ساعاتبەك قاليەۆ، مۋزىكاتانۋشى عالىم:
– ساعاتبەك اعا، ءسىز قاي ارنادا قىزمەت ىستەسەڭىز دە، «التىباقان»، «اۋىلدىڭ التى اۋىزى»، «امانات»، «دالا-دۋمان»، «سەگىز قىرلى» سەكىلدى قازاقىلىق ءداستۇردىڭ تۇنىپ تۇرعان ۇلگىسىن ناسيحاتتايتىن باعدارلامالاردى ۇدايى وزىڭىزبەن الا جۇرەتىن سەكىلدىسىز. سوندىقتان ءبىز وزىڭىزبەن ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ جاناشىرى رەتىندە اڭگىمە وربىتسەك. نەگە بىزدەر تاۋەلسىز ەل بولا تۇرا، وسى ەلدىڭ ءتول جۇرتى – قازاقتىڭ وزىنە عانا ءتان ءانى مەن جىرىن وزگە جۇرتتىڭ ونەرىنەن تومەن قويىپ، ءوزىمىزدى تىڭداماي، وقشاۋ قالدىرىپ قويدىق؟ مىسالى، بىزدە نەگە ءالى كۇنگە ءداستۇرلى ءانشىنى تىڭدايتىن، كەلگەن قوناعىڭدى الىپ بارىپ ماقتاناتىن، جان دۇنيەڭدى رۋحاني ازىقتاندىراتىن ءبىر مەكەن جوق؟
– بۇل – ءبىزدىڭ ۇلتتىق ونەردىڭ جاناشىرلارى قاشاننان كوتەرىپ كەلە جاتقان وتە وزەكتى ءبىر ماسەلە. تاريحقا ۇڭىلسەك، كەڭەس وداعى كەزىندە عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، مادەنيەت ەشەكەەۆتەر اشقان ەسترادالىق ستۋديالار بولدى. ونىڭ اتاۋى عانا ەسترادالىق بولعانى بولماسا، ول جەر ۇلتتىق مۋزىكا ماماندارىن، ءداستۇرلى ءانشى مەن كۇيشىلەردى دايارلايتىن ورتاعا اينالعان ەدى. ودان بۇرىن كونسەرۆاتوريادا دا مارقۇم جانىبەك كارمەنوۆتىڭ، قايرات بايبوسىنوۆتاردىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن ۇلتتىق ءان كافەدراسى اشىلعان. ءتىپتى سول ۇلت دەگەندى جويۋعا ۇمتىلعان كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە ۇلتتىق مۋزىكامىزدى دارىپتەۋدە الگىندەي تۇلعالار جانكەشتىلىك دەۋگە تۇرارلىق ءىس اتقاردى. نەگىزىنەن، ناعىز قازاق مۋزىكاسىنىڭ ەڭ ءبىر وقشاۋلانعان جەرى – اۋىل. سول اۋىلداردا ءاربىر وشاقتىڭ، ءار توي-تومالاقتىڭ توڭىرەگىندە قالىپتاسقان دالا تەاترى بولعان. ءسىز ايتىپ وتىرعانداي، ۇلتتىق ونەرىمىزبەن سۋسىندايتىن ورىن ءوز باستاۋىن سودان الۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ قوعامدا وتكەن عاسىردا ۇلتتىق مۋزىكانتتاردىڭ ءوزى ەكىگە ءبولىندى: ءبىرى – كاسىبي مامان رەتىندە ءبىلىم العاندار، ەكىنشىسى – ەلىمىزدىڭ ءتورت تاراپىندا قازاقتىڭ مۋزىكالىق ءداستۇرىن ساقتاپ وتىرعان ازاماتتار. قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسى بار قازاققا ورتاق دۇنيە بولعانىمەن، ونىڭ دا وزىندىك ىشكى ەرەكشەلىكتەرى، ءبىرىن-ءبىرى قايتالامايتىن سان قىرى بار. مىسالى ءۇشىن، باتىستىڭ توكپە ءانى، توكپە كۇيىمەن ارقانىڭ سال-سەرىلەر اندەرىن، شەرتپە كۇيلەرىن سالىستىرا المايسىز. وسىلاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ بولسىن، ساقتالۋى اۋىلدىڭ ۇلەسىندە بولدى دا، ونى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، وقۋلىققا اينالدىرىپ، جاس ونەرپازدارعا ۇيرەتۋ، ياعني، كاسىبي دەڭگەيدە دامىتۋ قالاداعى وقۋ ورىندارىنىڭ ۇلەسىندە ەدى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە جالپى مادەني ورتادا ءوزىنىڭ اسەرىن تيگىزدى.
– ۇلتتىق ءداستۇر، مادەنيەتىمىزدى ساقتاۋدا اۋىل مەن قالانىڭ ءرولىن جىكتەپ ءبولىپ بەردىڭىز. ال ەندەشە بۇگىندە سولاردىڭ قايسىسى ءوز ءرولىن تياناقتى اتقارىپ، قايسىسى سول ۇدەدەن شىعا الماي ءجۇر؟
– ەڭ قىزىعى، سوڭعى 10-15 جىلدىڭ ىشىندە «اۋىل» دەگەن تۇسىنىك قاتتى وزگەرىپ كەتتى. اۋىل دەگەن ماتەريالدىق، گەوگرافيالىق دەڭگەيدەن باسقا ءبىر ينفورماتسيالىق، ۆيرتۋالدىق دەڭگەيگە اۋىستى. ال دۇرىسى: اۋىل – ءسىز، اۋىل – مەن. مەن اۋىل جايلى ايتۋىم ءۇشىن مىندەتتى تۇردە تۋعان جەرىمە بارىپ قايتۋىم كەرەك ەمەس. اۋىل ءبىز ءۇشىن – تىلمەن، سالت-داستۇرمەن، كۇيمەن، انمەن، قالا بەردى، قازاقى داممەن، باۋىرمەن، تۋعان-تۋىسپەن، سونداي-اق ەستەتيكالىق-ەتيكالىق دۇنيەلەرمەن تىعىز بايلانىستى ۇعىم. سوندىقتان اۋىلدى اۋىلعا بارىپ ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق، اۋىل وسى جەردە. اۋىل – رۋحاني قۇندىلىق. شارتتى تۇردە قالانىڭ ورتاسىنا كيىز ءۇيدى تىگىپ تاستاپ، «مەن – قازاقپىن» دەگەن كۇلكىلى نارسە. سوندىقتان اۋىلدى ءوزىمىزدىڭ ىشكى دۇنيەمىزدەن ىزدەۋىمىز كەرەك. اۋىلدىڭ ءيىسى سول اۋىلدا تۋىپ، جەرىنىڭ جۋسانىن يىسكەگەن كەز كەلگەن اقىن، جازۋشى، ءانشى، كۇيشى شىعارماشىلىعىنان، ال جالپى، بار قازاقتىڭ بويىنان اڭقىپ تۇرۋعا ءتيىس. ءبىز قايتادان باسىمىزعا تاقيا، ۇستىمىزگە شاپان كيگەنمەن، ءىشىمىز قازاق بولماسا، ءبارى – بەكەر.
اۋىل دەگەن – انانىڭ سۇتىمەن، اتانىڭ قانىمەن بەرىلەتىن دۇنيە. بىراق ءبىز ونى كادىمگىدەي تۇراقتاندىرىپ، قالىپقا كەلتىرىپ وتىرۋىمىز شارت. جاڭاعى ايتقانداي، ۇلتتىق مادەنيەتتى ناسيحاتتايتىن ورتا قۇرىلسا، اۋىل دەگەن – سول. بىراق بۇگىندە اۋىلعا ارتتا قالعاندىق، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، «مامبەتيزم» دەپ قاراپ، قالامەن ەكەۋىن ەكى تەنتەك قوشقاردى سۇزىستىرگەندەي، قاراما-قارسى قويۋ دەگەن قورقىنىشتى ءۇردىس قوعامدى جايلاپ بارادى. ەگەر ءبىز بۇگىن ايتىستى، كۇي تارتىستى نە سول سياقتى جىردى كەرەك ەمەس «كەشەگىنىڭ نىشانى» دەپ ىسىرىپ تاستار بولساق، ءسويتىپ جانسىز ءولى داۋىستاعى فونوگراممامەن ايتىپ، ءوز اتىن قاتە جازاتىن انشىلەردى ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز دەر بولساق، ارينە، ول جەردە اۋىل جوق. اۋىل – تاتتىمبەت پەن قۇرمانعازىنىڭ، اباي مەن قانىش ساتباەۆتىڭ ەسىمىمەن، اۋىل – الاش ارداقتىلارىنىڭ اتىمەن، بۇكىل ءبىزدىڭ تاريحىمىزبەن بايلانىستى نارسە.ء حىح عاسىردى قازاق مادەنيەتىنىڭ «التىن عاسىرى» دەپ تەگىن اتاماعان.
ويتكەنى بۇگىنگى تاڭعا دەيىن ءبىزدىڭ اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي كەرەمەتتەي ونەرپازدارىمىز وسى ءحىح عاسىردان حح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى. اقان سەرى، ءبىرجان سال، جاياۋ مۇسا، قۇرمانعازى، تاتتىمبەت ت.ب. ءبارى دە – الگى ءبىز ايتىپ وتىرعان قازاقتىڭ ءتورت تاراپتاعى ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ وكىلدەرى. سولاردىڭ سوڭعى تۇياعى – كەشەگى نۇرعيسا اعامىز ەدى، تىلەنديەۆ، كۇنى كەشە ارامىزدان كەتكەن قارشىعا اعامىز دا تەگىن ادام بولعان جوق. قازىر سول كوپ دۇنيەلەر نوتاعا، تاسپاعا ءتۇستى، ءبىزدىڭ باعىمىزعا قاراي، اۋىلداردا سول اندەردى ايتىپ، قاعازعا، تاسپاعا تۇسىرۋگە كومەكتەسكەن اقساقالدارىمىز بولدى. كونسەرۆاتوريانىڭ دا وسى ورايدا ەڭبەگى كوپ، سەبەبى ول وقۋ ورنى اشىلعان كەزدە احمەت جۇبانوۆ اۋىلدان قانشاما ازاماتتاردى شاقىرتىپ الىپ، ءداستۇرلى مۋزىكا مەكتەبىن قالىپتاستىردى. ەندى وسى تۇستا ايتا كەتەرلىگى: قوعاممەن قاتار مادەني مايەگىمىز دە وزگەرىپ كەلەدى. بۇل رەتتە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءداستۇرلى مۋزىكامىزدى ساقتاپ قالۋ ەمەس، سونى ارى قاراي دامىتۋىمىز كەرەك. ونى قالاي دامىتۋ كەرەكتىگىنىڭ دە كانوندارى: قالاي وقىتۋ كەرەك، ءبىزدىڭ ءداستۇرلى مۋزىكا مەكتەپتەرىنىڭ باسىندا كىمدەر تۇردى، ولاردىڭ اۋزىنان جازىپ الىنعان تاسپالار، ودان وقىپ-ۇيرەنگەن ونەرپازدارىمىز دا بار. بىراق بۇگىن سولاردىڭ بارلىعى جان-جاقتا جامىراپ ءجۇر. سوندىقتان ايتارىم، ءدال قازىر ەڭ ءبىرىنشى ءبىز ءۇشىن يدەولوگيالىق استارى بار ماسەلە – ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۋزىكانتتارىمىزدىڭ بەدەلىن كوتەرۋ كەرەك. جانە دە بۇل جەردە مەن ولاردىڭ تەك قانا ادامي كوزقاراستاعى ەمەس، كاسىبي مۋزىكانت رەتىندەگى بەدەلى جايىندا ايتىپ تۇرمىن. سەبەبى ولاردىڭ موينىندا حالقىمىزدىڭ سانعاسىرلىق مۇراسىن كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋ اماناتى تۇر. اللا ولارعا داۋىستى، ءداستۇردىڭ نىشاندارىن دا سول ءۇشىن بەرگەن. بىراق ءبىزدىڭ قوعامدا قازىرگى تاڭدا، وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ بەدەلى تومەن.
– بۇل نەنىڭ اسەرىنەن؟
– مۇنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى مىنادا سەكىلدى: ءبىز قوعامدا ۇلتتىق مۋزىكانتتار عانا ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىزدى ۇستاپ تۇر دەپ ويلايمىز. اباي دا وسى ورايدا قۇلاعى جوق كۇيشىنىڭ تۇل ەكەندىگىن ايتىپ كەتكەن. ياعني، تىڭدارمانى جوق كۇيشى ەشكىم ەمەس. ەڭ ءبىرىنشى قۇندىلىق ول – ورتا، ەل، حالىق. تەك تىڭدارمانى بار مۋزىكانتتىڭ عانا بەدەلى كوتەرىلەدى. ويتكەنى ونىڭ قوعامعا قاجەتتىلىگى بار. بىزدەگى باستى پروبلەما، ءسىز بەن ءبىز بۇگىن تالقىلاپ وتىرعان ءداستۇرلى ونەرپازداردىڭ ونەرلەرىن حالىققا ۇسىنىپ، تىڭدارمان قالىپتاستىراتىن، ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتايتىن ورتالىق جوق. ماسەلەن، مەنىڭ نە ءسىزدىڭ، ياعني، جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ تويىنا شاقىرۋىمەن ءداستۇرلى ءانشى وسپەيدى. ايتالىق، قايرات بايبوسىنوۆ اعامىز ءوز قارجىسىمەن ارى كەتكەندە جىلىنا ءبىر-اق رەت كونتسەرت وتكىزە الۋى مۇمكىن. مەنىڭ، مىسالى، اي سايىن ول كىسىنىڭ نە بولماسا سول سەكىلدى ءداستۇرلى ءانشىنىڭ ونەرىن تاماشالاعىم كەلەتىن شىعار، ونداي كەزدە مەن قايدا بارامىن؟ نە بولماسا، باسقا ەلدەردەن قوناقتار كەلىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسىنان كونتسەرت كورگىسى كەلدى دەلىك، (ونداي جاعدايلار وتە ءجيى ۇشىراسادى), سونداي كەزدە ول قوناقتاردى قايدا اپارارىڭدى بىلمەي، دال بولاسىڭ. ءتىپتى ءار قازاقتىڭ باياعى وتكەن جەزتاڭداي انشىلەرىمىز عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتى، ماناربەك ەرجانوۆتى، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتى نە جانىبەك كارمەنوۆتى تىڭداعىسى كەلۋى زاڭدى عوي. ال بىراق قايدا بارىپ تىڭدايدى؟ مەيلى ونى تەاتر دەيىك، نە پروديۋسەرلىك ورتالىق، بولماسا، كونتسەرتتىك ورتالىق دەيىك، اتاۋىندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ونداي ورىن اشىلسا، 1,5 ملن حالقى بار الماتىدا سوعان باراتىن 150 كورەرمەن تابىلماي ما؟ تابىلادى، تەك قانا باراتىن جەرى جوق. ال بۇل – وتە وزەكتى ماسەلە.
– سىزدىڭشە، بۇل ماسەلەنى قالاي شەشۋگە بولادى؟
– مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قارالۋى كەرەك، بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، تەك باسشىلىقتىڭ ۇلەسىندەگى دۇنيە دەپ قاراماي، بۇل جەردە اقپارات قۇرالدارى، اسىرەسە، تەلەارنالار ارالاسۋى كەرەك. سونداي-اق ورتا قالىپتاستىرۋ كەرەك. ماسەلەن، قازىر استانا سالىنىپ، كۇن سايىن كوركەيىپ كەلەدى. نەگە سول ەلوردامىزعا قازاقتىڭ رۋحاني دۇنيەسىن ناسيحاتتايتىن ءبىر ورتالىق سالماسقا؟ وعان نەگە قۇرمانعازى نە تاتتىمبەت، بولماسا سول سياقتى ارقا مەكتەبىنىڭ ءىرى وكىلى، سال-سەرىلەردىڭ ءبىرىنىڭ اتىن قويماسقا؟ ەگەر وسى نارسە جۇزەگە اسار بولسا، ەلىمىزدىڭ ءتورت بۇرىشىندا جۇرگەن ونەرپازدارىمىز سول جەرگە جينالار ەدى. بۇل – بەرگى جاعىنداعى اڭگىمە. ەكىنشى ماسەلە، ەگەر ءبىز بۇگىنگى تاڭدا بۇل ماسەلەنى وزەكتى دەپ ەسەپتەمەيتىن بولساق، قازىر كورىپ جۇرگەنىمىزدەي، امەريكاندىق ەكسپانسياعا ۇرىنامىز دا، كوپ دۇنيەلەردەن ايىرىلىپ قالامىز. ويتكەنى ۇلتتىق مۋزىكانىڭ اۋەنىندە، ايتىلۋ ىرعاعىندا قازاق ۇلتىنىڭ كودى جاتىر دەۋگە بولادى. ءتىلدىڭ وزىندىك ىرعاعى بار. بۇگىنگى تاڭدا بىزدە ۋربانيزاتسياعا ۇشىراعان كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستىق ءتىل بار، سونىمەن قاتار قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق ناقىشى بار، ىرعاعى ساقتالعان ءتىل بار. ول – ءتىل ءان مەن كۇيدىڭ اۋەزىمەن بىرگە دامىپ كەلە جاتقان دۇنيە. ەگەر ءبىز سودان اجىراپ كەتەتىن بولساق، ول اۋەنگە جەتۋ وتە قيىن بولادى. قانىمىزدان ارىلسا ءبىتتى، ءبىز ۇلتتىق كودىمىزدى جوعالتامىز دا شىعامىز. «ناعىز قازاق قازاق ەمەس، ناعىز قازاق – دومبىرا» دەگەن – وتە تاۋىپ ايتىلعان، استارى سونداي تەرەڭدە جاتقان دانا ءسوز. قارا دومبىرانىڭ ءۇنى – قازاقتىڭ كوكىرەگىنەن شىققان ءۇن. قايتا-قايتا ايتىپ، قازاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ وتىراتىن قۇندىلىقتار ول – جەر بايلىعى، مەملەكەتتىك تۇراقتىلىعىمەن قاتار وسى ۇلتتىق مۇرا. «ەل ەكونوميكاسى كوتەرىلسىن، سوسىن ءبارى ورنىنا كەلەدى» دەگەن قاتە ۇعىم. نەگە؟ سەبەبى ۋاقىت كۇتپەيدى. ايتالىق، رىسباي عابديەۆ كەتىپ قالدى، ساعىم جالمىشەۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ سىندى ۇلتتىق مادەنيەتتى ءبىر جۇدىرىعىندا ۇستاپ تۇرعان تۇلعالار و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى. كۇنى كەشە عانا قازاقتىڭ قارا دومبىراسىنىڭ قۇدىرەتىن الەمگە تانىتقان ۇلى مۋزىكانتتاردىڭ سوڭعى تۇياعى قارشىعا احمەدياروۆ ومىردەن وزدى. ۋاقىت كۇتپەيدى دەپ وتىرعانىم – سول. ەڭ باستى ءبىزدىڭ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك نارسە، بۇل – امانات! ءبىز دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتكە قازاق بوپ كىرمەسەك، باسقاداي ءبىزدىڭ ەش كەرەگىمىز جوق.ء بىز قازاق دەسەك، ۇلتتىق مۋزىكا، ءداستۇر، سال-سەرىلىكتى ايتامىز، نەگە، سەبەبى ول – كوزگە كورىنىپ تۇرعان نارسەلەر. الايدا ونىڭ كوزگە كورىنبەيتىن دە استارى بار عوي. مىسالى ءۇشىن، مۋزىكا سالاسىندا جۇرمەي-اق، ماتەماتيكا، تاۋ-كەن سالاسىندا دا ۇلتتىق رۋحى مىقتى، كەرەمەت ءداستۇرشىل تۇلعالار بولدى عوي. ماسەلەن، قانىش ساتباەۆ اعامىز سەكىلدى ت.ب. ارعى جاعىندا «قازاقپىن» دەپ قايناپ جاتقان دۇنيە بولماسا، ول قاي سالادا بولماسىن، جەتىستىككە جەتۋى وتە قيىن.
– سال-سەرىلىك دەپ قالدىق قوي، وسى ءبىر فەنومەن تۇلعالاردان ءبىز قالاي كوز جازىپ قالدىق؟
– ولار ەشقايدا جوعالعان جوق، بۇگىن دە بار. بىراق ءبىز ويلاعانداي، ءحىح عاسىرداعى كەيىپتە ەمەس، كادىمگى ءوزىمىز سەكىلدى وسى زامانعى ادام كەيپىندە. سال-سەرى دەگەن دومبىرا ۇستاپ، شارشى توپتا ءان سالاتىن عانا ادام ەمەس، ول – وزگەشە ءبىر تيپ. كەرەك دەسەڭىز، ول – جان دۇنيەنىڭ بايلىعى، ول – مىنەز، ول – اقىن، اقىندىق پوەزياسىنىڭ ىشىندەگى ماحاببات ليريكاسى دەۋگە بولادى. مىسالى، كەز كەلگەن سال-سەرىلەرىمىزدىڭ اندەرىنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ كەرەمەتتەي دەگەن اجەلەرىمىزدىڭ اتى ءجۇر. ايتالىق، بالۋان شولاقتىڭ عالياسى، اقان سەرىنىڭ ماقپالى، ءبىرجان سالدىڭ «ءلايلىمى» ت.ب. سوندىقتان مەن ايتار ەدىم، سال-سەرىلىك دەگەنىمىز ول – جان دۇنيەنىڭ كۇيى. مۇمكىن سال-سەرىلىك قازىردە ءبىر كاسىپكەردىڭ بويىندا جۇرگەن شىعار، سول سياقتى قاراپايىم اۋىل تۇرعىنىنىڭ بويىندا… ايتەۋىر ول قاسيەت قازاقتىڭ بويىنان جوعالعان جوق. بىراق قازىرگى قوعامدا سال-سەرىلىك مۋزىكالىق سالادا انشىلىك، كۇيشىلىك سەكىلدى ءوزىنىڭ جانرلىق سيپاتىنان ايىرىلىپ بارادى دەۋگە بولادى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ قازىرگى ءداستۇرلى انشىلەرىمىز تەك قانا ءان ايتادى، ال ونىڭ ارعى جاعىندا جاتقان جان دۇنيەنىڭ بايلىعى، سول ءاندى زەرتتەۋ، ءان قاي جەردە، قاشان، قالاي شىقتى جانە ول قاي جەردە قالاي ايتىلادى، مىسالى ءۇشىن، «ماقپال كىم؟»، «عاليا كىم؟» دەگەن نەگىزگى دۇنيە قالىپ قويدى. ەڭ وكىنىشتىسى دە – سول.
– ءيا، ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا، وسى رەتتە ءان الىبى مارقۇم جانىبەك كارمەنوۆتىڭ الدىمەن ءان تاريحىن اڭگىمەلەپ، سوسىن بارىپ ءاندى ايتاتىنى بۇگىنگىگە ۇلگى بولۋعا ابدەن لايىق ەمەس پە؟…
– بۇگىندە سال-سەرىلەردىڭ سوڭعى تۇياعى قايرات اعانىڭ ءوزى دە: «ءبىز جانىبەك ەكەۋمىز ەگىز قوزىداي قاتار ءجۇرۋشى ەدىك، ساحناعا دا قاتار شىعاتىنبىز»، – دەپ ايتادى. بىراق جاكەڭ قايرات اعا سەكىلدى ساحناعا ءجيى شىقپايتىن. سەبەبى ءبىزدىڭ قوعامداعى قايراتتىڭ ءرولى ول عاسىرلاردان ساقتالىپ كەلە جاتقان اندەردى جاتقا ءبىلىپ، قوعامعا ناسيحاتتاۋ بولدى دا، جاكەڭ ءاننىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ، زەرتتەپ، ونىڭ تاريحىن جيناقتاپ، ەلگە تاراتۋدى ءوز موينىنا الدى. قاراپ تۇرساق، ەكەۋى دە ءوز فۋنكتسياسىن تولىعىمەن ورىندادى.
– قازاق مۋزىكاسىن سىزدىڭشە الەمگە قالاي تەز تانىتۋعا بولادى؟ برەند رەتىندە قالىپتاستىرۋ كەرەك پە؟
– مەن بۇل سۇراققا ءسال ارەگىرەكتەن كەلسەم، سەبەبى اۋەلى ءبىزدى قۇرتىپ بارا جاتقان جايتتارعا توقتالسام. ۇلتتىق مۋزىكانى قۇرتقان نارسە سوڭعى 30 جىل ىشىندە ءبىزدىڭ وعان فولكلور دەپ قاراعانىمىز. «فولكلور» دەگەن ول – كەشەگى ءوتىپ كەتكەن كۇننىڭ قالدىعى، مۋزەي دۇنيەسى دەگەن ءسوز. قازاقتىڭ مۋزىكاسى فولكلور ەمەس، ول – كلاسسيكالىق مۋزىكا! ال قازىر ءبىز كلاسسيكا دەپ جۇرگەن وپەرا مەن بالەت – باتىستىق وركەنيەتتىڭ تۋىندىلارى. ونىڭ دا ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدە ءوز ورنى بولۋى كەرەك شىعار، بىراق ءبىزدىڭ ءتول ونەرىمىز ودان جوعارى تۇرۋى كەرەك. سال-سەرىلەردىڭ، كۇيشى، جىرشىلاردىڭ مادەنيەتى ول – كلاسسيكالىق مادەنيەت! ونىڭ مۇراسى ساقتالعان، تەورياسى بار، ول 19 عاسىردا ابدەن ءپىسىپ-جەتىلىپ، كەرەمەت دەڭگەيگە كوتەرىلدى دە، ەندىگىدە ونى ءارى قاراي دامىتۋ – ءبىزدىڭ موينىمىزداعى امانات. وسى ورايدا ول مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى قولداۋدى، قارجىلىق قولداۋدى تالاپ ەتەدى. ولاي بولسا، ءبىز سول ءوزىمىزدىڭ ءتول مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتايتىن ورتالار اشۋعا ءتيىسپىز. ءبىز ءتول مادەنيەتىمىزدى، ءوزىمىزدىڭ ۇلت رەتىندەگى جەكە كودىمىزدى جوعالتىپ الماۋىمىز كەرەك. ال مىندەتتى تۇردە ونى «ۇتىكتەپ»، قىزىلدى-جاسىلدى كيىندىرىپ، اشەكەي تاعىپ، سوسىن ونىڭ ءمان-مازمۇنىن تۇسىنبەيتىن شەتەلدىك ازاماتتارعا كورسەتۋ ءۇشىن برەندكە اينالدىرۋدىڭ، مەنىڭشە، اسا قاجەتى جوق. تاياۋدا ءبىر شەتەلدەن قوناق كەلىپ: «قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءانىن تىڭداعىم كەلەدى، قايدا بارسام بولادى؟» – دەدى. ونداي جەر جوق قوي، سوندىقتان ءوزىم ۇيىمداستىرۋعا تۋرا كەلدى. مەن سەكىلدى كۇي كەشىپ جۇرگەندەر قانشاما؟!. ال سونىڭ ورنىنا ءبىز: «وسىنداي جەردە، مىناداي ءبىر ورىن بار، بيلەتى – مىنە، بارا عوي»، – دەپ نەگە ايتپايمىز؟ قاي شەتەلدىڭ تۇرعىنى قازاقستانعا كەلىپ قايراتتى، نە بولماسا ءابدۋلحاميتتى ىزدەيدى؟ ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى ونەرپازدارىمىزدىڭ كونتسەرتىن سوناۋ تۇركيادان، نە بولماسا رەسەيدەن ت.ب شەتەلدەردەن ارنايى ۇشىپ كەلىپ، تاماشالاپ كەتەتىن جاعدايعا جەتكىزۋىمىز كەرەك. ول ەرتەگى ەمەس، ول ءبىر ارمان دا ەمەس، ول – تازا تەحنولوگيا. ءبىز تەك سوعان ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ونەرپازدار حالىققا ەمەس، حالىق ونەرپازدى تاماشالاۋعا ارنايى بارۋى كەرەك. قايداعى برەند، ەگەردە ءبىز كۇيشىنى «يتپەن ىزدەپ» تابا الماي جۇرسەك؟ ونەرپاز تىم بولماسا، «شەنەۋنىكتەن» ءبىر ساتى جوعارى تۇرماسا، ءبىزدىڭ مادەنيەت دامىمايدى. ويتكەنى شەنەۋنىك ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدى دامىتا المايدى، ونى دامىتاتىن ونەرپازدار مەن زيالى قاۋىم. ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەر مەن زيالىلار اراسىندا مىناداي ءبىر: «ەسلي بى كۋرمانگازى يمەل تاكوە جە وبرازوۆانيە كاك بەتحوۆەن، ۆوزموجنو ەتو بىلو بى گەنيالنىم»، – دەگەن جاعىمسىز ءسوز قالىپ قالعان. ال مەن كەرىسىنشە: «ەگەر بەتحوۆەن قۇرمانعازى بابامىز سەكىلدى دارىندى بولسا، توعىز سيمفونيامەن شەكتەلمەي، كەمىندە جيىرما دۇنيە جازار ما ەدى؟»، – دەيمىن. ايتسە دە مۇنداي قۇر سالىستىرۋ، ەسەپتەۋ سەكىلدى سۋدىڭ بەتىندەگى دۇنيەلەرمەن الدانىپ جۇرە بەرمەي، بىزگە جۇيەلى، جىل سايىن ساتىلاپ جەتەتىن باعدارلاما قاجەت، ناۋقان ەمەس!
– ەگەر وسى بۇگىنگىدەي قارقىنمەن كەتە بەرەر بولساق، وندا از عانا ۋاقىتتان كەيىن-اق ءوز ءداستۇرىن كەرەك ەتپەي دە قوياتىن ۇرپاق قالىپتاسادى دەپ قورىقپايسىز با؟
– مەن ودان قورىقپايمىن، بىراق ءار ۇرپاقتىڭ ءوز موينىنا ارتقان اماناتى بار عوي، ونى كەشەگى وتكەن بابالارىمىز شەشىپ كەتپەيدى، نە بولماسا ءبىزدىڭ بالالارىمىز شەشە المايدى، ول – ءبىزدىڭ موينىمىزداعى، بۇگىن شەشىلۋگە ءتيىس ماسەلە. قازىر ءبىز وزىمىزگە دەيىنگى ساقتالىپ كەلگەن سول اسىل قازىنانى تەك قىزىقتاپ قانا قويماي، ونى دامىتىپ، جەتىلدىرىپ بالالارىمىزعا بەرىپ كەتۋىمىز كەرەك، مىنە – امانات دەگەن وسى! سوندىقتان مەن ءداستۇر-سالت، ۇلتتىق مادەنيەتىمىز جوعالىپ كەتەدى دەپ قورىقپايمىن، تەك ءبىر كەزدەرى تارتىلعان ارال سەكىلدى جىل وتكەن سايىن ارناسى تارىلا ما دەپ قورقام. ءبىز سانى از حالىقپىز، سوندىقتان ءار ونەرپاز ءبىز ءۇشىن اسا باعالى، قۇندى بولۋعا ءتيىس. ماسەلەن، اقسەلەۋ اعامىز قايتىس بولعاندا بىزگە ونىڭ كوزى تىرىسىندە تۇسكەن بەينەلەرىن تاۋىپ الۋ قيىن بولدى. سول ءبىر جانىبەكتىڭ كەزىندەگى باعدارلامالارى عانا قالعان. نەگە ءبىز ونىمەن عانا شەكتەلدىك، نەگە كۇندە جازىپ المادىق؟ ال رەسەيدە ءبىر تۇلعا ومىردەن كەتسە، ەرتەسىنە ول جايلى فيلم كورسەتىلەدى. وندا بالا كەزىنەن قايتقانعا دەيىنگى بەينەسى تۇگەل جۇرەدى. ءبىزدىڭ سولاي ەتۋىمىزگە كىم كەدەرگى بولدى؟ سوندىقتان ءدال قازىر قازاق تەلەارنالارى مۇراعاتقا جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ويلاناتىن كەز جەتتى. ويتكەنى ءان-كۇي عانا ەمەس، سونى ورىندايتىن ادام دا تاريحي قۇندىلىق رەتىندە ساقتالۋى كەرەك.
الاشقا ايتار داتىم!
مىسالى، ءبىز قاشاندا: «امىرە قاشاۋباەۆ 1925 جىلى پاريج ساحناسىندا ءان سالعاندا، الەم حالقى تاڭعالعان»، – دەيمىز. وسى ءسوزدىڭ شىندىعىنا ۇڭىلەيىكشى، بالكىم، ولار بابامىزعا ابوريگەن ءان سالعانداي تاڭعالعان شىعار؟ ءالى كۇنگە ءوز مادەني ورتامىزدا ۇشان-تەڭىز پروبلەمالارىمىزدى شەشە الماي وتىرىپ، نەگە فرانتسۋز نە نەمىستى تاڭعالدىرۋدى ويلايمىز؟ قازاقتىڭ مۋزىكاسى قازاقتان باسقا كىمگە كەرەك؟ مەيلى، تەاتر دەپ اتالا ما، الدە ورتالىق بولا ما، ايتەۋىر باستىسى، قازىرگى ءداستۇرلى ءانشىنىڭ رەپەرتۋارىن كەڭەيتىپ، ءوزىن تولىق كورسەتە بىلەتىندەي جاعداي جاسالۋعا ءتيىس. مۇنىڭ نەگىزگى ءۇش مىندەتى بار: ءبىرىنشى – ءداستۇرلى انشىلەردىڭ بەدەلىن كوتەرۋ، ەكىنشى – كەشەگىمەن ساباقتاسىپ جاتقان فولكلورلىق تيپتەردىڭ نەگىزىن ساقتاپ قالۋ، ءۇشىنشى ماسەلە – ۇلتتىق ينتوناتسيانى، دىبىستىق يدەالدى ساقتاپ قالۋ.
ءماريام ءابساتتار
«الاش ايناسى».
