قازاقتىڭ باس اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ مۇراسىن زەرتتەۋ جانە ونىڭ وقىتىلۋى تۋرالى ۋنيۆەرسيتەت وقىتۋشىسىنىڭ تۇيگەندەرى.
اباي مۇرالارى تەرەڭىرەك زەرتتەلە باستاعاننان بەرى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ابايتانۋدىڭ ارنايى كۋرسى مەن سەمينار ساباقتار وتكىزىلىپ باستادى. دەگەنمەن, بۇل پانگە جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعى قانداي? جاس ۇرپاققا اقىن مۇراسى قالاي ناسيحاتتالۋدا? بۇل تۋرالى اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ابايتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىندا 8 جىلداي قىزمەت ەتكەن ۇستاز گاۋحار ابدۋعاپپارقىزىنان سۇراپ بىلدىك.
- گاۋحار حانىم، ابايتانۋ پانىنەن جوعارى وقۋورىندارىندا 8 جىل ءبىلىم بەردىڭىز. اباي ىلىمىنە قىزىعۋشىلىعىڭىز قالاي باستالدى?
- مەن اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ابايتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىندا 8 جىل جۇمىس ىستەدىم. ال جالپى ءبىلىم بەرىپ كەلە جاتقانىما - 24 جىل.
اباي ىلىمىنە قىزىعۋشىلىعىم ستۋدەنتتىك جىلدان باستالدى. بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنان اباي مۇراسى جونىندە بىرنەشە جىل ءدارىس تىڭداپ, ابايتانۋدان الشاق كەتە المادىم. كەيىن مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ شاكىرتتەرى جامال شويىنبەت, ماقسات ءالىپحان اعايلارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ, دارىستەرىن تىڭدادىق. ءتىپتى, ولارمەن قاتار ءجۇرىپ ءبىر قىزمەتتە دە بولدىق. ماعان اباي ءىلىمى, ونىڭ فيلوسوفياسى ماعان ەرەكشە ۇنايدى. وعان اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن بولەك, وسى ۇستازدارىم دا اسەر ەتە الدى.
مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ ابايتانۋ سالاسىندا جازعان عىلىمي زەرتتەۋلەرى مەن ەڭبەكتەرىن ۇنەمى كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە, ساباقتا دا قولداندىم. ابايتانۋ سالاسىن تەرەڭىنەن زەرتتەپ, قاراستىرىپ, ۇنەمى ىزدەنىستە بولدىم.
«اباي ءىلىمى ءوز دەڭگەيىندە دارىپتەلمەدى»
- بۇگىندە ابايتانۋعا قىزىعاتىن جاستار كوپ پە؟
- ابايتانۋعا قىزىعاتىن جاستار جوق دەسەم دە، كوپ دەسەم دە قيسىنعا كەلمەيدى. مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ابايتانۋ ءپانى ءدارىس بولىپ ەندى. بۇل - وتە ۇلكەن ەڭبەك.
ابايتانۋدى وقىتقاندا, تەك اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءومىرى, ەڭبەك جولى, شىعارمالارى ايتىلمايدى. وندا بۇكىل قازاقتىڭتاريحى, ادەبيەتى, مادەنيەتى, سوناۋ تۇركى دۇنيەسى كەزىنەن ياسساۋي, ءال-فارابيمەن بايلانىستىرىپ تەرەڭىنەن قوزعالادى. سوندىقتان اباي ىلىمىنە ۇڭىلگەن ءاربىر جاس ابايتانۋعا قىزىقپاي قويمايدى.
ستۋدەنتتەر بۇرىن ەستىمەگەن, كوپ ايتىلا بەرمەيتىن جاڭا تىڭ دەرەكتەردى ەستىگەن كەزدە تاڭعالىپ تا، قىزىعىپ تا جاتادى. ءسويتىپ جادىراپ, وزدەرىنىڭ ويلارىن ايتىپ, ناقتى بەرىلگەن ادەبيەتتەردى وقىپ كەلىپ, ودان ۇلكەن ەرەكشە قۋانىشپەن كەلىپ ساباعىن ايتادى. ارينە, جاستار جاڭالىقتى جۇرەگىمەن قابىلدايدى.
ال ابايتانۋعا قىزىعاتىن جاستاردىڭ كوپ بولماۋى وسى ابايدىڭ بۇكىل عۇمىرى, فيلوسوفيالىق تەرەڭ ويلارى, ءوز دەڭگەيىندە, ءوز دارەجەسىندە ءالى دە تانىلماعاندىعى بولسا كەرەك.
مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي “اباي - ۇلكەن مۇحيت, ءبىز جاي عانا سونىن شەتىن عانا زەرتتەدىك”. اباي قۇنانبايۇلى ءوز دارەجەسىندە زەرتتەلمەي كەلە جاتىر. قازىرگى جاستار اباي قۇنانبايۇلىنىڭ اتىن بىلەدى, اقىن ەكەنىن بىلەدى. ال ونىڭ فيلوسوفياسىنا تەرەڭ ۇڭىلمەيدى.
«اباي مۇراسىنداعى تەرميندەر تولىق تالدانبادى»
- سىزدىڭشە, ابايدىڭ مۇرالارىن زەرتتەۋ مەن تۇسىنۋدەگى نەگىزگى قيىندىقتار قانداي?
- ابايدى زەرتتەۋ الاش زيالىلارىنان, كەيىن مۇحتار اۋەزوۆتەن باستاۋ العان. ولار ابايدىڭ مۇرالارى جونىندە وزدەرىنىڭ تەوريالىق ويلارىن ايتىپ كەتكەن. ابايدىڭ ءوز دارەجەسىندە تۇسىنۋگە تىرىسقان. جىلدار بويى اباي مۇراسى زەرتتەلىپ كەلەدى. بىراق الپىسىنشى جىلداردان بەرى, مۇحتار اۋەزوۆ قايتىس بولعاننان كەيىن وسى اباي مۇراسىن زەرتتەۋ ماسەلەسىندەگى ەڭ ۇلكەن قيىندىق – اباي مۇراسىنداعى تەرمين سوزدەردىڭ تولىق تالدانباۋى. اقىننىڭ ەڭبەكتەرىندە رابعۋزي, ناۋاي, ياسساۋي مۇرالارىمەن بايلانىساتىن كوپتەگەن تەرميندەر بار.
ماسەلەن, نازيراگويلىك, جاۋانمارتتىلىك دەگەن تەرميندەر كەزدەسەدى. بۇل سوزدەر ماقسات ءالىپحان, مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ كىتاپتارىن دا تالدانعان. الايدا, ابايدىڭ ەڭبەكتەرىن دە تالدانىپ, ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتەتىن تەرميندەر وتە كوپ.
اباي ءوزى مەدرەسەدە وقىپ, 11 جاسىنان باستاپ, پارسى، اراب تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن. ول شىعىس ادەبيەتىن تۇپنۇسقادا وقىپ تانىسقان. سوندىقتان ابايدىڭ ەڭبەكتەرىندە شىعىس ادەبيەتىنەن الىنعان تەرميندەر وتە كوپ.
كەزىڭدە ءبىز پاتشالىق رەسەيدىڭ قول استىندا بولدىق. ول كەزەڭدەردە بىزگە شىعىس الەمىن ايتۋ, ءدىني تاقىرىپتى قوزعاۋ مۇلدەم رۇقسات ەتىلمەدى. بىزدە تازا تۇپنۇسقادان يران, پارسى، اراب تىلدەرىن وقىپ، تانىسىپ, ونىڭ تەرمينولوگياسىن تۇسىندىرەتىن عالىمدار ساۋساقپەن سانارلىقتاي از. سوندىقتان بۇل كەنجەلەپ تۇر.
«جاستاردىڭ زەيىنىن ۇستاپ قالۋ قيىن»
- ابايدىڭ شىعارمالارىن وقىتۋ بارىسىنداقانداي ادىستەر مەن تاسىلدەر قولدانعان دۇرىسدەپ ويلايسىز?
– قازىر جاستار جاڭاشىلدىققا ۇمتىلادى. ولاردىڭ زەيىنىن ۇستاپ قالۋ قيىن. ءبىر تاقىرىپتى الىپ, ۇزاق ۋاقىت ءدارىستى وقىپ بەرۋ ستۋدەنتتەردى جالىقتىرادى. سوندىقتان ءتۇرلى جاڭاشا ءادىس-تاسىلدەردى پايدالانۋعا, زامانعا ساي جاڭاشا ادىستەرمەن دە وقىتۋعا بولادى. توپپەن دە جۇمىس ىستەۋگە بولادى.
اباي - ۇلكەن عىلىم. ونىڭ ىلىمىندە شىعىس تا، باتىس تا، تۇركى دە، قازاقتىڭ تراگەدياسى بار، قازاقتىڭ ورىستانۋى دا، قازاقتىڭ كوز جاسى دا بار. ابايدا جۇرەك ماسەلەسى, جان مەن ءتان ماسەلەسى قوزعالادى. اباي ادامنىڭ ومىرگە كەلگەنىمەن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىنگى ءوسۋ پروتسەسىنىڭ بارلىعىنا توقتالادى. ءسويتىپ بارىپ, جارتى ادام, جارىم ادام, تولىق ادام, پەندە دەپ ادامنىڭ ءوزىن بىرنەشە تەرميندەرگە بولەدى. ارقايسىسىنا تۇسىنىكتەمە بەرەدى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى – جاتقان تەرەڭ وي. سوندىقتان, ەڭ باستىسى جاستارعا اباي مۇراسىن دۇرىس ناسيحاتتاۋ قاجەت. ابايدى وقىعان ادام, ءوزىن تانيدى, ءوزىن تانىعان, دامي تۇسپەك.
— جوعارى وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنتتەرگەاباي ءىلىمىن وقىتۋ دەڭگەيى قالاي? كوڭىلىڭىزتولا ما?
– ابايتانۋ ساناۋلى وقۋ ورىندارىندا عانا وقىتىلادى. مەن بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقىتىلۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆ, كەيىن مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى باستاپ, ابايتانۋدى ءبىلىم وردالارىنا ءپان ەتىپ قوستى.
بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش بولدى.
قازىر مەكتەپتەردە ابايتانۋعا از بولسا دا ۋاقىت بولگەن. الايدا, ودان بەرەتىن مۇعالىمدەردىڭ اباي ءىلىمىن قانشالىقتى تۇسىنە العانى بەلگىسىز. وزدەرى ۇعىنباعان مۇعالىم بالاعا قالاي ۇيرەتپەك?! سوندىقتان ءار بولاشاق پەداگوگ وقۋ ورنىندا ابايتانۋعا نازار اۋدارعانى ءجون.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحاممەد
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
