ورتانىڭ تيتتەي دە قاتىسى جوق.
مۇنى حاكىمنىڭ ءوز پالساپاسىمەن پايىمدار بولساق، «ماحاببات پەن عاداۋاتتىڭ» بىتىسپەس مايدانى عانا.
كوپ كونگىش، ول سوندىعىمەن دە توبىر. ونىڭ ءبىر نارسەگە بەيىمدەلگىشتىگى سونداي، كىم بيلەسىن سونىڭ ءىس-ارەكەتىنە قاراي يكەمدەلە بەرەدى.
حاكىمنىڭ «…سول كۇندە حوشامەتشى ايتادى ەكەن:
حاننىڭ حانى، پاتشانىڭ پاتشاسى دەپ» وتىرعانى دا سول. بۇل تەندەنتسيا جۇمىر جەر بەتىندەگى ءيسى توبىردىڭ تابيعاتىنا ءتان نارسە دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز. ايگىلى جاپون جازۋشىسى ر. اكۋتاگاۆا ءوزىنىڭ ءبىر اڭگىمەسىندە پاتشانىڭ پار وگىز جەككەن كۇيمەسىنىڭ ءبىر شارۋانى قاعىپ كەتەتىنى جايىندا جازادى. سوندا الگى بەيباقتىڭ «وسى ءبىر اسا باقىتتى ءساتتى» تاعدىرىنا جازعان تاڭىرىنە جىلاپ العىس ايتاتىنى بار. مىنە، توبىرلىق تانىم دەگەنىمىز – وسى. بۇگىندە ءسىز بەنەن ءبىز اباي مەن اكۋتاگاۆانىڭ بۇل مىسالىنان قانشالىقتى ايىرماشىلىق كورىپ وتىرمىز. اۋماعان ءوز ءحالىمىز عوي…
قازاق دۇنيەتانىمىنداعى «ءابىلحايات» نەمەسە «مىقان اعاشى» ىسپەتتى ۇعىمداردىڭ نەگىزگى ءمانى ماڭگىلىك ومىرگە قاتىستى. قۇرانداعى قىزىر مەن مۇسا عاليھسالامنىڭ ءولى بالىق تىرىلەتىن سۋ جاعاسىندا جولىعۋى دا وسىنى مەڭزەيدى. وسى ءبىر جىردان جىرعا، اڭىزدان اڭىزعا اۋىسىپ جۇرە بەرەتىن كوشپەلى موتيۆ ەسكەندىر پوەماسىندا دا ۇشىراسادى.
«…كەپكەن بالىق كەلتىرتتى سوندا تۇرىپ،
سول سۋعا بالىقتى الدى ءبىر جۋدىرىپ.
ءيسى، ءدامى وزگەشە بولىپ كەتتى،
تاڭ قالدى مۇنىڭ ءبارىن سۋعا جورىپ…».
ءداستۇلى تۇسىنىككە سالىپ پايىمدار بولساق، بۇل جەردەگى «بالىق» ۇعىمى ماڭگىلىكتىڭ ءمانى تۋرالى. سوندا ادامنىڭ ماڭگىلىككە ءومىر سۇرۋگە قۇزىرەتى بار ما ءوزى؟ شاكارىمگە سالساق: «ءناپسىسىن جەڭگەن ادام ماڭگىلىك، وعان ەشبىر ءولىم جوق» دەيدى. حالقىمىزدىڭ ەندى ءبىر ۇعىمىندا ماڭگىلىك ءپالساپاسى باقيعا تيەسىلى. قازاقتىڭ باقي ۇعىمىنىڭ الدىنا ماڭگى ءسوزىن قوساقتاپ «ماڭگىباقي» دەپ ءسوز ساپتاۋى دا وسىنى مەڭزەيدى. قىسقاسى، تۇمسا تۇسىنىكتىڭ شۇڭەت ۇعىمدارىنىڭ استارىندا «ءومىردىڭ ءمانىن» ىزدەۋ سۇراعىنىڭ جاسىرىلىپ تۇرعاندىعى ايان.
- اباي «عاشىقتىڭ ءتىلى – تىلسىز ءتىل...» دەپ قاي عاشىقتىقتى مەڭزەپ تۇر؟
- ادام ءوز بويىنداعى يگىلىكتەردى تولىعىمەن سارپ ەتىپ، بىرەگەيلىك بيىگىنە كوتەرىلگەندە عانا اللا مەن ادام اراسىندا ەركىن تىلدەسە الاتىن سۇحبات ورنايدى ەكەن سوندا قالاي، اللا مەن ادام سويلەسە الا ما؟ ارينە، باسقالاي ولشەمدە دەيمىز.
«...اللانىڭ ءسوزى – قارىپسىز، داۋىسسىز. اللا-تاعالانىڭ كورمەگى، ەستىمەگى، ءبىز سەكىلدى كوزبەنەن، قۇلاقپەن ەمەس، كورگەندەي، ەستىگەندەي بىلەتۇعىن عىلىمنىڭ ءبىر سيپاتى» دەيدى حاكىم ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى عاقلياسىندا. مىنە كوردىڭىز بە، ابايدىڭ «عاشىقتىڭ ءتىلى – ءتىلسىز ءتىل» ولەڭىنىڭ كىلتى دە وسى جەردە جاتىر. ءبىر شىندىقتىڭ شەتىن سوگەيىك. اقىننىڭ قىرىق بەس قارا ءسوزى (ونىڭ) كەي ولەڭدەرىنىڭ ءتاپسىرى ەكەندىگىن كوبىمىز اڭعارا بەرمەيمىز.
«عاشىقتىڭ ءتىلى – تىلسىز ءتىل
كوزبەن كور دە ىشپەن ءبىل.
سۇيىسەر جاستار قاتە ەتپەس،
مەيلىڭ يلان، مەيلىڭ كۇل...»
«اللانىڭ ءسوزى – قارىپسىز، داۋىسسىز» بولسا، بۇل ەندى «ءتىلسىز ءتىل» بولماعان دا نە بولدى سوندا. «اقيقات باس كوزىمەن ەمەس، جۇرەك كوزىمەن كورىنەدى» دەگەن شاكارىم پىكىرىنە توقايلاسساق، اللانىڭ حيكمەتىن «كورمەك» پەن «بىلمەككە» كوكىرەك كوزى كەرەك قوي. حاكىمنىڭ بۇل جەردەگى قولدانىپ وتىرعان «كوزى» وسى. ال، ەكى جاس اراسىنداعى ءوزارا سۇيىسپەنشىلىكتەن عاشىقتىق ۇعىمىنىڭ پارقى مۇلدە بولەك ەكەندىگىن اشالاپ كورسەتكەن اقىن، بۇعان يلانۋ مەن يلانباۋدى اركىمنىڭ ءوز قۇزىرەتىنە قالدىرادى. اگاراكي، بۇل شۋماقتى گنوسەولوگيالىق (تانىمدىق) تۇرعىدا ەمەس، تىكەلەي عانا تۇسىنەتىن بولساق، ولەڭ مازمۇنى: «عاشىقتىڭ ءتىلى – تىلسىز ءتىل. جاستاردىڭ ەكەۋارا سۇيىسپەنشىلىگىندەگى مۇنداي قۇپياعا مەيلى سەن، مەيلى سەنبەي-اق قوي» بولىپ شىعادى ەمەس پە؟ ال ابايدىڭ بۇلايشا ارزان سويلەمەسى ايدان انىق قوي.
ول تىلگە ەدىك وڭتايلى
قارىپسىز ءبىلىپ سوندايدى.
ءبىلىپ-اق، ۇعىپ قويۋشى ەك،
ەندى ىشىمە قونبايدى»
بۇل جەردەگى عاشىقتىق دارگەيىنىڭ «سۇيىسپەنشىلىك ليريكاسىنا» تيتتەي دە قاتىسى جوقتىعىن قايىرا ايتقىمىز كەلەدى.
- ابايدىڭ ءومىر جولى، شىعارمالارى ارقىلى جاس ۇرپاققا قانداي تاربيە بەرە الامىز؟
- ابايدىڭ «تۋعىزعان اتا-انا جوق، تۋعىزارلىق بالا جوق» دەگەن كونتەكستىن تالداعانمىن. فيلوسوفيادا وي دامىمايىنشا، مەملەكەت دامىمايدى. گەرمانيانىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ بارلىعى ويدا تۇر. «گەرمانيا نەگە مىقتى» دەسەك، ونىڭ ويلاۋى مىقتى. مىسالى، «سەن نە ويلاپ تۇرسىڭ، سەن سول نارسەسىڭ» دەگەن سياقتى. ال ءبىزدىڭ ويلاۋ مادەنيەتىمىزدىڭ ءبارى – ىشەك-قارىننىڭ اڭگىمەسى.
ءبىزدىڭ ويلاۋىمىز – وتە تۇرپايى ويلاۋ. ولاردا اقىل-وي مەن ءوندىرىستىڭ اراسىندا ينتەگراتسيا بار، ياعني يدەيانى زاتتاندىرادى. بيلىكتىڭ جاساپ وتىرعان نارسەسى سول. ال بىزدە بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىندا مۇلدە ديالوگ جوق. فيلوسوفيادا نيتسشە دەگەن مىقتى بار. بالا ماسەلەسىنە ورالساق، نيتسشە ءوزىنىڭ تراكتاتىندا: «بالانى وزىڭە قويعان ەسكەرتكىش رەتىندە قارا. بالا قۇمارلىقتىڭ قۇربانى بولماۋى كەرەك. ءبىر عانا ساتتىك قۇمارلىقتىڭ كەسىرىنەن نەگە جازىقسىز بالا جاپا شەگەدى؟» دەگەندى ايتادى. قازاق بالانىڭ ءۇش ءتۇرىن كورسەتەدى: ءبىر بالا اكەدەن وتە تۋادى، ءبىر بالاعا اكەگە جەتە تۋادى، ءبىر بالا اكەدەن كەرى كەتە تۋادى.
ادام ءومىرى – كىرپىك ۇشىنداعى ءومىر. ومىردەگىنى تۇگەل الا المايسىڭ. بىراق سول كەزدەگى ەسەبىڭدى، انتەك باسقان قادامىڭدى ءبارىن بالامەن الۋىڭ كەرەك. ويتكەنى بالا – سەنىڭ جاڭا بيولوگيالىق تۇرپاتىڭ. سەنىمەن ءومىر بىتپەيدى، سەن ارقىلى سەنىڭ كۇرەسىڭدى بالاڭ جالعاستىرادى. اكەدەن بالا، بالادان نەمەرە مىندەتتى تۇردە وزۋ كەرەك. قىتايدىڭ «بالا اكەدەن قانشا جاس كىشى بولسا، سونشا جاس ۇلكەن» دەگەن ماقالى بار. سەبەبى ونىڭ ءداۋىرى ۇلكەن، ۋاقىتى ۇلكەن. مەنىڭ بالام مەنەن ۇلكەن دەپ ەسەپتەيمىن.
ساپالى جانۇيانىڭ قاعيداتى ىسپەتتەس قۇنانبايدىڭ جاقسى ءبىر ءسوزى بار. م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ شىعارماسىندا قۇنانباي مەن ابايدىڭ داۋلاسىپ قالاتىن كەزىندە «سەن مىقتى بولساڭ وزىڭدەي ۇل تۋدىرىپ ال» دەگەن اكەنىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى. وسى ءبىر-اق سوزدە قۇنانبايدىڭ بارلىق ارمان-مۇراتى جاتىر. قۇنانبايدىڭ ءداۋىرى ات ۇستىندە، شوقپار تىلىندە، قىلىش تىلىندە، نايزا تىلىندە سويلەگەن، ول زامان – قاعاز بەن قالامنىڭ زامانى ەمەس ەدى. بىراق ول عىلىمنىڭ، جازۋ-سىزۋدىڭ جەتىستىككە جەتەتىنىن ءبىلدى. سول ارمانى – اباي بولاتىن. قۇنانبايدىڭ وسى سوزىنە اباي جاۋاپ بەرە الدى دەپ ەسەپتەيمىن. ءابدىراحمان – ونىڭ اكەسىنە بەرگەن جاۋابى. قازاقتا «ەردىڭ كوڭىلى جۇكتى بولماي ەر تۋمايدى» دەگەن ءسوز بار. رۋحاني ۇلكەن تۇلعا بەلدەن ەمەس، ءبىزدىڭ حالدەن، ىشكى مازمۇننان تۋادى. سول تۇلعاعا زار بولۋ كەرەك، ىشتە سۇرانىس بولۋ كەرەك. بالا سەنىڭ ساعىنىشىڭنان جاراتىلادى.
- ابايدىڭ دىندارلىعى نەمەسە ءدىن جايىنداعى ناقتى كوزقاراسى قالاي بولعان؟ ءبىزدىڭ ۇوعامداعى بەلگىلى ءبىر توپتار سان-ساققا جۇگىرتۋگە قۇمار عوي...
- ەندىگى ايتپاعىمىز اقىننىڭ ەكى اۋىز عاقلياسىنىڭ استارى حاقىندا بولماق. تاعى دا اباي ايتادى:
«جاقسىلىق جاماندىق پەن - وعان ءبىر ءباس،
ءدىن ءىسىن، قۇداي ءىسىن ايىرا الماس...»
ولەڭنىڭ ەكىنشى جولىنا ۇڭىلەر بولساق، ءدىن مەنەن قۇداي ۇعىمدارى ءبىر سەكىلدى بولىپ سەزىلەدى. بىلاي قاراساق، ءدىن دەگەنىمىز قۇداي، قۇداي دەگەنىمىز ءدىن ەمەس پە دەپ ويلاۋىڭىز دا مۇمكىن. مىنە، ءبىزدىڭ باستى قاتەلىگىمىز دە وسى. شاما شارقىمىزشا اراسىن اشالاپ كورسەتۋگە تىرىسايىق. ءدىن ءىسى دەگەنىمىز – عاسىرلار ىرعاعىمەن قىلىپتاسقان رۋحاني قۇندىلىقتار قاباتى. ەڭ باستىسى، بۇل وزگەرمەلى (زامانا تالابىنا بايلانىستى) ۇعىم. وزگەرمەلى ەكەندىگىن 38 قارا سوزىندە حاكىم: «.... پايعامبارىمىز سالاللاھۋ عالايھي ءۋاسساللام «اقىر زاماندا ءبىر جىلدىق ءبىر كۇن بولار» دەگەندە ساحابا-ي كاراملار «بۇل ءبىر جىلدىق ءبىر كۇندە ناماز نەشەۋ بولار» دەپ سۇراعاندا : ونىڭ پاتۋاسىن سول زاماننىڭ عالىمدارى بىلەر دەگەن سوزىنەن عيبراتلانىپ قاراساڭ، زامانا وزگەرۋىمەن قاعيدالار وزگەرىلمەگىن بىلدىرگەنى ماعلۇم بولدى» دەيدى.
ال ءابسوليۋتتى، ماڭگىلىك ، وشپەيتىن، ولمەيتىن، وزگەرمەيتىن زاڭدىلىقتاردى قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدىڭ ءىسى دەيمىز. ابايدىڭ جوعارىداعى ويدى قايىرا ولەڭگە سىيدىرىپ «قاعيدا شاريعاتى وزگەرسە دە، تاعريف اللا ەش جەردە وزگەرمەدى» دەپ وتىرعانى دا وسى ءسوزىمىزدى قۋاتتايدى. بىزدە ءدىنتانۋشىلاردىڭ كوپ بولعانىمەن قۇدايتانۋشىلاردىڭ ( بۇل جەردە ءلاددۇني ءىلىم يەلەرىن ايتىپ وتىرمىز) جوق ەكەندىگىن نەمە جاسىرايىق. جيىرما جىلدىڭ بەدەرىندە ءبىرىمىزدى- ءبىرىمىز داتتاپ جاماعاتتىق مۇگەدەك مۇددەمەن تۇيىقتالىپ، ساقال مەن شالىدەن اسا الماعان شالا ساۋاتىمىز وسىنىڭ كورىنىسى.
قايىرا ايتامىز. قازاقيادا ءدىنتانۋشىلار (موللالار دەسەك تە بولادى) كوپ، قۇدايتانۋشىلار (عالىمدار مەن حاكىمدەر) دەگەنىڭىز جوقتىڭ قاسى. عالىم دەگەننەن شىعادى وزدەرىن عالامات تەولوگ ساناپ جۇرگەن «دانىشپاندارىمىزدىڭ» دەنى اراب پەن پارسىنىڭ ياكي بولماسا تۇرىكتىڭ ءدىني ەڭبەكتەرىن اۋدارۋمەن اتتارىنان كادىمگىدەي اسقار تاۋ جاساپ العان. بۇل ءبىر عانا ءدىننىڭ ەمەس، بارشا عىلىم سالالارىنىڭ نەگىزگى باس اۋرۋىنا اينالىپ وتىر. ءوتىمىز جارىلىپ كەتسە دە مويىندايىق. ءبىزدىڭ عالىمدار دەپ جۇرگەنىمىز ( ءتول تۇسىنىكتەن جۇرداي) تەك ءتارجىماشىلار عانا. ال ناعىز عالىمعا ءتان نەگىزگى ۇعىمدار ينتەرتەكست پەن ينتەرپرەتاتسيا گەرمەنەۆتيكا مەن لوگيكا ىسپەتتى وتكىر زەيىن مەن كەسەك اقىلدىڭ جۇزدەرىن راسىمەن تات تۇتىپ قالعان. سودان شىعار XXI عاسىردان مۇقىم 1400 جىلعا (XIV عاسىر) كەشىگىپ جۇرگەن ارحايكالىق اقپارعا تولى مەشىتتىڭ بۇگىنگى ۋاعىزىنان شىنىمەن-اق شارشاپ كەتتىك...
- ءبىز كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن ءومىر سۇرگىمىز كەلەدى. ابايدىڭ كوزىمەن قاراساق، نە ىستەي الدىق؟
- جاس قارتايماق، جوق تۋماق، تۋعان ولمەك،
تاعدىرى جوق وتكەن ءومىر قايتا كەلمەك.
باسقان ءىز، كورگەن قىزىق ارتتا قالار،
ءبىر قۇدايدان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك... دەيدى حاكىم. ءبىز پەندەلەر «نە ءبىلدىم؟»، «نە ىستەۋىم كەرەك؟»، «كىمگە ءۇمىت ارتامىن؟» دەگەن سۇراقتار شىرماۋىنان ءبىر ساتكە دە ارىلا الماق ەمەسپىز. مەن ءوز ۇلتىم جايلى مىنانى ءبىلدىم: وسىدان ءبىر عاسىر ىلكىدە قازاق رۋحانياتى ادام ايتقىسىز انومولياعا ۇشىرادى. ۇلت كوسەمىنەن اۋىل مۇعالىمىنە دەيىنگى ارالىقتى قامتىعان كوكجوتەل ناۋقان حالقىمىزدىڭ رۋحاني گەنولوگياسىنا سىلتەنگەن بالتا بولاتىن. بۇل قاسىرەت قاۋاشاعى ساۋ قازاقتىڭ قايماعىن سيىرىپ، قانىن بۇزدى. تۇتاس ءبىر تەكتى، دەگدار بۋىن جەر قويناۋىنا ساپار شەكتى. كولچاكتىڭ «مەن كەز كەلگەن حالىقتىڭ بەس ءجۇز زيالىسىنىڭ كوزىن قۇرتسام سول ۇلتتى وزىمە ءسوزسىز باعىندىرعان بولار ەدىم» دەگەن ويى راسقا اينالدى. بەس ءجۇزىڭىز بەر جاعى عانا ەكەن، وتىز مىڭعا جۋىق اريستوكراتتار اجال قۇشتى. شىركىن، بۇلار قانداي ەدى، نە بارى جيىرماداعى جاس ورەندەرىنىڭ ءوزى مەملەكەتتىك ماسشتابقا كوتەرىلىپ، ميلاتتىك مازمۇندا ويلاي الاتىن پاسسيونار تۇلعالار ەدى. وسىنداي فەنومەن تۇلعالارىنان ايىرىلعان قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ۆاكۋمى بوس كەڭىستىككە اينالدى. بۇل ۆاكۋم ءالى تولعان جوق. قازاق قوعامى شىن زيالىعا شولىركەپ تۇر. 1931 جىلى مۇستافا شوقايدىڭ «ياش تۇركىستان» جۋرنالىندا «ۇلتتىق زيالى» دەگەن ماقالاسى جارىق كورگەن بولاتىن. بۇل ماتەريالدا شوقاي «شىن زيالى دەپ كىمدەردى اتايمىز؟» دەپ گاملەتتى سۇراق قويا وتىرىپ، زيالىعا ءتان كريتەريلەردى تۇگەلدەي انىقتاپ بەرەدى. ءبىز قازىر شوقاي تانىمىمەن تارازىلايتىن بولساق، بۇگىنگىنىڭ ون زيالىسىن تابۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ماشاقاتقا اينالىپ، ون ساۋساعىمىزدى تولتىرا الماي ءشات-شالەكەيىمىز شىققان بولار ەدى. اباي جارىقتىق:
«كوپ شۋىلداق نە تابار،
بيلەمەسە ءبىر كەمەل.
ەدينيتسا كەتكەندە
نە بولادى وڭشەڭ ءنول» - دەيدى.
ءبىز بۇگىنگى زاماننىڭ كوزىمەن قارار بولساق، اباي بىرەۋلەرگە ءتان جەكە مۇلىك ەمەس. ول ادامزات، قالا بەردى قازاق بالاسىنا ورتاق تۇلعا. اركىم ءوز تانىمىنىڭ ىشكى تەرەزەسىنىڭ كولەمىنە قاراي ابايدى كورە الادى. ءبىر بىلەتىنىم، جەر بەتىنەن ەڭ سوڭعى قازاق ءجانتاسىلىم ەتكەندە اباي ءسوزى ونىڭ دەنەسىمەن بىرگە سۋيدى. مىرجاقىپتىڭ «زارەدەي ءشۇبا ەتپەيمىز، ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق، رۋحىنا سونشا جاقىندارمىز» دەپ وتىرعانى دا وسى. نەگە دەيسىز عوي؟ «ەكى كۇيمەك ءبىر جانعا ادىلەت پە؟» دەگەن قۇنانباي بالاسىنا ەندى ەشقانداي قازا جوق.
ۋاقىت دەگەنىڭىز ەشقاشان ۇلىلاردىڭ الدىنا تۇسە الماق ەمەس. اقىننىڭ تەك بيولوگيالىق ءتانى (دەنەسى) عانا XIX عاسىردىڭ ەنشىسىندە بولدى دەمەسەڭىز، اقىل مەن پاراساتى كەلەر زامانا كەڭىستىگىندە ءومىر ءسۇردى. حاكىمنىڭ عاسىرلاردى ەمەس، «زاماندى قاي جان بيلەمەك؟» دەپ سۇراۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن ماعىنا جاتىر. راس، بۇل وزىنە عانا قويعان ساۋال بولاتىن. زاماندى ابايدىڭ وزىنەن باسقا كىمنىڭ جۇرەگى داۋالاپ بيلەي الۋى مۇمكىن ەدى؟
قوش... بۇگىنشىل ادامنىڭ ەرتەڭنەن الار ەشقانداي سىباعاسى جوق. ەرتەڭنىڭ سىياقىسى بۇگىنگە بەرىلمەسى تاعى دا انىق. وسىنى ويلاسام بولعانى تۇككە تۇرعىسىز تاقىرىپتارمەن اينالىسىپ، قارا تەرگە مالشىنىپ قاعاز شيمايلاپ جۇرگەن زامانداستارىمدى شىنىمەن-اق اياپ كەتەمىن. اركىم ءوز نيەتىنە قاراي ناتيجەسىن كورىپ تە جاتىر. بىراق، ءولىمنىڭ ۇستىنە ءومىر پاتشالىعىن قۇرۋ تەك دانىشپانداردىڭ عانا تالەيىنە جازىلاتىن تاعدىر عوي. ەرتەڭ دەدىك. اياۋلى احمەتتىڭ «ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن» ۇعىمىنىڭ قازىرگىنىڭ «زيالىسىنا» ونشا قاجەتى جوق-اۋ دەيمىن. سەبەبى ەرتەڭىن ويلاعان ەر (زيالى) ەل تاعدىرىنا بىلايشا قاراماسا كەرەك ەدى.
حاكىمنىڭ كەشەگى «ار مەن ۇيات ويلانباي، ءتان اسىراپ، ەرتەڭى جوق، بۇگىنگە بولعان قۇمار» باعامى قازىرگى قازاقتىڭ دا دياگنوزى عوي. وتىرىك پە؟ كانەكي، الاپاتىمىز اسسا ابايمەن ايتىسىپ كورەلىك!..
سۇحباتتاسقان ۇلاربەك دالەيۇلى
