Bıylǵy jyly qazaq halqynyń uly aqyny, aǵartýshysy Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyq mereıtoıyn joǵary deńgeıde atap ótýge jáne merekele maqsatynda QR prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń qaýlysy shyqqany belgili.
Qudaıǵa shúkir, bizde abaıtanýshy ǵalymdar az emes. Abaı týraly jazylǵan zertteý materııaldary da birer atanǵa júk bolarlyq. Abaı mereıtoıyna oraı tanymal aqyn, abaıtanýshy Yqylas Ojaıulymen áńgime tıegin aǵytqan edik. Taptaýryn taqyryptardan, jattandy sózderden barynsha aýlaq bolýǵa tyrysyp, abaıtanýdyń qazirgi zamanǵa saı kózqarastaryn qaýzaýǵa tyrystyq.
- Áńgimeni Abaıdyń «Sóz» jaıly sózderinen bastasaq. Abaıdyń aqyndyq týraly paıymdary qalaı?
- Anyǵynda, «AQYN degenimiz kim, ÓLEŃ qandaı bolýy kerek?» degen qos suraqqa hakim tarapynan tolyqqandy jaýap berilgen. Bárin jiliktep jipke tizip otyrýǵa ýaqyt tapshy bolǵandyqtan, biz sonyń birer joldaryn ǵana sóz etpek nıettemiz. Qos uǵymdy (aqyn men óleńdi) qosaqtap aıtqan Abaıdyń bir shýmaq óleńi bylaı bolyp keledi:
Bóten sózben bylǵansa sóz arasy,
Ol – aqynnyń bilimsiz bısharasy.
Aıtýshy men tyńdaýshy kóbi nadan,
Bul jurttyń sóz tanymas bir parasy.
Bul jerdegi qoldanylyp turǵan «bóten sóz» uǵymy mynany bildiredi: «Óleń degen – ár sózdiń unasymy» dep qaraıtyn hakim úshin ǵazal «tilge jeńil, júrekke jyly» bolyp kelýi shart. Bul endi quıylyp túsken qudiretti óleńniń naǵyz talaptary ǵoı. Al Abaıdyń joǵaryda ańdatqan «jamaý» men «quraý» uǵymdarynyń buǵan tipti de qatysy joq.
Jamaý, bárimizge málim, sol (tól) zattyń emes, syrttan ákelip japsyrylǵan bógde zattyń qıyndysy ekendigin eskerer bolsaq, hakimniń aıtyp otyrǵan «bóten sóziniń» máni endi ǵana túsinikti boldy. ABAI ÚShIN MUNDAI ÓLEŃShI «BEIShARA AQYN» BOLYP ESEPTELEDI.
Álgide ǵana «Aıtýshy men tyńdaýshy kóbi nadan, Bul jurttyń sóz tanymas bir parasy» dep keıip otyrǵan kemeńger osy bir óleńniń aıaqqy shenine kelgende: «Sóz túzeldi, tyńdaýshy, sen de túzel» dep buıryq raıǵa kóshedi. Nege deısiz ǵoı? Abaıdyń bul jerdegi «SÓZ» dep otyrǵany ÓZI. Sebebi, ózin túzeı almaǵan aqyn ózgeni túzetýge ámándá dármensiz. Onyń sóziniń dýaly bolmaıtyny da osynda. Mundaı aqynnyń oqyrmanǵa halyq atynan sóılep aqyl aıtýǵa nemese jol kórsetýge eshqandaı qaqysy joq. «....Sen olardyń qyzyl sózdi sýdaı sapyryp júrgenin kórmeısiń be? Demek, olar istemegen isin istedik dep aıtady. Allany tanyp, týra jolǵa túsken aqyndar buǵan jatpaıdy» dep keletin qasıetti Quran-Kárimniń 26-súresiniń (224-227 aıattar) máni de osyny meńzeıdi. Sonymen «óleńniń tehnıkasy damyp, tereńdigi kemigen» myna zamanda «quraýshylar» men «jamaýshylardyń» joldary shynymen-aq bolyp tur. Ózgege túsindirip bermek túgili, ózderi ne sandyraqtap otyrǵanyn bilmeıtin sol shirkinder TÚSINIKSIZDIGIN TEREŃDIKKE, KÚŃGIRTTIGIN (durysy talantsyzdyǵyn) KEMEŃGERLIKKE, ShATPAǴYN ShEDEVRGE balaıdy. Solaı desek te býy burqyraǵan ásireqyzyl sózge kúpti osy «aqyndarymyzdyń» ekpini (jarnamasy desek te bolady) tipten kúshti. Aıtpaqshy, Abaı atamyz muny da ay tilimen kókteı ótipti. Jaı «Ásire qyzyl emes dep jırenbeńiz, Túbi tereń, sóz artyq, bir baıqarsyz» deı ǵana salypty.
- Abaıdyń jekelegen óleńderinen bólek, kólemdi shyǵarmalarynyń birin mysalǵa alyp, qysqasha tujyrymdap berseńiz.
- Mysalǵa Abaıdyń ataqty «Eskendir» dastanyn alar bolsaq, Abaı ózine pir tutqan Fzýlı, Shámsı, Sáıhalı, Naýaı, Saǵdı, Fırdaýsı, Hoja Hafız ispetti alyptar shoǵyrynyń kózqarasynan bólek, jekeleı jol tańdaǵan aıryqsha tulǵa. Buǵan myna bir derekti keltirsek te bolady. Tóbedegi aty atalǵan ustazdarynyń deni Eskendir Zulqarnaıyndy jerine jetkize maqtap, aspandatyp áketse, Abaı kerisinshe jazǵan.
Abaıdyń aldyńǵy aqyndardan basty aıyrmashylyǵy, poemany tarıhı derektilikke emes, tanymdyq qabattarǵa quryp, adam bolmysynyń mánin izdeıdi. Mine, biz qaýzamaq máseleniń tórkini de osy.
Tóbedegi aty atalǵan ustazdarynyń deni Eskendir Zulqarnaıyndy jerine jetkize maqtap, aspandatyp áketse, Abaı kerisinshe jazǵan. Abaıdyń aldyńǵy aqyndardan basty aıyrmashylyǵy, poemany tarıhı derektilikke emes, tanymdyq qabattarǵa quryp, adam bolmysynyń mánin izdeıdi.
Ańdaǵan adamǵa Abaı jazǵan Eskendirdiń «soǵysy» jumyr jer ústindegi maıdan emes, adam bolmysynyń ishindegi nápsimen kúres. Qaıyra aıtaıyq, buǵan syrtqy ortanyń tıtteı de qatysy joq.
Muny hakimniń óz pálsapasymen paıymdar bolsaq, «mahabbat pen ǵadaýattyń» bitispes maıdany ǵana.
Kóp kóngish, ol sondyǵymen de tobyr. Onyń bir nársege beıimdelgishtigi sondaı, kim bılesin sonyń is-áreketine qaraı ıkemdele beredi.
Hakimniń «…Sol kúnde hoshametshi aıtady eken:
Hannyń hany, patshanyń patshasy dep» otyrǵany da sol. Bul tendenııa jumyr jer betindegi ısi tobyrdyń tabıǵatyna tán nárse desek, qatelese qoımaspyz. Áıgili japon jazýshysy R. Akýtagava óziniń bir áńgimesinde patshanyń par ógiz jekken kúımesiniń bir sharýany qaǵyp ketetini jaıynda jazady. Sonda álgi beıbaqtyń «osy bir asa baqytty sátti» taǵdyryna jazǵan Táńirine jylap alǵys aıtatyny bar. Mine, tobyrlyq tanym degenimiz – osy. Búginde siz benen biz Abaı men Akýtagavanyń bul mysalynan qanshalyqty aıyrmashylyq kórip otyrmyz. Aýmaǵan óz halimiz ǵoı…
Qazaq dúnıetanymyndaǵy «ábilhaıat» nemese «myqan aǵashy» ispetti uǵymdardyń negizgi máni máńgilik ómirge qatysty. Qurandaǵy Qyzyr men Musa ǵalıhsálámniń óli balyq tiriletin sý jaǵasynda jolyǵýy da osyny meńzeıdi. Osy bir jyrdan jyrǵa, ańyzdan ańyzǵa aýysyp júre beretin kóshpeli motıv Eskendir poemasynda da ushyrasady.
«…Kepken balyq keltirtti sonda turyp,
Sol sýǵa balyqty aldy bir jýdyryp.
Isi, dámi ózgeshe bolyp ketti,
Tań qaldy munyń bárin sýǵa joryp…».
Dástúli túsinikke salyp paıymdar bolsaq, bul jerdegi «balyq» uǵymy máńgiliktiń máni týraly. Sonda adamnyń máńgilikke ómir súrýge quzireti bar ma ózi? Shákárimge salsaq: «Nápsisin jeńgen adam máńgilik, oǵan eshbir ólim joq» deıdi. Halqymyzdyń endi bir uǵymynda máńgilik pálsapasy baqıǵa tıesili. Qazaqtyń baqı uǵymynyń aldyna máńgi sózin qosaqtap «máńgibaqı» dep sóz saptaýy da osyny meńzeıdi. Qysqasy, tumsa túsiniktiń shúńet uǵymdarynyń astarynda «ómirdiń mánin» izdeý suraǵynyń jasyrylyp turǵandyǵy aıan.
- Abaı «Ǵashyqtyń tili – tilsiz til...» dep qaı ǵashyqtyqty meńzep tur?
- Adam óz boıyndaǵy ıgilikterdi tolyǵymen sarp etip, BIREGEILIK bıigine kóterilgende ǵana Alla men adam arasynda erkin tildese alatyn suhbat ornaıdy eken Sonda qalaı, Alla men adam sóılese ala ma? Árıne, basqalaı ólshemde deımiz.
«...ALLANYŃ SÓZI – QARIPSIZ, DAÝYSSYZ. Alla-Taǵalanyń kórmegi, estimegi, biz sekildi kózbenen, qulaqpen emes, kórgendeı, estigendeı biletuǵyn ǵylymnyń bir sıpaty» deıdi hakim óziniń otyz segizinshi ǵaqlııasynda. Mine kórdińiz be, Abaıdyń «Ǵashyqtyń tili – tilsiz til» óleńiniń kilti de osy jerde jatyr. Bir shyndyqtyń shetin sógeıik. AQYNNYŃ QYRYQ BES QARA SÓZI (onyń) KEI ÓLEŃDERINIŃ TÁPSIRI EKENDIGIN KÓBIMIZ AŃǴARA BERMEIMIZ.
«Ǵashyqtyń tili – tilsiz til
Kózben kór de ishpen bil.
Súıiser jastar qate etpes,
Meıliń ılan, meıliń kúl...»
«Allanyń sózi – qaripsiz, daýyssyz» bolsa, bul endi «tilsiz til» bolmaǵan da ne boldy sonda. «Aqıqat bas kózimen emes, júrek kózimen kórinedi» degen Shákárim pikirine toqaılassaq, Allanyń hıkmetin «kórmek» pen «bilmekke» kókirek kózi kerek qoı. Hakimniń bul jerdegi qoldanyp otyrǵan «kózi» osy. Al, eki jas arasyndaǵy ózara súıispenshilikten ǴAShYQTYQ uǵymynyń parqy múlde bólek ekendigin ashalap kórsetken aqyn, buǵan ılaný men ılanbaýdy árkimniń óz quziretine qaldyrady. Ágárákı, bul shýmaqty gnoseologııalyq (tanymdyq) turǵyda emes, tikeleı ǵana túsinetin bolsaq, óleń mazmuny: «Ǵashyqtyń tili – tilsiz til. Jastardyń ekeýara súıispenshiligindegi mundaı qupııaǵa meıli sen, meıli senbeı-aq qoı» bolyp shyǵady emes pe? Al Abaıdyń bulaısha arzan sóılemesi aıdan anyq qoı.
Ol tilge edik ońtaıly
Qaripsiz bilip sondaıdy.
Bilip-aq, uǵyp qoıýshy ek,
Endi ishime qonbaıdy»
Bul jerdegi ǴAShYQTYQ dárgeıiniń «súıispenshilik lırıkasyna» tıtteı de qatysy joqtyǵyn qaıyra aıtqymyz keledi.
- Abaıdyń ómir joly, shyǵarmalary arqyly jas urpaqqa qandaı tárbıe bere alamyz?
- Abaıdyń «Týǵyzǵan ata-ana joq, týǵyzarlyq bala joq» degen kontekstin taldaǵanmyn. Fılosofııada oı damymaıynsha, memleket damymaıdy. Germanııanyń jetistikteriniń barlyǵy oıda tur. «Germanııa nege myqty» desek, onyń oılaýy myqty. Mysaly, «sen ne oılap tursyń, sen sol nársesiń» degen sııaqty. Al bizdiń oılaý mádenıetimizdiń bári – ishek-qarynnyń áńgimesi.
Bizdiń oılaýymyz – óte turpaıy oılaý. Olarda aqyl-oı men óndiristiń arasynda ıntegraııa bar, ıaǵnı ıdeıany zattandyrady. Bıliktiń jasap otyrǵan nársesi sol. Al bizde bul ekeýiniń arasynda múlde dıalog joq. Fılosofııada Nıshe degen myqty bar. Bala máselesine oralsaq, Nıshe óziniń traktatynda: «Balany ózińe qoıǵan eskertkish retinde qara. Bala qumarlyqtyń qurbany bolmaýy kerek. Bir ǵana sáttik qumarlyqtyń kesirinen nege jazyqsyz bala japa shegedi?» degendi aıtady. Qazaq balanyń úsh túrin kórsetedi: bir bala ákeden óte týady, bir balaǵa ákege jete týady, bir bala ákeden keri kete týady.
Adam ómiri – kirpik ushyndaǵy ómir. Ómirdegini túgel ala almaısyń. Biraq sol kezdegi esebińdi, ántek basqan qadamyńdy bárin balamen alýyń kerek. Óıtkeni bala – seniń jańa bıologııalyq turpatyń. Senimen ómir bitpeıdi, sen arqyly seniń kúresińdi balań jalǵastyrady. Ákeden bala, baladan nemere mindetti túrde ozý kerek. Qytaıdyń «bala ákeden qansha jas kishi bolsa, sonsha jas úlken» degen maqaly bar. Sebebi onyń dáýiri úlken, ýaqyty úlken. Meniń balam menen úlken dep esepteımin.
Sapaly januıanyń qaǵıdaty ispettes Qunanbaıdyń jaqsy bir sózi bar. M.Áýezov óziniń shyǵarmasynda Qunanbaı men Abaıdyń daýlasyp qalatyn kezinde «Sen myqty bolsań ózińdeı ul týdyryp al» degen ákeniń sózin keltiredi. Osy bir-aq sózde Qunanbaıdyń barlyq arman-muraty jatyr. Qunanbaıdyń dáýiri at ústinde, shoqpar tilinde, qylysh tilinde, naıza tilinde sóılegen, ol zaman – qaǵaz ben qalamnyń zamany emes edi. Biraq ol ǵylymnyń, jazý-syzýdyń jetistikke jetetinin bildi. Sol armany – Abaı bolatyn. Qunanbaıdyń osy sózine Abaı jaýap bere aldy dep esepteımin. Ábdirahman – onyń ákesine bergen jaýaby. Qazaqta «Erdiń kóńili júkti bolmaı er týmaıdy» degen sóz bar. Rýhanı úlken tulǵa belden emes, bizdiń hálden, ishki mazmunnan týady. Sol tulǵaǵa zar bolý kerek, ishte suranys bolý kerek. Bala seniń saǵynyshyńnan jaratylady.
- Abaıdyń dindárlyǵy nemese din jaıyndaǵy naqty kózqarasy qalaı bolǵan? Bizdiń uoǵamdaǵy belgili bir toptar san-saqqa júgirtýge qumar ǵoı...
- Endigi aıtpaǵymyz aqynnyń eki aýyz ǵaqlııasynyń astary haqynda bolmaq. Taǵy da Abaı aıtady:
«Jaqsylyq jamandyq pen - oǵan bir bás,
Din isin, qudaı isin aıyra almas...»
Óleńniń ekinshi jolyna úńiler bolsaq, din menen qudaı uǵymdary bir sekildi bolyp seziledi. Bylaı qarasaq, din degenimiz qudaı, qudaı degenimiz din emes pe dep oılaýyńyz da múmkin. Mine, bizdiń basty qateligimiz de osy. Shama sharqymyzsha arasyn ashalap kórsetýge tyrysaıyq. DIN ISI degenimiz – ǵasyrlar yrǵaǵymen qylyptasqan rýhanı qundylyqtar qabaty. Eń bastysy, bul ózgermeli (zamana talabyna baılanysty) uǵym. Ózgermeli ekendigin 38 qara sózinde hakim: «.... Paıǵambarymyz salallahý ǵalaıhı ýássállám «aqyr zamanda bir jyldyq bir kún bolar» degende sahaba-ı kárámlar «bul bir jyldyq bir kúnde namaz nesheý bolar» dep suraǵanda : onyń patýasyn sol zamannyń ǵalymdary biler degen sózinen ǵıbratlanyp qarasań, zamana ózgerýimen qaǵıdalar ózgerilmegin bildirgeni maǵlum boldy» deıdi.
Al absolıýtti, máńgilik , óshpeıtin, ólmeıtin, ózgermeıtin zańdylyqtardy qudireti kúshti QUDAIDYŃ ISI deımiz. Abaıdyń joǵarydaǵy oıdy qaıyra óleńge syıdyryp «Qaǵıda sharıǵaty ózgerse de, taǵrıf Alla esh jerde ózgermedi» dep otyrǵany da osy sózimizdi qýattaıdy. Bizde dintanýshylardyń kóp bolǵanymen qudaıtanýshylardyń ( bul jerde láddúnı ilim ıelerin aıtyp otyrmyz) joq ekendigin neme jasyraıyq. Jıyrma jyldyń bederinde birimizdi- birimiz dattap jamaǵattyq múgedek múddemen tuıyqtalyp, saqal men sháliden asa almaǵan shala saýatymyz osynyń kórinisi.
Qaıyra aıtamyz. Qazaqııada dintanýshylar (mollalar desek te bolady) kóp, qudaıtanýshylar (ǵalymdar men hakimder) degenińiz joqtyń qasy. Ǵalym degennen shyǵady ózderin ǵalamat teolog sanap júrgen «danyshpandarymyzdyń» deni arab pen parsynyń ıakı bolmasa túriktiń dinı eńbekterin aýdarýmen attarynan kádimgideı asqar taý jasap alǵan. Bul bir ǵana dinniń emes, barsha ǵylym salalarynyń negizgi bas aýrýyna aınalyp otyr. Ótimiz jarylyp ketse de moıyndaıyq. Bizdiń ǵalymdar dep júrgenimiz ( tól túsinikten jurdaı) tek tárjimashylar ǵana. Al naǵyz ǵalymǵa tán negizgi uǵymdar ıntertekst pen ınterpretaııa germenevtıka men logıka ispetti ótkir zeıin men kesek aqyldyń júzderin rasymen tat tutyp qalǵan. Sodan shyǵar XXI ǵasyrdan muqym 1400 jylǵa (XIV ǵasyr) keshigip júrgen arhaıkalyq aqparǵa toly meshittiń búgingi ýaǵyzynan shynymen-aq sharshap kettik...
- Biz keleshek urpaq úshin ómir súrgimiz keledi. Abaıdyń kózimen qarasaq, ne isteı aldyq?
- Jas qartaımaq, joq týmaq, týǵan ólmek,
Taǵdyry joq ótken ómir qaıta kelmek.
Basqan iz, kórgen qyzyq artta qalar,
Bir Qudaıdan basqanyń bári ózgermek... deıdi hakim. Biz pendeler «ne bildim?», «ne isteýim kerek?», «kimge úmit artamyn?» degen suraqtar shyrmaýynan bir sátke de aryla almaq emespiz. Men óz ultym jaıly mynany bildim: osydan bir ǵasyr ilkide qazaq rýhanııaty adam aıtqysyz anomolııaǵa ushyrady. Ult kóseminen aýyl muǵalimine deıingi aralyqty qamtyǵan kókjótel naýqan halqymyzdyń rýhanı genologııasyna siltengen balta bolatyn. Bul qasiret qaýashaǵy saý qazaqtyń qaımaǵyn sıyryp, qanyn buzdy. Tutas bir tekti, degdar býyn jer qoınaýyna sapar shekti. Kolchaktyń «Men kez kelgen halyqtyń bes júz zııalysynyń kózin qurtsam sol ultty ózime sózsiz baǵyndyrǵan bolar edim» degen oıy rasqa aınaldy. Bes júzińiz ber jaǵy ǵana eken, otyz myńǵa jýyq arıstokrattar ajal qushty. Shirkin, bular qandaı edi, ne bary jıyrmadaǵy jas órenderiniń ózi memlekettik masshtabqa kóterilip, mıláttik mazmunda oılaı alatyn passıonar tulǵalar edi. Osyndaı fenomen tulǵalarynan aıyrylǵan qazaq halqynyń rýhanı vakýmy bos keńistikke aınaldy. Bul vakým áli tolǵan joq. Qazaq qoǵamy shyn zııalyǵa shólirkep tur. 1931 jyly Mustafa Shoqaıdyń «Iash Túrkistan» jýrnalynda «Ulttyq zııaly» degen maqalasy jaryq kórgen bolatyn. Bul materıalda Shoqaı «Shyn zııaly dep kimderdi ataımyz?» dep gamletti suraq qoıa otyryp, zııalyǵa tán krıterıılerdi túgeldeı anyqtap beredi. Biz qazir Shoqaı tanymymen tarazylaıtyn bolsaq, búginginiń on zııalysyn tabýdyń ózi úlken mashaqatqa aınalyp, on saýsaǵymyzdy toltyra almaı shát-shálekeıimiz shyqqan bolar edi. Abaı jaryqtyq:
«Kóp shýyldaq ne tabar,
Bılemese bir kemel.
Edınıa ketkende
Ne bolady óńsheń nól» - deıdi.
Biz búgingi zamannyń kózimen qarar bolsaq, Abaı bireýlerge tán jeke múlik emes. Ol adamzat, qala berdi qazaq balasyna ortaq tulǵa. Árkim óz tanymynyń ishki terezesiniń kólemine qaraı Abaıdy kóre alady. Bir biletinim, jer betinen eń sońǵy qazaq jantásilim etkende Abaı sózi onyń denesimen birge sýıdy. Mirjaqyptyń «Záredeı shúbá etpeımiz, Abaıdyń ólgen kúninen qansha alystasaq, rýhyna sonsha jaqyndarmyz» dep otyrǵany da osy. Nege deısiz ǵoı? «Eki kúımek bir janǵa ádilet pe?» degen Qunanbaı balasyna endi eshqandaı qaza joq.
ÝAQYT degenińiz eshqashan ULYLARDYŃ ALDYNA TÚSE ALMAQ EMES. Aqynnyń tek bıologııalyq táni (denesi) ǵana XIX ǵasyrdyń enshisinde boldy demeseńiz, AQYL men PARASATY keler zamana keńistiginde ómir súrdi. Hakimniń ǵasyrlardy emes, «ZAMANDY qaı jan bılemek?» dep suraýynyń ózinde úlken maǵyna jatyr. Ras, bul ózine ǵana qoıǵan saýal bolatyn. Zamandy Abaıdyń ózinen basqa kimniń júregi daýalap bıleı alýy múmkin edi?
Qosh... BÚGINShIL ADAMNYŃ ERTEŃNEN ALAR EShQANDAI SYBAǴASY JOQ. Erteńniń syıaqysy búginge berilmesi taǵy da anyq. Osyny oılasam bolǵany túkke turǵysyz taqyryptarmen aınalysyp, qara terge malshynyp qaǵaz shımaılap júrgen zamandastarymdy shynymen-aq aıap ketemin. Árkim óz nıetine qaraı nátıjesin kórip te jatyr. Biraq, ÓLIMNIŃ ÚSTINE ÓMIR PATShALYǴYN QURÝ tek danyshpandardyń ǵana táleıine jazylatyn taǵdyr ǵoı. Erteń dedik. Aıaýly Ahmettiń «El búginshil, meniki erteń úshin» uǵymynyń qazirginiń «zııalysyna» onsha qajeti joq-aý deımin. Sebebi erteńin oılaǵan er (zııaly) el taǵdyryna bylaısha qaramasa kerek edi.
Hakimniń keshegi «Ar men uıat oılanbaı, tán asyrap, Erteńi joq, búginge bolǵan qumar» baǵamy qazirgi qazaqtyń da dıagnozy ǵoı. Ótirik pe? Kánekı, alapatymyz assa Abaımen aıtysyp kórelik!..
Suhbattasqan Ularbek Dáleıuly
