قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقيتىن بولاشاق جۋرناليستەر «الاشتىڭ اقان سەرىسى» اتتى ءداستۇرلى ءان كەشىنەن العان اسەرىمەن ءبولىسىپ، ماقالا جازعان ەدى. جاستاردىڭ قالامى ۇشتالا بەرسىن دەگەن تىلەكپەن ءبىز بۇل ماقالالاردى «ادىرناعا» جاريالاۋدى ءجون كوردىك.
«مەن قازاقپىن دەگەننىڭ ءبارى تۋىس»
تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى قارساڭىندا «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى باستاماسى، جازۋشىلار وداعىنىڭ قولداۋىمەن «الاشتىڭ اقان سەرىسى» اتتى ءداستۇرلى ءان كەشى بولىپ ءوتتى. اقان سەرىنى ونەرپازداردىڭ اراسىندا، رەسەيدىڭ وتارشىل جۇيەسىنە قارسى ءۇن كوتەرىپ، بوداندىقتىڭ ارتى نەگە اپاراتىنىن كەڭ پايىمداعان، وتارشىلدىققا قارسى ءوزىنىڭ پىكىرىن اشىق ايتقان ءىرى ونەر ساڭلاقتارىنىڭ بىرەگەيى دەسەك تە بولادى… اۋەلى جازۋشى ساكەن سەرىنىڭ تۋعان ءىنىسى ورال ءجۇنىسوۆتىڭ «اقان سەرى» اتتى دەرەكتى ءفيلمى كورسەتىلدى. بۇل فيلم اقاننىڭ عاشىقتىق حيكايالارىنان عانا سىر شەرتىپ قويماي، ونىڭ ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇرانشىسى، ازاتتىقتىڭ جارشىسى ەكەنىن كورەرمەننىڭ كوز الدىنا جايىپ سالدى.
بۇل شارانىڭ كەيىنگى جاستارعا ونەگە، ۇلتتىق تاربيە بەرەرى ءسوزسىز. كەشتى ف.ع.د. پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆ ءسوز سويلەپ، اشىپ بەردى. «سوڭعى ۋاقىتتا، ءتىپتى قازاقتىڭ شىرقاپ سالاتىن اندەرىنە زار بولىپ بارا جاتقانىمىز وتىرىك ەمەس. قايداعى تەپەنكوكتەردى ءمىنىپ الىپ، تاڭەرتەڭنەن كەشكە شەيىن بيلەۋگە ىڭعايلانىپ تۇرامىز. قازاقتىڭ داۋىسىن كەرنەپ سالاتىن ءداستۇرلى اندەرگە زار بولىپ تۇرعان ۋاقىتتا جاستاردىڭ ۇيىمداستىرىپ جاتقان مىنا كەشى ورىندى-اق ەكەن» دەپ وي تۇيىندەدى اقساقال.
قازاق ەلىنىڭ ونەر ورداسى اتالاتىن الماتى قالاسىندا تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى، تاريحىمىزدى دارىپتەيتىن بىردە-ءبىر شارا وتكىزىلمەي جاتقاندا جاستاردىڭ بوي كورسەتىپ، ءداستۇرلى ونەردى ۇلىقتاۋعا وي سالۋى ورىندى-اق ەكەن.
جولامان قۇجيمانوۆ («ءۇش توتى قۇس»، «شامشي قامار» اندەرىن ورىندادى), رامازان ستامعازيەۆ («شىرماۋىق»، «رايحان گۇل» اندەرى), ساۋلە جانپەيىسوۆا («اقتوقتىنىڭ اۋجارى» ءانى), ارداق يساتاەۆا («ماقپال» ءانى), ەرلان تولەۋتاي («ماڭماڭگەر» ءانى) سىندى ونەرپازدار ءداستۇرلى انگە شولدەگەن حالىقتى ءبىر سۋسىنداتىپ تاستادى. سونىمەن قاتار، تالعات ابۋعازى («كوكجەندەت»، «بالعاديشا» اندەرى), گۇلسىم ارىسباەۆا («مايدا قوڭىر» ءانى), دوسحان ودامانوۆ («اقتوقتىنىڭ زارى» ءانى), ەرلان قۇجيمانوۆ «اقتوقتى»، جاسۇلان بازاربەكوۆ («جىگىتشىلىك»، «كوك الا تاي» اندەرى), سايات نۇرعازين («قۇلاگەر» ءانى), جاسۇلان ساقاەۆ («سىرىمبەت» ءانى), ۋاتقان زاھان («قۇلاگەردىڭ قۇلىنى» اۆتورلىق ءانى) ءتارىزدى ۇلتتىق ونەردى بويىنا سەرىك ەتكەن جاس انشىلەر بابالار اماناتىن ۇمىتپاعانىن كورسەتتى. جاستاردىڭ دا ارقالى اننەن ءوز سىباعالارى بار ەكەنىن، ەل مۇراسىن قىزعىشتاي قورعايتىن تولقىن ءوسىپ كەلە جاتقانىن ءسوزسىز دالەلدەگەندەي كۇي كەشىردى.
كەشتىڭ ەڭ جاس ونەرپازدارى «ارناۋ» ءانسامبلى (قۋانتاي تاتەنوۆتىڭ «ويتولعاۋ» كۇيى، قىتاي قازاقتارىنىڭ كۇيى «ارناۋ») كورەرمەن قاۋىمنىڭ ەرەكشە قوشەمەتىنە بولەندى. بالعىن بۇلدىرشىندەردىڭ بارلىق اسپاپتى بىردەي يگەرگەن ونەرپازدىعى ەل ەرتەڭى دەگەن ءۇمىتتىڭ وتىن تۇتاتقانداي-اق. كوكشەتاۋدان ارنايى كەلگەن جىرشى-جىراۋ جۇماباي ەسەكەەۆتىڭ ونەگەلى وسيەتى جاستارعا ۇلگى بولۋى ابدەن ءتيىس.
…مەن قازاقپىن دەگەننىڭ ءبارى تۋىس،بىرەۋگە ءىنى، بىرەۋدىڭ اعاسىمىن.ال الاشتى الالايتىن جان ەمەسپىن،ءۇش ءجۇزدىڭ التىن كوپىر اراسىمىن.ءبىر قولدا ءبىر-ىرىمەن قاتار وسكەن،الاقاننىڭ بەس ساۋساقتاي سالاسىمىن، –دەپ جاستاردى بىرلىككە شاقىرىپ، بىرلىك بولعان جەردە تاۋەلسىزدىگىمىز ماڭگى بولاتىنىن باسا ايتتى.
جينالعان قاۋىم قاريا سوزىنە رازىلىعىن ءبىلدىردى. «ورامال تون بولمايدى، جول بولادى» دەمەكشى، قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋ-تاربيە جۇمىسى جونىندەگى پرورەكتوردىڭ ورىنباسارى جۇلدىز سۇلەيمەنوۆا جۇماباي اقساقالعا شاپان جاۋىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتتى.
كەش بارىسىندا اقان سەرىنىڭ ايتىلماي جۇرگەن اندەرى، تىڭ تاريحي دەرەكتەرى مەن دايەكتى ويلار ايتىلىپ، كەڭەس كەزىندە بۇرمالانىپ جەتكەن كەيبىر جايتتار اڭگىمەگە ارقاۋ بولدى. «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى جاڭا باستامالارىنا ونەر جاناشىرلارى، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋشىلار، دەمەۋشىلەر تابىلىپ جاتسا، الداعى ۋاقىتتا دا وسىنداي ءداستۇرلى ءان كەشتەرىن، باسقا دا ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ۇلىقتايتىن، سالت-ءداستۇرىمىزدى جاڭعىرتاتىن ءىس-شارالاردى ءجيى ۇيىمداستىراتىنىن جەتكىزدى.
نۇران اسقارۇلى
«الاشتىڭ اقان سەرىسى»
جۋىردا جازۋشىلار وداعىندا «الاشتىڭ اقان سەرىسى» اتتى ءداستۇرلى ءان كەش بولدى. ءبىر كەزدەرى اتاعىن جەر جارعان اقان اندەرىنىڭ شىرقالعانىن جاستار دا اسىعا كۇتەدى، ىزدەيدى. بىراق، بىزدە ونداي اسىل اندەردى تابۋ قيىننىڭ قيىنى. «بۇگىنگى جاستار حالىق اندەرىن ۇمىتقان، تىڭدايتىندارى – ماعىناسى جوق اندەر» دەپ جاتادى ەل اعالارى. ءبىر انادان الا دا، قۇلا دا تۋادى ەمەس پە؟ بارىنە بىردەي توپىراق شاشا بەرۋگە بولمايدى. اتاۋلى كەشتە ءان ايتۋشىلاردىڭ نەگىزىن جاستار قۇراسا، كورەرمەن رەتىندە دە جاس بۋىن وكىلدەرى كوپتەپ كەلدى. كۇمبىرلەگەن ساز اسپاپتارىمەن، قوڭىر دا اۋەزدى داۋىستارىمەن اقان سەرىنىڭ ءىزىن باسۋعا تىرىسقان جاس انشىلەرگە مەملەكەتتىك قولداۋ كەرەك.
جولامان قۇجيمانوۆ («ءۇش توتى قۇس»، «شامشي قامار» اندەرىن ورىندادى), رامازان ستامعازيەۆ («شىرماۋىق»، «رايحان گۇل» اندەرى), ساۋلە جانپەيىسوۆا («اقتوقتىنىڭ اۋجارى» ءانى), ارداق يساتاەۆا («ماقپال» ءانى), ەرلان تولەۋتاي («ماڭماڭگەر» انى)تالعات ابۋعازى («كوكجەندەت»، «بالعاديشا» اندەرى), گۇلسىم ارىسباەۆا («مايدا قوڭىر» ءانى), دوسحان ودامانوۆ («اقتوقتىنىڭ زارى» ءانى), ەرلان قۇجيمانوۆ «اقتوقتى»، جاسۇلان بازاربەكوۆ («جىگىتشىلىك»، «كوك الا تاي» اندەرى), سايات نۇرعازين («قۇلاگەر» ءانى), جاسۇلان ساقاەۆ («سىرىمبەت» ءانى), ءداستۇرلى ءان ىزىمەن اقانعا ءان ارناعان ۋاتحان زاھان («قۇلاگەردىڭ قۇلىنى» اۆتورلىق ءانى) ءتارىزدى ونەرپازدار كوپشىلىك ىقىلاسىنا بولەندى. «ارناۋ» ءانسابلى كۇيمەن بىرگە ورتەكەنى ويناتىپ (قۋانتاي تاتەنوۆتىڭ «ويتولعاۋ» كۇيى، قىتاي قازاقتارىنىڭ كۇيى «ارناۋ»), «سامعاۋ» ەتنو توبى (حالىق كۇيى «كوروعلى») ءارتۇرلى ۇلتتىق ساز اسپاپتارىمىزبەن-اق كورەرمەن كوڭىلىن باۋراپ الدى. ءىلياس شىرمولداەۆ سۇگىردىڭ «توعىز تاراۋ» كۇيىن قوبىزبەن عاجايىپ ورىنداپ شىقتى.
اقان سەرى مەن اقتوقتىنى سومداپ، كورىنىس قويعان جاستار قوس عاشىقتىڭ جۇرەك قىلىن شەرتكەن ساتتەرىن جەتكىزە ءبىلدى. تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، جۇماباي ەسەكەەۆ سەكىلدى اقساقالداردىڭ اق باتالى اڭگىمەسى، ءتالىم-تاربيەلىك ونەگەسى ەشقاشان كوكەيدەن كەتپەستەي بولىپ ورىن الدى.
ەل وسىنداي ۇلتتىق سالت-سانامىزدى، رۋحىمىزدى وياتاتىن كەشتەردىڭ كوپ بولعانىن قالايدى.
شارانى ۇيىمداستىرۋشى «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرفيالىق بىرلەستىگىنە بۇدان كەيىن دە وسى تارىزدەس جۇمىستار اتقارا بەرۋىنە تىلەكتەسپىز. بيىل ۇكىلى ىبىرايدىڭ 150 جىلدىعى، ءبىرجان سالدىڭ 175 جىلدىعى، ءمادي ءباپيۇلىنىڭ 130 جىلدىعى، رامازان ەلەۋباەۆتىڭ 100 جىلدىعى جەتىم قىزدىڭ تويىنداي بولىپ وتۋدە. مەرەيتويسىز-اق ءاردايىم ۇلىقتالۋى ءتيىس تۇلعالارىمىز ەسكەرۋسىز قالاتىنى وكىنىشتى-اق.
جاس بولسادا باسپىز دەپ تاۋەسىزدىك مەرەكەسى قارساڭىندا ۇلتتىق ونەردى دارىپتەگەنى، كورەرمەندەر مەن ونەر جولىنداعى اعالارىمىزدان قولداۋ تاپتى، ەندى بۇل شاراعا مەملكەت تاراپىنان وڭ كوزقاراس بولسا «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ جۇمىسى جاندانا تۇسەرى ءسوزسىز.
بوتاگوز شامشاقىزى
«تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇرداسىمىن»
بيىل تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا، مىنە 19 جىل تولدى. مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇرداسى ەكەنىمدى ارقاشان ماقتانىشپەن ايتىپ جۇرەمىن. سول تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ قارساڭىندا «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق كلۋبىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا «الاشتىڭ اقان سەرىسى» اتتى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءان كەشى ءوتتى. «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق كلۋبى اشىلعانىنا كوپ بولماسا دا، قازاق حالقىنىڭ ۇمىت بولىپ بارا جاتقان سالت-داستۇرلەرىن، حالىق اندەرىن ناسيحاتتاپ كەلەدى.
سونىڭ ءبىر كورىنىسى وسى – ءداستۇرلى ءان كەشى. ءبىر قۋانتارلىق جايت، زال جاسى-كارىسىمەن تولىپ وتىردى. سونىمەن قاتار، قازىرگى كەزدەگى جاستاردىڭ ءداستۇرلى انگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتقانىن بايقاۋعا بولادى. ءوزىن قازاقپىن دەيتىن، بويىندا نامىسى، جۋرەگىندە يمانى بار ءار قازاق وسىنداي جەرلەردەن تابىلۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇل كەشتەن العان اسەرىم مول.
كەشتىڭ ۇيىمداستىرىلۋى دا كورەرمەندەر كوڭىلىنەن شىقتى. قازاقتىڭ ءبىرجان سالدان كەيىنگى ۇلى تۇلعامىز اقان سەرى جايلى تىڭ دەرەكتەر، كەيىنگى زەرتەۋلەردەن الىنعان ماتەريالدار ايتىلىپ، بۇرىن ايتىلماعان اندەر شىرقالدى. كەشتىڭ ءوزىن اقان سەرىنىڭ جاستىق شاعى، ونىڭ «قۇلاگەرگە»، قۇسىنا ارنالعان ولەڭدەرى جانە «اقتوتىعا»، «ماقپالعا» دەپ بولىمدەرگە ءبولىپ، جاستارىمىز كورىنىستەر كورسەتىپ، جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان بالعىن بالاپانداردىڭ ونەرىن تاماشالادىق. جاس انشىلەر مەن بولاشاعىنان ۇلكەن ۇمىت كۇتەر كۇشىلەرىمىز ءوز ونەرلەرىن پاش ەتتى. قوناققا سوناۋ كوكشەتاۋدان ات شالدىرىپ كەلگەن اتامىز ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىن، جىرلارىن ايتقاندا تاڭعا دەيىن تىڭداۋعا ءازىر بولدىق. بىراق قازىرگى كەزدە ۋاقىت دەگەن سانالىپ قويعان ەمەس پە، امال نە. رەجيسسەر ورال ءجۇنىسوۆتىڭ اقان سەرى تۋرالى تۇسىرگەن كينوفيلمىن قىسقاشا تاماشالاپ وتتىك. كەشتى قازاق حالقىنىڭ ارداقتى دا اياۋلى ءانشىسى، بۇلبۇلى رامازان ستامعازيەۆ ءوز ورىنداۋىنداعى انىمەن جاپتى. كەلگەن قوناقتار وزدەرىنىڭ قازاق ەكەندەرىن ءتۇيسىنىپ، جان راحاتىن سەزىنىپ قايتقانىنا ەش كۇمانىم جوق. بۇل «ادىرنا» كلۋبىنىڭ تەك ءبىر عانا جۇمىسى، ال جىپكە تىزسەك قانشاما. سول «ادىرنا» كلۋبىنىڭ باسى-قاسىندا، ىستىعى مەن سۋىعىنا كۇيىپ جۇرگەن جاس جۋرناليست اعالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىنە تابىس تىلەپ، «ادىرنا» كلۋبىنىڭ باسقان قادامى نىق، جەتكەن جەتىستىگى كوپ بولسىن دەگىم كەلەدى.
ايدانا حامزاقىزى
