QazUÝ-dyń jýrnalıstıka fakýltetinde oqıtyn bolashaq jýrnalıster «Alashtyń Aqan serisi» atty dástúrli án keshinen alǵan áserimen bólisip, maqala jazǵan edi. Jastardyń qalamy ushtala bersin degen tilekpen biz bul maqalalardy «Adyrnaǵa» jarııalaýdy jón kórdik.
«Men qazaqpyn degenniń bári týys»
Táýelsizdik merekesi qarsańynda «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi bastamasy, Jazýshylar odaǵynyń qoldaýymen «Alashtyń Aqan serisi» atty dástúrli án keshi bolyp ótti. Aqan serini ónerpazdardyń arasynda, reseıdiń otarshyl júıesine qarsy ún kóterip, bodandyqtyń arty nege aparatynyn keń paıymdaǵan, otarshyldyqqa qarsy óziniń pikirin ashyq aıtqan iri óner sańlaqtarynyń biregeıi desek te bolady… Áýeli jazýshy Sáken seriniń týǵan inisi Oral Júnisovtyń «Aqan seri» atty derekti fılmi kórsetildi. Bul fılm Aqannyń ǵashyqtyq hıkaıalarynan ǵana syr shertip qoımaı, onyń ulttyq rýhtyń uranshysy, azattyqtyń jarshysy ekenin kórermenniń kóz aldyna jaıyp saldy.
Bul sharanyń keıingi jastarǵa ónege, ulttyq tárbıe bereri sózsiz. Keshti f.ǵ.d. professor Tursynbek Kákishev sóz sóılep, ashyp berdi. «Sońǵy ýaqytta, tipti qazaqtyń shyrqap salatyn ánderine zar bolyp bara jatqanymyz ótirik emes. Qaıdaǵy tepenkókterdi minip alyp, tańerteńnen keshke sheıin bıleýge yńǵaılanyp turamyz. Qazaqtyń daýysyn kernep salatyn dástúrli ánderge zar bolyp turǵan ýaqytta jastardyń uıymdastyryp jatqan myna keshi oryndy-aq eken» dep oı túıindedi aqsaqal.
Qazaq eliniń óner ordasy atalatyn Almaty qalasynda táýelsizdik qarsańynda ulttyq dástúrimizdi, tarıhymyzdy dáripteıtin birde-bir shara ótkizilmeı jatqanda jastardyń boı kórsetip, dástúrli ónerdi ulyqtaýǵa oı salýy oryndy-aq eken.
Jolaman Qujımanov («Úsh toty qus», «Shamshı qamar» ánderin oryndady), Ramazan Stamǵazıev («Shyrmaýyq», «Raıhan gúl» ánderi), Sáýle Janpeıisova («Aqtoqtynyń aýjary» áni), Ardaq Isataeva («Maqpal» áni), Erlan Tóleýtaı («Mańmańger» áni) syndy ónerpazdar dástúrli ánge shóldegen halyqty bir sýsyndatyp tastady. Sonymen qatar, Talǵat Ábýǵazy («Kókjendet», «Balǵadısha» ánderi), Gúlsim Arysbaeva («Maıda qońyr» áni), Doshan Odamanov («Aqtoqtynyń zary» áni), Erlan Qujımanov «Aqtoqty», Jasulan Bazarbekov («Jigitshilik», «Kók ala taı» ánderi), Saıat Nurǵazın («Qulager» áni), Jasulan Saqaev («Syrymbet» áni), Ýatqan Zahan («Qulagerdiń qulyny» avtorlyq áni) tárizdi ulttyq ónerdi boıyna serik etken jas ánshiler babalar amanatyn umytpaǵanyn kórsetti. Jastardyń da arqaly ánnen óz sybaǵalary bar ekenin, el murasyn qyzǵyshtaı qorǵaıtyn tolqyn ósip kele jatqanyn sózsiz dáleldegendeı kúı keshirdi.
Keshtiń eń jas ónerpazdary «Arnaý» ansambli (Qýantaı Tátenovtyń «Oıtolǵaý» kúıi, qytaı qazaqtarynyń kúıi «Arnaý») kórermen qaýymnyń erekshe qoshemetine bólendi. Balǵyn búldirshinderdiń barlyq aspapty birdeı ıgergen ónerpazdyǵy el erteńi degen úmittiń otyn tutatqandaı-aq. Kókshetaýdan arnaıy kelgen jyrshy-jyraý Jumabaı Esekeevtyń ónegeli ósıeti jastarǵa úlgi bolýy ábden tıis.
…Men qazaqpyn degenniń bári týys,Bireýge ini, bireýdiń aǵasymyn.Al Alashty alalaıtyn jan emespin,Úsh júzdiń altyn kópir arasymyn.Bir qolda bir-irimen qatar ósken,Alaqannyń bes saýsaqtaı salasymyn, –dep jastardy birlikke shaqyryp, birlik bolǵan jerde táýelsizdigimiz máńgi bolatynyn basa aıtty.
Jınalǵan qaýym qarııa sózine razylyǵyn bildirdi. «Oramal ton bolmaıdy, jol bolady» demekshi, Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtetiniń oqý-tárbıe jumysy jónindegi prorektordyń orynbasary Juldyz Súleımenova Jumabaı aqsaqalǵa shapan jaýyp, syı-qurmet kórsetti.
Kesh barysynda Aqan seriniń aıtylmaı júrgen ánderi, tyń tarıhı derekteri men dáıekti oılar aıtylyp, keńes kezinde burmalanyp jetken keıbir jaıttar áńgimege arqaý boldy. «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi jańa bastamalaryna óner janashyrlary, memleket tarapynan qoldaýshylar, demeýshiler tabylyp jatsa, aldaǵy ýaqytta da osyndaı dástúrli án keshterin, basqa da ulttyq bolmysymyzdy ulyqtaıtyn, salt-dástúrimizdi jańǵyrtatyn is-sharalardy jıi uıymdastyratynyn jetkizdi.
Nuran ASQARULY
«Alashtyń Aqan serisi»
Jýyrda Jazýshylar odaǵynda «Alashtyń Aqan serisi» atty dástúrli án kesh boldy. Bir kezderi ataǵyn jer jarǵan Aqan ánderiniń shyrqalǵanyn jastar da asyǵa kútedi, izdeıdi. Biraq, bizde ondaı asyl ánderdi tabý qıynnyń qıyny. «Búgingi jastar halyq ánderin umytqan, tyńdaıtyndary – maǵynasy joq ánder» dep jatady el aǵalary. Bir anadan ala da, qula da týady emes pe? Bárine birdeı topyraq shasha berýge bolmaıdy. Ataýly keshte án aıtýshylardyń negizin jastar qurasa, kórermen retinde de jas býyn ókilderi kóptep keldi. Kúmbirlegen saz aspaptarymen, qońyr da áýezdi daýystarymen Aqan seriniń izin basýǵa tyrysqan jas ánshilerge memlekettik qoldaý kerek.
Jolaman Qujımanov («Úsh toty qus», «Shamshı qamar» ánderin oryndady), Ramazan Stamǵazıev («Shyrmaýyq», «Raıhan gúl» ánderi), Sáýle Janpeıisova («Aqtoqtynyń aýjary» áni), Ardaq Isataeva («Maqpal» áni), Erlan Tóleýtaı («Mańmańger» áni)Talǵat Ábýǵazy («Kókjendet», «Balǵadısha» ánderi), Gúlsim Arysbaeva («Maıda qońyr» áni), Doshan Odamanov («Aqtoqtynyń zary» áni), Erlan Qujımanov «Aqtoqty», Jasulan Bazarbekov («Jigitshilik», «Kók ala taı» ánderi), Saıat Nurǵazın («Qulager» áni), Jasulan Saqaev («Syrymbet» áni), dástúrli án izimen Aqanǵa án arnaǵan Ýathan Zahan («Qulagerdiń qulyny» avtorlyq áni) tárizdi ónerpazdar kópshilik yqylasyna bólendi. «Arnaý» ansabli kúımen birge ortekeni oınatyp (Qýantaı Tátenovtyń «Oıtolǵaý» kúıi, qytaı qazaqtarynyń kúıi «Arnaý»), «Samǵaý» etno toby (halyq kúıi «Kóroǵly») ártúrli ulttyq saz aspaptarymyzben-aq kórermen kóńilin baýrap aldy. Ilııas Shyrmoldaev Súgirdiń «Toǵyz taraý» kúıin qobyzben ǵajaıyp oryndap shyqty.
Aqan seri men Aqtoqtyny somdap, kórinis qoıǵan jastar qos ǵashyqtyń júrek qylyn shertken sátterin jetkize bildi. Tursynbek Kákishev, Jumabaı Esekeev sekildi aqsaqaldardyń aq bataly áńgimesi, tálim-tárbıelik ónegesi eshqashan kókeıden ketpesteı bolyp oryn aldy.
El osyndaı ulttyq salt-sanamyzdy, rýhymyzdy oıatatyn keshterdiń kóp bolǵanyn qalaıdy.
Sharany uıymdastyrýshy «Adyrna» ulttyq-etnogrfııalyq birlestigine budan keıin de osy tárizdes jumystar atqara berýine tilektespiz. Bıyl Úkili Ybyraıdyń 150 jyldyǵy, Birjan saldyń 175 jyldyǵy, Mádı Bápıulynyń 130 jyldyǵy, Ramazan Eleýbaevtyń 100 jyldyǵy jetim qyzdyń toıyndaı bolyp ótýde. Mereıtoısyz-aq árdaıym ulyqtalýy tıis tulǵalarymyz eskerýsiz qalatyny ókinishti-aq.
Jas bolsada baspyz dep táýesizdik merekesi qarsańynda ulttyq ónerdi dáriptegeni, kórermender men óner jolyndaǵy aǵalarymyzdan qoldaý tapty, endi bul sharaǵa memlket tarapynan oń kózqaras bolsa «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń jumysy jandana túseri sózsiz.
Botagóz ShAMShAQYZY
«Táýelsizdiktiń qurdasymyn»
Bıyl táýelsizdik alǵanymyzǵa, mine 19 jyl toldy. Men táýelsizdiktiń qurdasy ekenimdi árqashan maqtanyshpen aıtyp júremin. Sol táýelsizdik kúniniń qarsańynda «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq klýbynyń uıymdastyrýymen Qazaqstan jazýshylar odaǵynda «Alashtyń Aqan serisi» atty qazaq halqynyń dástúrli án keshi ótti. «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq klýby ashylǵanyna kóp bolmasa da, qazaq halqynyń umyt bolyp bara jatqan salt-dástúrlerin, halyq ánderin nasıhattap keledi.
Sonyń bir kórinisi osy – dástúrli án keshi. Bir qýantarlyq jaıt, zal jasy-kárisimen tolyp otyrdy. Sonymen qatar, qazirgi kezdegi jastardyń dástúrli ánge degen qyzyǵýshylyǵynyń artqanyn baıqaýǵa bolady. Ózin qazaqpyn deıtin, boıynda namysy, jýreginde ımany bar ár qazaq osyndaı jerlerden tabylý kerek dep oılaımyn. Bul keshten alǵan áserim mol.
Keshtiń uıymdastyrylýy da kórermender kóńilinen shyqty. Qazaqtyń Birjan saldan keıingi uly tulǵamyz Aqan seri jaıly tyń derekter, keıingi zerteýlerden alynǵan materıaldar aıtylyp, buryn aıtylmaǵan ánder shyrqaldy. Keshtiń ózin Aqan seriniń jastyq shaǵy, onyń «Qulagerge», qusyna arnalǵan óleńderi jáne «Aqtotyǵa», «Maqpalǵa» dep bólimderge bólip, jastarymyz kórinister kórsetip, jańa ósip kele jatqan balǵyn balapandardyń ónerin tamashaladyq. Jas ánshiler men bolashaǵynan úlken úmit kúter kúshilerimiz óz ónerlerin pash etti. Qonaqqa sonaý Kókshetaýdan at shaldyryp kelgen atamyz óziniń estelikterin, jyrlaryn aıtqanda tańǵa deıin tyńdaýǵa ázir boldyq. Biraq qazirgi kezde ýaqyt degen sanalyp qoıǵan emes pe, amal ne. Rejısser Oral Júnisovtiń Aqan seri týraly túsirgen kınofılmin qysqasha tamashalap óttik. Keshti qazaq halqynyń ardaqty da aıaýly ánshisi, bulbuly Ramazan Stamǵazıev óz oryndaýyndaǵy ánimen japty. Kelgen qonaqtar ózderiniń qazaq ekenderin túısinip, jan rahatyn sezinip qaıtqanyna esh kúmánim joq. Bul «Adyrna» klýbynyń tek bir ǵana jumysy, al jipke tizsek qanshama. Sol «Adyrna» klýbynyń basy-qasynda, ystyǵy men sýyǵyna kúıip júrgen jas jýrnalıst aǵalarymyzdyń eńbekterine tabys tilep, «Adyrna» klýbynyń basqan qadamy nyq, jetken jetistigi kóp bolsyn degim keledi.
Aıdana Hamzaqyzy
