Сағатбек Қалиев, музыкатанушы ғалым:
– Сағатбек аға, сіз қай арнада қызмет істесеңіз де, «Алтыбақан», «Ауылдың алты ауызы», «Аманат», «Дала-думан», «Сегіз қырлы» секілді қазақылық дәстүрдің тұнып тұрған үлгісін насихаттайтын бағдарламаларды ұдайы өзіңізбен ала жүретін секілдісіз. Сондықтан біз өзіңізбен ұлттық мәдениетіміздің жанашыры ретінде әңгіме өрбітсек. Неге біздер тәуелсіз ел бола тұра, осы елдің төл жұрты – қазақтың өзіне ғана тән әні мен жырын өзге жұрттың өнерінен төмен қойып, өзімізді тыңдамай, оқшау қалдырып қойдық? Мысалы, бізде неге әлі күнге дәстүрлі әншіні тыңдайтын, келген қонағыңды алып барып мақтанатын, жан дүниеңді рухани азықтандыратын бір мекен жоқ?
– Бұл – біздің ұлттық өнердің жанашырлары қашаннан көтеріп келе жатқан өте өзекті бір мәселе. Тарихқа үңілсек, Кеңес Одағы кезінде Ғарифолла Құрманғалиев, Мәдениет Ешекеевтер ашқан эстрадалық студиялар болды. Оның атауы ғана эстрадалық болғаны болмаса, ол жер ұлттық музыка мамандарын, дәстүрлі әнші мен күйшілерді даярлайтын ортаға айналған еді. Одан бұрын консерваторияда да марқұм Жәнібек Кәрменовтің, Қайрат Байбосыновтардың ұйытқы болуымен ұлттық ән кафедрасы ашылған. Тіпті сол ұлт дегенді жоюға ұмтылған кеңестік кезеңнің өзінде ұлттық музыкамызды дәріптеуде әлгіндей тұлғалар жанкештілік деуге тұрарлық іс атқарды. Негізінен, нағыз қазақ музыкасының ең бір оқшауланған жері – ауыл. Сол ауылдарда әрбір ошақтың, әр той-томалақтың төңірегінде қалыптасқан дала театры болған. Сіз айтып отырғандай, ұлттық өнерімізбен сусындайтын орын өз бастауын содан алуы тиіс. Біздің қоғамда өткен ғасырда ұлттық музыканттардың өзі екіге бөлінді: бірі – кәсіби маман ретінде білім алғандар, екіншісі – еліміздің төрт тарапында қазақтың музыкалық дәстүрін сақтап отырған азаматтар. Қазақтың дәстүрлі музыкасы бар қазаққа ортақ дүние болғанымен, оның да өзіндік ішкі ерекшеліктері, бірін-бірі қайталамайтын сан қыры бар. Мысалы үшін, Батыстың төкпе әні, төкпе күйімен Арқаның сал-серілер әндерін, шертпе күйлерін салыстыра алмайсыз. Осылардың қай-қайсысының болсын, сақталуы ауылдың үлесінде болды да, оны қағаз бетіне түсіріп, оқулыққа айналдырып, жас өнерпаздарға үйрету, яғни, кәсіби деңгейде дамыту қаладағы оқу орындарының үлесінде еді. Ал бұл өз кезегінде жалпы мәдени ортада өзінің әсерін тигізді.
– Ұлттық дәстүр, мәдениетімізді сақтауда ауыл мен қаланың рөлін жіктеп бөліп бердіңіз. Ал ендеше бүгінде солардың қайсысы өз рөлін тиянақты атқарып, қайсысы сол үдеден шыға алмай жүр?
– Ең қызығы, соңғы 10-15 жылдың ішінде «ауыл» деген түсінік қатты өзгеріп кетті. Ауыл деген материалдық, географиялық деңгейден басқа бір информациялық, виртуалдық деңгейге ауысты. Ал дұрысы: ауыл – сіз, ауыл – мен. Мен ауыл жайлы айтуым үшін міндетті түрде туған жеріме барып қайтуым керек емес. Ауыл біз үшін – тілмен, салт-дәстүрмен, күймен, әнмен, қала берді, қазақы дәммен, бауырмен, туған-туыспен, сондай-ақ эстетикалық-этикалық дүниелермен тығыз байланысты ұғым. Сондықтан ауылды ауылға барып іздеудің қажеті жоқ, ауыл осы жерде. Ауыл – рухани құндылық. Шартты түрде қаланың ортасына киіз үйді тігіп тастап, «мен – қазақпын» деген күлкілі нәрсе. Сондықтан ауылды өзіміздің ішкі дүниемізден іздеуіміз керек. Ауылдың иісі сол ауылда туып, жерінің жусанын иіскеген кез келген ақын, жазушы, әнші, күйші шығармашылығынан, ал жалпы, бар қазақтың бойынан аңқып тұруға тиіс. Біз қайтадан басымызға тақия, үстімізге шапан кигенмен, ішіміз қазақ болмаса, бәрі – бекер.
Ауыл деген – ананың сүтімен, атаның қанымен берілетін дүние. Бірақ біз оны кәдімгідей тұрақтандырып, қалыпқа келтіріп отыруымыз шарт. Жаңағы айтқандай, ұлттық мәдениетті насихаттайтын орта құрылса, ауыл деген – сол. Бірақ бүгінде ауылға артта қалғандық, қазіргі тілмен айтқанда, «мамбетизм» деп қарап, қаламен екеуін екі тентек қошқарды сүзістіргендей, қарама-қарсы қою деген қорқынышты үрдіс қоғамды жайлап барады. Егер біз бүгін айтысты, күй тартысты не сол сияқты жырды керек емес «кешегінің нышаны» деп ысырып тастар болсақ, сөйтіп жансыз өлі дауыстағы фонограммамен айтып, өз атын қате жазатын әншілерді біздің ұлттық құндылығымыз дер болсақ, әрине, ол жерде ауыл жоқ. Ауыл – Тәттімбет пен Құрманғазының, Абай мен Қаныш Сәтбаевтың есімімен, ауыл – алаш ардақтыларының атымен, бүкіл біздің тарихымызбен байланысты нәрсе. ХІХ ғасырды қазақ мәдениетінің «алтын ғасыры» деп тегін атамаған.
Өйткені бүгінгі таңға дейін біздің ауыз толтырып айтарлықтай кереметтей өнерпаздарымыз осы ХІХ ғасырдан ХХ ғасырдың ортасына дейін өмір сүрді. Ақан сері, Біржан сал, Жаяу Мұса, Құрманғазы, Тәттімбет т.б. Бәрі де – әлгі біз айтып отырған қазақтың төрт тараптағы дәстүрлі мәдениетінің өкілдері. Солардың соңғы тұяғы – кешегі Нұрғиса ағамыз еді, Тілендиев, күні кеше арамыздан кеткен Қаршыға ағамыз да тегін адам болған жоқ. Қазір сол көп дүниелер нотаға, таспаға түсті, біздің бағымызға қарай, ауылдарда сол әндерді айтып, қағазға, таспаға түсіруге көмектескен ақсақалдарымыз болды. Консерваторияның да осы орайда еңбегі көп, себебі ол оқу орны ашылған кезде Ахмет Жұбанов ауылдан қаншама азаматтарды шақыртып алып, дәстүрлі музыка мектебін қалыптастырды. Енді осы тұста айта кетерлігі: қоғаммен қатар мәдени мәйегіміз де өзгеріп келеді. Бұл ретте мемлекеттік деңгейде дәстүрлі музыкамызды сақтап қалу емес, соны ары қарай дамытуымыз керек. Оны қалай дамыту керектігінің де канондары: қалай оқыту керек, біздің дәстүрлі музыка мектептерінің басында кімдер тұрды, олардың аузынан жазып алынған таспалар, одан оқып-үйренген өнерпаздарымыз да бар. Бірақ бүгін солардың барлығы жан-жақта жамырап жүр. Сондықтан айтарым, дәл қазір ең бірінші біз үшін идеологиялық астары бар мәселе – біздің ұлттық музыканттарымыздың беделін көтеру керек. Және де бұл жерде мен олардың тек қана адами көзқарастағы емес, кәсіби музыкант ретіндегі беделі жайында айтып тұрмын. Себебі олардың мойнында халқымыздың санғасырлық мұрасын келешек ұрпаққа жеткізу аманаты тұр. Алла оларға дауысты, дәстүрдің нышандарын да сол үшін берген. Бірақ біздің қоғамда қазіргі таңда, өкінішке қарай, олардың беделі төмен.
– Бұл ненің әсерінен?
– Мұның бірден-бір себебі мынада секілді: біз қоғамда ұлттық музыканттар ғана біздің дәстүрімізді ұстап тұр деп ойлаймыз. Абай да осы орайда құлағы жоқ күйшінің тұл екендігін айтып кеткен. Яғни, тыңдарманы жоқ күйші ешкім емес. Ең бірінші құндылық ол – орта, ел, халық. Тек тыңдарманы бар музыканттың ғана беделі көтеріледі. Өйткені оның қоғамға қажеттілігі бар. Біздегі басты проблема, сіз бен біз бүгін талқылап отырған дәстүрлі өнерпаздардың өнерлерін халыққа ұсынып, тыңдарман қалыптастыратын, дәстүрлі мәдениетімізді насихаттайтын орталық жоқ. Мәселен, менің не сіздің, яғни, жекелеген азаматтардың тойына шақыруымен дәстүрлі әнші өспейді. Айталық, Қайрат Байбосынов ағамыз өз қаржысымен ары кеткенде жылына бір-ақ рет концерт өткізе алуы мүмкін. Менің, мысалы, ай сайын ол кісінің не болмаса сол секілді дәстүрлі әншінің өнерін тамашалағым келетін шығар, ондай кезде мен қайда барамын? Не болмаса, басқа елдерден қонақтар келіп, қазақтың дәстүрлі музыкасынан концерт көргісі келді делік, (ондай жағдайлар өте жиі ұшырасады), сондай кезде ол қонақтарды қайда апарарыңды білмей, дал боласың. Тіпті әр қазақтың баяғы өткен жезтаңдай әншілеріміз Ғарифолла Құрманғалиевті, Манарбек Ержановты, Жүсіпбек Елебековті не Жәнібек Кәрменовті тыңдағысы келуі заңды ғой. Ал бірақ қайда барып тыңдайды? Мейлі оны театр дейік, не продюсерлік орталық, болмаса, концерттік орталық дейік, атауында тұрған ештеңе жоқ. Ондай орын ашылса, 1,5 млн халқы бар Алматыда соған баратын 150 көрермен табылмай ма? Табылады, тек қана баратын жері жоқ. Ал бұл – өте өзекті мәселе.
– Сіздіңше, бұл мәселені қалай шешуге болады?
– Мемлекеттік деңгейде қаралуы керек, бұл – бір. Екіншіден, тек басшылықтың үлесіндегі дүние деп қарамай, бұл жерде ақпарат құралдары, әсіресе, телеарналар араласуы керек. Сондай-ақ орта қалыптастыру керек. Мәселен, қазір Астана салынып, күн сайын көркейіп келеді. Неге сол елордамызға қазақтың рухани дүниесін насихаттайтын бір орталық салмасқа? Оған неге Құрманғазы не Тәттімбет, болмаса сол сияқты Арқа мектебінің ірі өкілі, сал-серілердің бірінің атын қоймасқа? Егер осы нәрсе жүзеге асар болса, еліміздің төрт бұрышында жүрген өнерпаздарымыз сол жерге жиналар еді. Бұл – бергі жағындағы әңгіме. Екінші мәселе, егер біз бүгінгі таңда бұл мәселені өзекті деп есептемейтін болсақ, қазір көріп жүргеніміздей, американдық экспансияға ұрынамыз да, көп дүниелерден айырылып қаламыз. Өйткені ұлттық музыканың әуенінде, айтылу ырғағында қазақ ұлтының коды жатыр деуге болады. Тілдің өзіндік ырғағы бар. Бүгінгі таңда бізде урбанизацияға ұшыраған күнделікті қарым-қатынастық тіл бар, сонымен қатар қазақтың өзінің ұлттық нақышы бар, ырғағы сақталған тіл бар. Ол – тіл ән мен күйдің әуезімен бірге дамып келе жатқан дүние. Егер біз содан ажырап кететін болсақ, ол әуенге жету өте қиын болады. Қанымыздан арылса бітті, біз ұлттық кодымызды жоғалтамыз да шығамыз. «Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ – домбыра» деген – өте тауып айтылған, астары сондай тереңде жатқан дана сөз. Қара домбыраның үні – қазақтың көкірегінен шыққан үн. Қайта-қайта айтып, қазақтың санасына сіңіріп отыратын құндылықтар ол – жер байлығы, мемлекеттік тұрақтылығымен қатар осы ұлттық мұра. «Ел экономикасы көтерілсін, сосын бәрі орнына келеді» деген қате ұғым. Неге? Себебі уақыт күтпейді. Айталық, Рысбай Ғабдиев кетіп қалды, Сағым Жалмышев, Нұрғиса Тілендиев, Ақселеу Сейдімбеков сынды ұлттық мәдениетті бір жұдырығында ұстап тұрған тұлғалар о дүниелік болып кетті. Күні кеше ғана қазақтың қара домбырасының құдіретін әлемге танытқан ұлы музыканттардың соңғы тұяғы Қаршыға Ахмедияров өмірден озды. Уақыт күтпейді деп отырғаным – сол. Ең басты біздің түсінуіміз керек нәрсе, бұл – аманат! Біз дүниежүзілік өркениетке қазақ боп кірмесек, басқадай біздің еш керегіміз жоқ. Біз қазақ десек, ұлттық музыка, дәстүр, сал-серілікті айтамыз, неге, себебі ол – көзге көрініп тұрған нәрселер. Алайда оның көзге көрінбейтін де астары бар ғой. Мысалы үшін, музыка саласында жүрмей-ақ, математика, тау-кен саласында да ұлттық рухы мықты, керемет дәстүршіл тұлғалар болды ғой. Мәселен, Қаныш Сәтбаев ағамыз секілді т.б. Арғы жағында «қазақпын» деп қайнап жатқан дүние болмаса, ол қай салада болмасын, жетістікке жетуі өте қиын.
– Сал-серілік деп қалдық қой, осы бір феномен тұлғалардан біз қалай көз жазып қалдық?
– Олар ешқайда жоғалған жоқ, бүгін де бар. Бірақ біз ойлағандай, ХІХ ғасырдағы кейіпте емес, кәдімгі өзіміз секілді осы заманғы адам кейпінде. Сал-сері деген домбыра ұстап, шаршы топта ән салатын ғана адам емес, ол – өзгеше бір тип. Керек десеңіз, ол – жан дүниенің байлығы, ол – мінез, ол – ақын, ақындық поэзиясының ішіндегі махаббат лирикасы деуге болады. Мысалы, кез келген сал-серілеріміздің әндерінің ішінде біздің кереметтей деген әжелеріміздің аты жүр. Айталық, Балуан Шолақтың Ғалиясы, Ақан серінің Мақпалы, Біржан салдың «Ләйлімі» т.б. Сондықтан мен айтар едім, сал-серілік дегеніміз ол – жан дүниенің күйі. Мүмкін сал-серілік қазірде бір кәсіпкердің бойында жүрген шығар, сол сияқты қарапайым ауыл тұрғынының бойында… Әйтеуір ол қасиет қазақтың бойынан жоғалған жоқ. Бірақ қазіргі қоғамда сал-серілік музыкалық салада әншілік, күйшілік секілді өзінің жанрлық сипатынан айырылып барады деуге болады. Мәселен, біздің қазіргі дәстүрлі әншілеріміз тек қана ән айтады, ал оның арғы жағында жатқан жан дүниенің байлығы, сол әнді зерттеу, ән қай жерде, қашан, қалай шықты және ол қай жерде қалай айтылады, мысалы үшін, «Мақпал кім?», «Ғалия кім?» деген негізгі дүние қалып қойды. Ең өкініштісі де – сол.
– Иә, сөзіңіз аузыңызда, осы ретте ән алыбы марқұм Жәнібек Кәрменовтің алдымен ән тарихын әңгімелеп, сосын барып әнді айтатыны бүгінгіге үлгі болуға әбден лайық емес пе?…
– Бүгінде сал-серілердің соңғы тұяғы Қайрат ағаның өзі де: «Біз Жәнібек екеуміз егіз қозыдай қатар жүруші едік, сахнаға да қатар шығатынбыз», – деп айтады. Бірақ Жәкең Қайрат аға секілді сахнаға жиі шықпайтын. Себебі біздің қоғамдағы Қайраттың рөлі ол ғасырлардан сақталып келе жатқан әндерді жатқа біліп, қоғамға насихаттау болды да, Жәкең әннің астарына үңіліп, зерттеп, оның тарихын жинақтап, елге таратуды өз мойнына алды. Қарап тұрсақ, екеуі де өз функциясын толығымен орындады.
– Қазақ музыкасын сіздіңше әлемге қалай тез танытуға болады? Бренд ретінде қалыптастыру керек пе?
– Мен бұл сұраққа сәл әрегіректен келсем, себебі әуелі бізді құртып бара жатқан жайттарға тоқталсам. Ұлттық музыканы құртқан нәрсе соңғы 30 жыл ішінде біздің оған фольклор деп қарағанымыз. «Фольклор» деген ол – кешегі өтіп кеткен күннің қалдығы, музей дүниесі деген сөз. Қазақтың музыкасы фольклор емес, ол – классикалық музыка! Ал қазір біз классика деп жүрген опера мен балет – батыстық өркениеттің туындылары. Оның да біздің мәдениетімізде өз орны болуы керек шығар, бірақ біздің төл өнеріміз одан жоғары тұруы керек. Сал-серілердің, күйші, жыршылардың мәдениеті ол – классикалық мәдениет! Оның мұрасы сақталған, теориясы бар, ол 19 ғасырда әбден пісіп-жетіліп, керемет деңгейге көтерілді де, ендігіде оны әрі қарай дамыту – біздің мойнымыздағы аманат. Осы орайда ол мемлекеттік деңгейдегі қолдауды, қаржылық қолдауды талап етеді. Олай болса, біз сол өзіміздің төл мәдениетімізді насихаттайтын орталар ашуға тиіспіз. Біз төл мәдениетімізді, өзіміздің ұлт ретіндегі жеке кодымызды жоғалтып алмауымыз керек. Ал міндетті түрде оны «үтіктеп», қызылды-жасылды киіндіріп, әшекей тағып, сосын оның мән-мазмұнын түсінбейтін шетелдік азаматтарға көрсету үшін брендке айналдырудың, меніңше, аса қажеті жоқ. Таяуда бір шетелден қонақ келіп: «Қазақтың дәстүрлі әнін тыңдағым келеді, қайда барсам болады?» – деді. Ондай жер жоқ қой, сондықтан өзім ұйымдастыруға тура келді. Мен секілді күй кешіп жүргендер қаншама?!. Ал соның орнына біз: «Осындай жерде, мынадай бір орын бар, билеті – міне, бара ғой», – деп неге айтпаймыз? Қай шетелдің тұрғыны Қазақстанға келіп Қайратты, не болмаса Абдулхамитті іздейді? Біз өзіміздің дәстүрлі өнерпаздарымыздың концертін сонау Түркиядан, не болмаса Ресейден т.б шетелдерден арнайы ұшып келіп, тамашалап кететін жағдайға жеткізуіміз керек. Ол ертегі емес, ол бір арман да емес, ол – таза технология. Біз тек соған мән беруіміз керек. Өнерпаздар халыққа емес, халық өнерпазды тамашалауға арнайы баруы керек. Қайдағы бренд, егерде біз күйшіні «итпен іздеп» таба алмай жүрсек? Өнерпаз тым болмаса, «шенеуніктен» бір саты жоғары тұрмаса, біздің мәдениет дамымайды. Өйткені шенеунік біздің мәдениетімізді дамыта алмайды, оны дамытатын өнерпаздар мен зиялы қауым. Біздің зерттеушілер мен зиялылар арасында мынадай бір: «Если бы Курмангазы имел такое же образование как Бетховен, возможно это было бы гениальным», – деген жағымсыз сөз қалып қалған. Ал мен керісінше: «Егер Бетховен Құрманғазы бабамыз секілді дарынды болса, тоғыз симфониямен шектелмей, кемінде жиырма дүние жазар ма еді?», – деймін. Әйтсе де мұндай құр салыстыру, есептеу секілді судың бетіндегі дүниелермен алданып жүре бермей, бізге жүйелі, жыл сайын сатылап жететін бағдарлама қажет, науқан емес!
– Егер осы бүгінгідей қарқынмен кете берер болсақ, онда аз ғана уақыттан кейін-ақ өз дәстүрін керек етпей де қоятын ұрпақ қалыптасады деп қорықпайсыз ба?
– Мен одан қорықпаймын, бірақ әр ұрпақтың өз мойнына артқан аманаты бар ғой, оны кешегі өткен бабаларымыз шешіп кетпейді, не болмаса біздің балаларымыз шеше алмайды, ол – біздің мойнымыздағы, бүгін шешілуге тиіс мәселе. Қазір біз өзімізге дейінгі сақталып келген сол асыл қазынаны тек қызықтап қана қоймай, оны дамытып, жетілдіріп балаларымызға беріп кетуіміз керек, міне – аманат деген осы! Сондықтан мен дәстүр-салт, ұлттық мәдениетіміз жоғалып кетеді деп қорықпаймын, тек бір кездері тартылған Арал секілді жыл өткен сайын арнасы тарыла ма деп қорқам. Біз саны аз халықпыз, сондықтан әр өнерпаз біз үшін аса бағалы, құнды болуға тиіс. Мәселен, Ақселеу ағамыз қайтыс болғанда бізге оның көзі тірісінде түскен бейнелерін тауып алу қиын болды. Сол бір Жәнібектің кезіндегі бағдарламалары ғана қалған. Неге біз онымен ғана шектелдік, неге күнде жазып алмадық? Ал Ресейде бір тұлға өмірден кетсе, ертесіне ол жайлы фильм көрсетіледі. Онда бала кезінен қайтқанға дейінгі бейнесі түгел жүреді. Біздің солай етуімізге кім кедергі болды? Сондықтан дәл қазір қазақ телеарналары мұрағатқа жұмыс істеуі керек. Ойланатын кез жетті. Өйткені ән-күй ғана емес, соны орындайтын адам да тарихи құндылық ретінде сақталуы керек.
Алашқа айтар датым!
Мысалы, біз қашанда: «Әміре Қашаубаев 1925 жылы Париж сахнасында ән салғанда, әлем халқы таңғалған», – дейміз. Осы сөздің шындығына үңілейікші, бәлкім, олар бабамызға абориген ән салғандай таңғалған шығар? Әлі күнге өз мәдени ортамызда ұшан-теңіз проблемаларымызды шеше алмай отырып, неге француз не немісті таңғалдыруды ойлаймыз? Қазақтың музыкасы қазақтан басқа кімге керек? Мейлі, театр деп атала ма, әлде орталық бола ма, әйтеуір бастысы, қазіргі дәстүрлі әншінің репертуарын кеңейтіп, өзін толық көрсете білетіндей жағдай жасалуға тиіс. Мұның негізгі үш міндеті бар: бірінші – дәстүрлі әншілердің беделін көтеру, екінші – кешегімен сабақтасып жатқан фольклорлық типтердің негізін сақтап қалу, үшінші мәселе – ұлттық интонацияны, дыбыстық идеалды сақтап қалу.
Мәриям ӘБСАТТАР
«Алаш айнасы».
