الماتى – التى الاشتىڭ التىن ءتاجى

ءتىپتى «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا» الماتىنى ادام ەرتە زاماننان مەكەندەگەنى تۋرالى اشىق جازىلعان. ەنتسيك­لوپەديادا: «ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىن VII-VIII عاسىرلاردا ساق تايپالارى قونىستانعان. ساق­تاردان كەيىن ساياسي باسشىلىققا يە بولعان ءۇيسىن تايپالارى» دەپ جازادى. بۇل قالا ورتا عاسىردا الماتى دەگەن اتىمەن بەلگىلى بولعان دەسەدى. مۇندا دۋلاتتاردىڭ «الماتى» اتتى قىستاعى بولدى. كەيىن 1854 جىلدان باستاپ، مۇندا «ۆەرنوە» دەگەن ورىس بەكىنىسى ورنايدى. كەيىن ونىڭ ۆەرنىي اتانعانى بەلگىلى. بۇعان 1990 جىلى تابىلعان كۇمىس تەڭگەنى قو­سىڭىز. ماڭدايشاسىندا «ال­ماتۋدا باسىلعان» دەگەن ارابشا جازۋى بار تەڭگە ءحىىى عاسىرعا تيە­سىلى كورىنەدى. ارحەولوگ-عالىمدار الماتىعا جاقىن جەرلەردىڭ بىرىندە اقسۇيەك ساقتار مەن ءۇيسىن كوسەمدەرىنىڭ 47 قورعانى ساقتال­عانىن ايتىپ ءجۇر. بۇل قورعان­داردىڭ ەڭ ۇلكەنىنىڭ كولەمى –100, ال بيىكتىگى 15 مەترگە جەتەدى ەكەن. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قورعاندار 3000 جىل بۇرىن سالىنعان كو­رىنەدى. 

قالاي ايتساق تا، الماتىنىڭ تاريحى وتە ەرتەدەن باستالادى. الماتىنىڭ تاريحىنىڭ ەرتەدەن باستالاتىنىن سەزگەندىكتەن دە بولار، قالاعا تيەسىلى گازەتتىڭ ءبىرى «الماتى اقشامى» ماڭدايشاسىنا «مىڭ جاساعان شاھاردىڭ شام­شىراعى» دەپ باتتيتىپ جازىپ جۇرگەنىنە بىرنەشە جىل بولدى. ءبىر انىق دۇنيە: الماتى­نىڭ قا­بىرعاسى مىڭ جىل بۇرىن قالان­عاندىعى. وعان ەشكىم شەك كەلتىرە الماس. الاتاۋدىڭ باۋرايىنداعى تاۋەلسىزدىك بەسىگىنە اينالعان اسەم قالانىڭ مىڭ جىلدىعىن تويلاۋ باستالىپ كەتتى. يۋنەسكو-نىڭ مەرەيتويلىق داتالار تىزى­مىنە ەنىسىمەن، الماتىنىڭ الىستا قالعان داڭقتى كۇندەرىن جارياعا جار سالۋدىڭ العاشقى كورىنىستەرى باستالىپ كەتتى. سونداي ىزگى شا­رالاردىڭ ءبىرى – ناۋرىز-ايتىس.
تابيعات جاڭارىپ، كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەتىن، سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرىپ، جەر-انا تۇلەيتىن، ادام­زاتتىڭ بويىنا قان جۇگىرىپ، تال-تەرەكتەر بۇرشىك جاراتىن، قازاقتىڭ سايىن دالاسىن قىزىر بابا كەزىپ، ادام بالاسىنا قۇت-بەرەكە، باق-داۋلەت سىيلايتىن ۇلىق مەرەكەدە ناۋرىز-ايتىستىڭ ۇيىمداستىرىلۋى ءارى ونىڭ 
«مىڭ جاساعان شاھارعا» ارنا­لۋىنىڭ دا ەرەكشە سىرى بار. قاسيەتتى قارا جەر، قارا توپىراق بۋسانىپ، ۇلى دالانىڭ توسىندە قىزعالداقتار قۇلپىراتىن، بەل-بەلەستەرگە قىزىلدى-جاسىلدى كىلەم توسەلەتىن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە اۋزىمەن وراق ورعان ازۋلى اقىنداردى الماتى ءوزىنىڭ تورىنە جينادى. 
اسەم قالانىڭ تەرەڭ تاريحىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، بۇل جاس­تاردىڭ قالاسى. الماتىنى پوەزياسىنا ارقاۋ ەتپەگەن اقىن كەمدە-كەم. «الماتى ءتۇنىن» انگە اينالدىرماعان سازگەر دە از. كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققان بۇل اندەر قازىر دە ءوز تىڭداۋشىسىن جالىقتىرعان ەمەس. شايىر­لاردىڭ ولەڭىنە ارقاۋ بولعان مىڭ جاساعان شاھاردى ايتىس اقىن­دارى جىرعا قوستى. ستۋدەنتتەر سارايىندا وتكەن بۇل ايتىس بۇرىنعىدان ەرەكشە. ويتكەنى حالىقارالىق دەڭگەيدە وتكەن دوداعا موڭعوليا مەن قىرعىز ەلىنىڭ دا اقىندارى كەلدى. 

القيسسا. ايتىستىڭ تىزگىنىن قولىنا العان كورنەكتى اقىن ءجۇرسىن ەرمان: «مىڭ جاساعان الماتى – مىسىر مەن باعدات، تاراز بەن تۇركىستان ءتارىزدى مىڭ جىلدىق تاريحى بار قازاقتىڭ ءتول قالاسى. الماتىنىڭ مەرەيتويى – بارشامىزدىڭ تويىمىز. الماتى – قازاق ەلىنە قۇدايدىڭ بەرگەن سىيى، باسىنداعى ءتاجى، ومىراۋىنداعى التىن القاسى، جۇماق جەر ءجانناتى. زيالى قاۋىمنىڭ بىرنەشە بۋىنىن تار­بيەلەپ شىعارعان، ەلىمىزدىڭ شا­ڭىراعىنا ۋىق قىلىپ قاداعان – الماتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇساۋىن كەسىپ، استاناعا تىزگىندى الىپ بەرگەن الماتى – قازاقتىڭ التىن بەسىگى. ەندەشە، بۇگىنگى ايتىس الماتىنى جىرلاۋعا ارنالادى» دەپ باستادى. «مىڭ جاساعان شاھاردى» جىرلاۋعا ون ءتورت اقىن جيىلدى. ولاردىڭ قاتارىندا بولاتبەك ورازباەۆ، اسپانبەك شۇعاتاەۆ، جانسايا مۋسينا، يران-عايىپ كۇزەمباەۆ، نۇرلان مۇساەۆ، رۇستەم قايىرتايۇلى، ازا­مات بولگونباەۆ، سەرىك قۋان­عان، مەيىربەك سۇلتانحان باستاعان ازۋلى اقىندار بار. 
ايتىسقا قازىلىق جاساعان جاندار دا وسال ەمەس. قازىلار القاسىنىڭ توراعاسى، بەلگىلى پۋبليتسيست نۇرتورە ءجۇسىپ، «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىنىڭ كەڭەس­شىسى بەرىك ءۋالي، بەلگىلى عالىم حانگەلدى ءابجانوۆ، قازاق­ستاننىڭ حالىق ءارتيسى، پروفەسسور ەسمۇحان وباەۆ، جازۋشى سماعۇل ەلۋباي تورەلىك ەتتى. «مىڭ جاساعان شا­ھار» اتتى حالىقارالىق ايتىس ءو.جولداسبەكوۆ اتىنداعى ستۋ­دەنتتەر سارايىندا «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قولداۋىمەن الماتى قالاسى اكىمشىلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءوتتى. ايتىسقا جينالعان جۇرت الدىندا قازاق­ستان حالىقتارى اسسامبلەيا­سى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەرا­لى توعجانوۆ قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەدى. «تاۋەلسىزدىكتەن اسقان ۇلى ۇعىم جوق. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ناۋرىزىمىز بەن ءداستۇرىمىز قايتا ورالدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ تۋى جەلبىرەپ، بۇكىل دۇنيەجۇزىنە جارقىراپ تانىلدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ءتول ونەرىمىز – ايتىسىمىز ەلىمىزدىڭ جۇرەگىنە جىلىلىق ۇيالاتىپ، ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن كوتەردى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا مىڭ جىلدىق تاريحى بار الماتىنىڭ ءتول تاريحىن تويلاتۋعا مۇمكىندىك الدىق» دەگەن ەرالى توعجانوۆ ايتىسقا قاتىساتىن اقىندارعا ساتتىلىك تىلەدى.

ازاتتىق الاۋلاعان الماتى

العاشقى بولىپ ساحناعا موڭعوليالىق اقىن سەرىك قۋانعان مەن الماتىلىق بولاتبەك ورازباەۆ شىقتى. حالىقتىڭ باسىنا ناۋبەت تونگەن قيامەت-قايىم جىلدارى شەتەل اسىپ، تارىداي شاشىراعان قازاقتىڭ مۇڭىن جىرلادى سەرىك اقىن. «تاعدىردىڭ تالكەگىنە جولىق­قاندا، تەنتىرەپ تالاي-تالاي تاۋلاردى استىم»، «قاراتاۋدان شۇبىرعان قالىڭ قازاق، الاتاۋعا قايتا كەپ باۋىر باستىق»، «الماتىنىڭ مىڭ جاسىن تويلاعان ەل، قاسقايىپ مىڭ جاساڭدار الاتاۋداي» سەكىلدى تۇيدەك-تۇيدەك ءسوز تىركەستەرىن اعىتقان اقىنعا بولاتبەكتىڭ دە جاۋابى ۇتىمدى شىقتى. «الماتىدا ازاتتىق الاۋلاعان»، «ادام تۇگىل اڭ-قۇس تا قيا المايدى، تاماشا تابيعاتىن، جاسىل نۋىن. تۇيەسى دە شوككەن عوي رايىمبەكتىڭ، توپىراعىن بىلگەن سوڭ اسىلدىعىن»، «قازاعىم الىپ كولگە اينالسا ەكەن، شا­شىلعان تامشىلارىن جيىپ الىپ» دەپ ادەمى ءسوز قايتارىمىن جاسادى. سەرىك اقىن قارسىلاسىن تۇيرەپ وتكىسى كەلىپ: «ۇشاقپەن اسىل تەكتى سيىر ەمەس، اسىل تەكتى ەلدى اپ كەلسىن» دەپ ەدى، «ءبىر جۋسان ءيىسىن ساعىنعاندا، بەيبارىس تا تارك ەتكەن سۇلتاندىعىن»، «قازاق دەيتىن جايقالعان بايتەرەكتىڭ، ۇمىتپا تامىرى ەكەنىڭدى» دەپ دالەلدى سوزبەن جاۋابىن قايىردى. 
الماتى تۋرالى كورىكتى جىرىن ارناعان بولاتبەك اقىن:
– الماتى تالايلارعا 
تۇراق بولعان،
سۇيەمىن وزەن-كولىن، 
تاسىن، قۇنىن.
قىرىق جىل ەل باسقارىپ 
وسى ماڭدا،
قوناەۆ ارقالاعان عاسىر جۇگىن.
قالداياقوۆ جۇرەكتىڭ 
قىلىن شەرتىپ،
قالامنان توگىلتكەن 
قاسىم مۇڭىن.
مۇزتاۋدىڭ مۇزبالاعى 
مۇقاعالي،
وسى ماڭدا تۋدىرعان جاقۇت جىرىن،  – دەپ تولعادى. 
قىز بەن جىگىتتىڭ شەبەر سايى­سىن جاساعان شيەلىلىك مەيىربەك سۇلتانحان مەن اتىراۋدان كەلگەن اسەل تاۋشەنوۆا بولدى. قازاقى قالجىڭمەن ورىلگەن ايتىستا ەلدىڭ ماسەلەسى دە سىرت قالمادى. قاي كەزدە دە قىزىل ءتىلدى ورنەكتەپ، سالماقتى سايىس جاسايتىن ايتىستىڭ جاس بورىسىنە اتىراۋلىق اسەلدىڭ دە جاۋاپتارى تەڭ ءتۇسىپ جاتتى. يبالى كەلىننىڭ ادەبىنەن اسپاعان جاس اقىننىڭ ساحناداعى العاشقى ءسوز سايىسى ەكەن. سوعان قاراماستان، اسەلدىڭ اياق الىسى جامان باستالعان جوق. قارسى­لاسىمەن وتكىر ماسەلەلەردى دە بىرگە كوتەرە الدى. مەيىربەكتىڭ ايتىسىنان كوپشىلىك: «قۇدىقتىڭ تۇبىندەگى قۇرباقالار، تەڭىزدىڭ تەرەڭدىگىن قايدان ءبىلسىن؟»، «حا­لىقتىڭ قالاۋلىسى دەپ جۇر­گەندەر، حالىقتىڭ قاناۋشىسى بوپ كەتپەڭدەر»، «شابىتپەنەن اسكەرگە اتتانعاندار، تابىتپەن ەلىنە كەلىپ جاتىر»، «فرانتسيادا بومبالار جارىلىپ ءجۇر، سيريادا سودىرلار سابىلىپ ءجۇر. اللاعا شۇكىر، اعايىن ازاتتىقتىڭ، تىلەيتىنىم وسىنداي قادىرىن ءبىل. سيرياعا ۇلدارىڭ ۇرىنباسىن، جاتقا كەتىپ توكپەسىن قىزىڭ جاسىن، الاشىما ءدال بۇگىن تىلەيتىنىم، باقىتىمىز باسقاعا بۇرىلماسىن» دەگەن سەكىلدى سال­ماقتى وي سايىسىن جادىنا ءتۇيىپ قايتتى. 
كورشى قىرعىز ەلىنەن كەلگەن ازامات بولگونباەۆ پەن شۇعايىپ سەزىمحاننىڭ حالىقارالىق ايتى­سى دا كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. قىرعىز بەن قازاقتىڭ باۋىرمال­دىعىن، ىنتىماعىن، بەرەكە-بىر­لىگىن ءسوز ەتكەن اقىندار ءبىر-ءبىرىن ادەمى ازىلمەن تۇيرەپ، ەكى ۇلتتىڭ بو­يىنداعى كەيبىر كەمشىلىكتەر­دى دە استارلاپ قالجىڭمەن جەتكىزدى. قىرعىز اقىنىنا شۇعايىپ: «قىر­عىزعا بارساڭ جەڭەسىڭ، قازاققا كەلسەڭ جەڭىلەسىڭ» دەپ جەڭىل تۇيرەپ ءوتىپ ەدى، ازامات تا ەش ساسپاستان: «قازاققا جالعىز شاقىرىپ، جەڭەيىن دەگەن ەكەن­­سىڭ» دەپ سىتىلىپ شىقتى. قازاق پەن قىرعىزدىڭ اراسىندا ءسوز دوداسى­نىڭ وتكىزىلۋى – بۇرىننان قا­لىپتاسىپ قالعان ءۇردىس. سوناۋ ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ ايتى­سىنان باستاپ، بۇل ءۇردىس ۇزىلمەي كەلەدى. بىردە قىرعىز ەلىندە وتكەن حالىقارالىق ايتىستا قازاقتىڭ سەگىز بىردەي اقىنى توپ جارىپ، جۇلدەمەن ورالعان ەدى. «قىرعىزعا كەلگەن سەگىز اقىنعا بىردەي جۇلدە بەردىك» دەپ ازامات قاعىتىپ ەدى، وعان شۇعايىپتىڭ دا جاۋابى دايىن ەكەن. «سەگىز اقىنعا جۇلدە بەردىم دەپ قاعىناسىڭ، قىرعىز­دىڭ اقىنىن جەڭىپ تۇرسا، باۋى­رىم، جۇلدە بەرمەي نەعىلاسىڭ» دەپ سىتىلىپ شىقتى. 
ناۋرىز-ايتىستاعى سۇبەلى سوزبەن ءدامدى سايىس ورنەگىن جاساعان رۇستەم قايىرتاي مەن يران-عايىپ كۇزەمباەۆتىڭ جۇبى بولدى. رۇستەمنىڭ: «ەسىرگەن ەسترادانىڭ يىسىنەن، ءداستۇرلى ءاننىڭ ءيىسى ارتىق ماعان»، «باس ماسەلە يىستە ەمەس، ءيىستى سەزىن­بەيتىن مۇرىنداردا»، «ءوز ءتىلىمدى سۇيەمىن ەل سياقتى، ويتكەنى كوك تۇرىكتىڭ ۇلانىمىن» دەگەن ۇتىمدى تىركەستەرى، يران-عايىپ اقىن­نىڭ: «سارى كۇزگە ۇقساسام، ول جامان با؟ جوق، الدە نۇرىن شاشقان كۇن جامان با؟ ساپ-سارى بوپ جۇرگەننىڭ نەسى ايىپ، كوگىلدىرلەر قاپتاعان بۇل عالامدا» دەگەنى ەل ەسىندە قالارى انىق. رۇستەم: «قىزىل ءتىل قيىلىپ ءتۇس ءدال تۇبىنەن، جاستارعا جاناشىر ءسوز ايتا الماساق»، «وتىزدان اس­پاي ەرلەر وپات بولسا، كىم جال­عار قازاقتىڭ قازاناتىن»، «كوزىمە سول پراۆا كورىنەدى، كورگە اپاراتىن بيلەتتەي بوپ» دەپ، بۇگىنگى قوعامنىڭ ەڭ ۇلكەن باس اۋرۋىنا اينالعان – جول-كولىك اپاتتارىن تىلگە تيەك ەتتى. كولىك اپاتىنان قانشاما جاس قىرشى­نىنان قيىلىپ جاتىر. مۇنى بۇگىن ءسوز ەتپەسەك، بۇل ماسەلەنىڭ شە­شىمىن بۇگىن تاپپاساق بولماي­تى­نىن اقىندار دۇرىس قوزعاپ وتىر. يران-عايىپ: 
– الماتى – تەڭدەسسىز 
التىن شاھار،
جازىلعان اتى 
التىن ارىپتەرمەن.
ماقتانسام، 
ايىپ بولماس وزدەرىڭدەي،
تامىرىن تەرەڭ 
جايعان داڭقتى ەلمەن.
ازاتتىقتى قازاققا 
الىپ بەرىپ،
الاۋىن مۇز ۇستىنە جاعىپ بەرگەن، – دەپ الماتى تۋرالى جىرىن توكتى.
قاي كەزدە دە وتكىر ازىلىمەن كوپشىلىكتى ءتانتى ەتىپ جۇرگەن ورال­دىق جۇيرىك جانسايا مۋسينا مەن استانادان كەلگەن ولجاس وتاردىڭ جۇبى كورەرمەن كۇتكەن ۇدەدەن شىعا العان جوق. ەكى اقىن دا تۇر­مىس­تىق تۇيتكىلدەن ارىعا اسا المادى. 
كەرەكۋلىك اسپانبەك شۇعا­تايىپتىڭ جۇيرىكتىگىنە كورەر­مەننىڭ ءوزى كۋا. بۇعان دەيىن بىرنەشە دودالاردا قۇلاگەردەي بايگەنى بەرمەي جۇرگەن دۇلدۇلگە قارسىلاسى وڭتايلى كەلمەدى مە، اقىن بۇل جولى بۇرىنعى شابى­سىنان جاڭىلعانداي كورىندى بىزگە. سودان بولار، قازىلار دا تومەن باعا بەردى اقىنعا. 
الماتىلىق بيبىگۇل تىلەبال­دينوۆا مەن اتىراۋلىق شالقار­باي ءىزباساروۆتىڭ سايىسى ناعىز سەلتەتكىزەر سىيلىق بولدى. ءا دە­گەننەن-اق «مەن ءۇشىن بيبىگۇل­مەن ايتىسقاننان، توبەلەسكەن ارتىق تايسونمەنەن» دەپ شابۋىل باس­تاعان شالقاربايعا بيبىگۇل دە ەش ساسپاستان، ازىلمەن جاۋاپ قا­يىردى. «كوكتەم كەلىپ، ويانىپ، جەتىپ كەلگەن ايۋ جىگىتتىڭ» ارىنىن باستى. «ەركەلىككە مۇنىڭ تابار سىنى بار عوي، قىزدىڭ نازىن كوتەرە المايتىن، بۇل جىگىتتىڭ ۇرساتىن جىنى بار عوي» دەپ ازىلمەن تاعى تۇيرەپ ءوتتى اقىن قىز. «ازىرەيىل ەمەسپىز، كورىنگەندى ولتىرەر قىلعىندىرىپ، ءاي-شايعا قارامايمىن شىنداپ كەتسەم» دەپ شالقاربايدىڭ دا جاۋابى ءازىر ەكەن. «اعايىن قۇت اكەلسىن بارشا­ڭىزعا، بيبىگۇل مەن شالقارباي تەڭەلگەن كۇن» دەپ ەكى اقىن دا ازىلمەن ورىلگەن ادەمى ءسوز سايىسىن جاسادى. قىز بەن جىگىتتىڭ جارا­سىمدى قالجىڭىنا جيىلعان كوپشىلىك تە ريزا بولىستى. 

جۇزدەن جۇيرىك شىققان – رۇستەم

ايتىسقا قاتىسقان جەتى جۇپ­تىڭ ەكەۋى اقتىق سىنعا قايتا شىق­تى. رۇستەم قايىرتاي مەن مەيىربەك سۇلتانحان، بيبىگۇل تىلەبالدينوۆا مەن يران-عايىپ كۇزەمباەۆ جۇبى باس جۇلدە ءۇشىن سايىسقا شىقتى. تورتەۋدىڭ ىشىنەن دارا شاپقان الماتىلىق اقىن رۇستەم قايىرتايعا باس جۇلدە بۇيىردى. كوپشىلىكتىڭ كوزايىمىنا اينالعان ايتىستىڭ جاس ءبورىسى مەيىربەك سۇلتانحان ءبىرىنشى بايگەنى جەڭىپ السا، بيبىگۇل تىلەبالدينوۆا مەن يران-عايىپ كۇزەمباەۆ ەكىنشى جۇلدەنى تەڭ ءبولىستى. ءۇشىنشى ءۇش بايگە كەرە­كۋلىك اسپانبەك شۇعاتاەۆ­قا، قىرعىز اقىنى ازامات بول­گونباەۆ پەن شالقارباي ىزبا­ساروۆقا بۇيىردى. كورەرمەن كوزايىمى بايگەسىن ورالدىق اقىن جانسايا مۋسيناعا تابىس ەتتى. الماتىلىق جاس پەرى بولاتبەك ورازباەۆ ءوز سىيلىعىن موڭعول ەلىنەن كەلگەن قارسىلاسى سەرىك قۋانعانعا سىي رەتىندە ۇسىندى. 
باس جۇلدەنى اقىنعا الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان قى­دىرعاليۇلى تابىس ەتتى. باۋىر­جان بايبەك: «ەلباسى تاۋەلسىزدىك العان العاشقى كۇندەردەن باستاپ، ايتىستى قولداپ كەلە جاتىر. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ توراعا­سى رەتىندە «ايتىستىڭ «نۇر وتانمەن» تابيعاتى ءبىر، اشىق بولۋى كەرەك، ءادىل بولۋى كەرەك، سىن ايتىلۋى كەرەك. سول ارقىلى ءبىز جەتىستىكتەرگە جەتەمىز، حالىق­تىڭ اۋىزبىرشىلىگىن كۇشەيتەمىز، بار كەمشىلىكتەردى جويامىز» دەپ ارقاشان ايتىپ كەلەدى. سوندىق­تان «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى ارقاشان ايتىسقا قاتىسىپ، ايتىسكەرلەر تىلگە تيەك ەتكەن سىنداردى، ماسەلەلەردى شەشۋگە تىرىسادى. ارينە، سىن ايتۋ – وڭاي، ال قيىندىقتاردى جويۋ – قيىن. سول سەبەپتى ءبىز دە حالىققا اشىق تۇردە «الماتى –2020» دامۋ باعدارلاماسىن ۇسىنىپ، حالىقتىڭ وي-پىكىرىن ءبىلىپ، ماسەلەلەردى شەشۋگە تى­رىسامىز. ەلىمىزدە كەلىسىم، بەي­بىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق بولسا، وندا ءبىز ەلباسى ايتقانداي، دا­مى­عان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارى­نا قو­سىلامىز. ءبىز بىرگە بولساق، بو­لاشاقتا بۇدان دا بيىك بەلەس­تەردى باعىندىراتىنىمىز ايقىن. قازاق بار جەردە ايتىس ولمەيدى، ماڭگى جاساي بەرەدى» دەدى.

ءتۇيىن

الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك مىرزا – ايتىستىڭ شىنايى جاناشىرى. مىنە، وڭتۇستىك استانادا باۋىرجان قىدىرعاليۇلى كەلگەلى ايتىس وسىمەن ءتورتىنشى مارتە وتكىزىلدى. ايتىس ونەرىنە دەگەن الماتىلىقتار ىقىلاسى ەرەكشە. ءسوز قادىرىن بىلەتىن قالىڭ كورەرمەن وسى جولى دا تاماشا ايتىسقا كۋا بولدى. 
ايتىس اقىندارى تاراپىنان ۇنەمى ىزدەنىستە بولۋ كەرەكتىگى تۋرالى ءجيى ايتىلادى. دۋلى دوداعا ىشتەي دايىندالىپ، ۇيدەن «زاگوتوۆكاسىن» جاساپ كەلەتىندەر بارشىلىق. وسى كۇنى ءسوزسايىس اراسىندا انگە سالۋ ءۇردىسى كوبەيدى. ايتىستىڭ «شوۋلىق» سيپاتىن اشىپ، حالىقتى ءبىر جەلپىندىرىپ الۋ ءۇشىن بۇل كەرەك تە شىعار. ايتسە دە اقىنداردىڭ وسىعان تىم اۋەس بولا بەرمەگەنى دۇرىس سەكىلدى. بۇل كۇندە تىڭدارمان جۇرتشىلىقتىڭ تالاپ-تالعامى وزگەردى. بۇرىنعىداي «اششى» ايتۋ، باتىرىپ ايتۋ، باقىرىپ ايتۋ دەگەندەرگە جەلپىنە كەتەتىندەر ازايىپ، ويلى سوزگە، ماعىنالى ماتىنگە، تەرەڭ تۇيىنگە كوبىرەك كوڭىل بولەتىندەر كوبەيدى. بۇل – ايتىس ونەرىنىڭ بيىكتەي تۇسكەنىن كورسەتەدى. حالىققا سىرباز دا سىرلى اقىننىڭ ءسوزى جاقىن كەلەتىنى اڭعارىلادى. وسى رەتتە ايتىس اقىندارىنىڭ ساياسي ساۋاتتى، ىشتەي پاراساتتى بولعانىن جۇرت قالايدى.
شىن تۇلپار شاپقان سايىن تىنىسى اشىلىپ، دۇبىرگە ەتى قىزىپ تۇرادى. اقىندار دا سول تۇلپار شابىستى بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، العاشقى اينالىمدا شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرمايدى-اۋ دەيتىن مىقتىلار كەلەسى اينالىمعا شىققاندا سولىقتاپ، سولعىن تارتىپ، ارىنى باسەڭدەپ قالادى. بۇل دا ايتىس اقىندارىنىڭ ءبىر شاپپالىق قاۋقارىن كورسەتەدى. اقىرى ءومىرىن وسى ونەرگە ارنادى ەكەن، ايتىسقا كەز كەلگەن ۋاقىتتا، كەز كەلگەن جاعدايدا قوسىلا كەتەتىن دەڭگەيدە بولۋ – ولاردىڭ باستى ماقساتى بولۋى ءتيىس. باياعى يسا بايزاقوۆتاي، تابان استىندا سۋىرىپ سالۋ قاسيەتى وسى كۇنگى اقىنداردا كەمدە-كەم. «ون ءبىر كۇن، ون ءبىر ءتۇن» داستانىن يسا بايزاقوۆ تاقىرىپتى ەستىگەن مەزەتتە سۋدىرلاتىپ ايتىپ سالعان. «تاي­بۋرىلدىڭ ءبىر كۇندىك كەمدىگى» ايتىس اقىندارىنىڭ بارلىعىنىڭ بويىندا بار. دەمەك، ولاردىڭ تابانداپ تۇرىپ وزدەرىمەن جۇمىس ىستەيتىن ءساتى كەلدى: بۇل باعىتتا ۇنەمى ىزدەنىستە، ىشتەي شيرىعىستا بولۋ قاجەت-اق; الدىمەن ايتىس تاقىرىبىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەۋ، كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلەنى كوركەمسوزبەن ورنەكتەۋدىڭ قاجەتتىگى بىلىنەدى. كەز كەلگەن ۋاقىتتا سۋىرىپ سالۋعا ءازىر بولۋ اقىنداردى ۇنەمى جاۋاپكەرشىلىكتە جۇرۋگە جەتەلەۋى ءتيىس.
يۋنەسكو-نىڭ باس كونفەرەنتسياسىنىڭ 38-سەسسياسىنىڭ شەشىمىمەن الماتىنىڭ 1000 جىل­دىعى 2016 جىلى اتالىپ وتىلەتىن مەرەي­توي­لىق جانە ارناۋلى داتالار تىزىمىنە ەنگىزىلدى. قانداي كەرەمەت تاقىرىپ! يسا بايزاقوۆ سەكىلدى ون ءبىر كۇن، ون ءبىر ءتۇن جىرلايتىن-اق نارسە. الايدا الماتىنىڭ بارلىق قاسيەت-قادىرىن تولىق اشىپ بەرگەن اقىن نەكەن-ساياق. وسىدان-اق ايتىس اقىندارىنىڭ سوڭعى كەزدە جيىلەپ كەتكەن ونەر دوداسىنا نەمقۇرايدىلىقپەن قاراپ جۇرگەندەرىن اڭعارۋعا بولادى. ەلگە ءمالىم: ايتىس جيىلەدى، انا جەردە ءبىر ايتىس، مىنا جەردە ءبىر ايتىس، سونىڭ بارىنە قاتىسۋ كەرەك; دۇرمەك پەن دابىرعا ىلەسىپ ەلدەن قالماۋ كەرەك; وسىنداي قۋعىن جاعدايدا جۇرگەندە ازىرلىكتى كىم ويلايدى؟ ال الماتىداعى ايتىس – حالىقارالىق دارەجە­دەگى ايتىس! بۇعان موڭعوليا مەن كورشىلەس قىرعىز ەلىنەن ايتىس­كەرلەر كەلدى. وسى ورايدا ءبىزدىڭ ايتىسكەرلەر وزدەرىن ىشتەي باسقا ەلدە، حالىقارالىق ايتىستا وتىرعانداي جاۋاپ­كەرشىلىك پەن دايارلىقتا بولۋى كەرەك دەر ەدىك. ءبىر عانا قىرعىز اقىنى ازامات بولگونباەۆتىڭ ءوزىن ۇستاۋى، ءسوز ساپتاۋى، اتالى ءسوزدى ايتا ءبىلۋى ءبىزدىڭ ايتىسكەرلەرگە ۇلگى بولسا، قانەكي؟!.
سوزدە – سالماق بار! سوزدە – جاۋاپكەرشىلىك بار! سوزدە – ءبارى بار!
سوندىقتان قازاق ايتىسكەرلەرى بەكزات ونەردىڭ بيىگىنە شىعۋ ءۇشىن كۇندىز-ءتۇنى تالماي دايارلىقتا جۇرگەنى كەرەك. الماتىدا وتكەن ايتىستان سوڭ اقىندار تايلى-تاياعىنا دەيىن قالماي، استاناداعى «شوۋ-ايتىسقا» اتتاندى. «حابار» ارناسىنا نە كەرەك؟ شوۋ كەرەك! ال حالىققا نە كەرەك؟ اتالى ءسوز كەرەك! وزدەرىنە ساۋ ءسوز كەرەك پە، شوۋ ءسوز كەرەك پە – ايتىس اقىن­دارىنىڭ تاڭداۋ جاسايتىن كەزى كەلدى.