Búgin, 5 qazanda satırık aqyn, qazaq mektepteriniń joqtaýshysy Shona Smahanulynyń týǵanyna 100 jyl toldy. Qaıratker týraly jazǵan Kósemáli Sáttibaıulynyń estelik-essesin nazarlaryńyzǵa usynamyz.
1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisine baılanysty qaıratker-qalamger Shona Smahanulynyń qoıyndápterine túsken jazbalary men ana tiliniń taǵdyry úshin bılikke joldaǵan hattary jáne tar jol, taıǵaq keshý kúnderdegi janaıqaıy, kúreskerligi týraly esse.
Bádik aıtys mánzeldes fánı dúnıeden adamnyń adamgershilik bolmysy tarazyǵa túser baqı dúnıege ozǵansha ultyna aqıqı adal bolǵan ult ıntellıgenııasynyń biri, satırashy jáne ómirin ana tili jolynda sarp etken qaıratker Shona Smahanuly boldy.
Talas aýdanyndaǵy Amangeldi dep atalatyn at tóbelindeı aýylda jaryq dúnıege kelip, Alash atty aqylman jurttyń úlken-kishisine birdeı tanylǵan aqyn jeke basynyń qamy úshin emes, ózin alaqanyna salyp álpeshtegen qarapaıym halyq múddesi, el-jurt namysy úshin sol tustaǵy Qazaq respýblıkasynyń basshylaryna hat jazyp, keńsesine baryp, ultynyń tili men dilin ulyqtaý jaıly oı-pikirin ashyq aıtty.
Bul týraly: «Qazaq tili, qazaq balabaqshalaryn ashý týraly mazasyzdana oıyn aıtyp, Shona Smahanuly qabyldaýymda jıi bolatyn» dep Dinmuhamed Qonaevtyń da jazǵany da bar (D. A. Qonaev. «Ótti dáýren osylaı». Almaty, 1992 jyl).
Shonadaı shoq tildi aǵasynyń jolyn qýyp, syn-syqaq sheberleriniń qataryna jas kezinen qosylǵan Kópen Ámirbek bylaı dep tolǵanady:
«Shona Smahanuly Keńes ókimetiniń kezinde týyp, sol dáýirde dúnıeden ozdy. Táýelsiz elimizdiń jelbiregen kók baıraǵyn kóre almaı ketken qaıratker. Respýblıka boıynsha qazaq mektepteri men balabaqshalary birinen soń biri jabylyp, tilimiz ben dilimizden bezip, jappaı orystanýǵa aınala bastaǵanymyzda jalǵyz ózi atoılap shyqqan jeke batyr. Qıt etse qıyp túsetin qyzyl ımperııanyń qylyshynan qaımyqpady. Shybyn janyn shúberekke de túıgen joq. Ana tili úshin beldi bekem býyp, nartáýekelge barǵan qalamgerdi ulyqtaýdyń ornyna, umytyp bara jatqandaımyz.
Tili úshin tireskenmen tiresip, kúreskenmen kúresip júrip Almatyda qanshama qazaq mektepterin ashqyzdy! Jalǵyz ózi jalyqpaı, shúldirlep sóılesetin sábılerimizdi úıme-úı úgittep júrip, qazaq balalar baqshasyna aparǵyzdy. Al qazaq balalar baqshasyn ashý úshin joǵary-tómendi sheneýnikterge dúrkin-dúrkin hat jazyp, qara terge túskenine bárimiz kýámiz...
Shona aǵa osydan otyz jyl buryn qazaq tiliniń mártebesi týraly keýdesin oqqa tósep ashyq kúreskenin kózimiz kórdi. Kóbimiz úndemedik. Buǵyp qaldyq. Partııadan qoryqtyq. Saıasattyń salqyny tıse, tumaýratyp qalamyz ba dep úriktik. Shona aǵamyz buqqan da joq, úrikken de joq. Áı, batyr eken-aý! Sol zamanda Shona aǵamnyń aýzynan estigen til týraly sózderdi jazyp alǵan edim.
Jazýshylar odaǵy úıiniń qaq aldynda kelte boıly, kekildi syqaqshy Shona Smahanuly aǵamyz pora-pora bop sóılep tur eken. Aınalasynda alty-jeti shákirti aýzyn ashyp, kózin jumyp uıyp qalǵan. Baqsam, qazirgi qazaq tiliniń tazalyǵy men mádenıeti týraly tereńnen sóz qozǵap tebirenýde, quddy aýdıtorııalardaǵy professorlardan aýmaıdy-aq.
Bala tilin bimegenniń
Bir «sharıgi» jetpeıdi.
Ana tilin bilmegenniń,
Myń «sharıgi» jetpeıdi!-
dedi, Shókeń ár sózin shegedeı qaǵyp.
Osy tusta keýdemde bir qyzyq oı uryq septi. Til dese tize búkpeı tikesinen turatyn Shona aǵam satıranyń jyrtysyn da osylaı bezek qaǵyp, bebeýlep júrip jyrtsa ǵoı, ázil-qaljyńdary da árirek barar ma edi, álde...
Qudaı biledi, barar edi. Óıtkeni, mańyzdy nárseniń bári mahabbattan bastalady ǵoı. Imandy bolǵyr Shona aǵam eń birinshi memlekettik tildiń týyn jelbiretip, tik ustap ótken qalamger». (Shona Smahanuly. «Ánshi átesh». Almaty. «Jazýshy», 2005.).
Eýropada Ezop, Dıogen, Azııada Aldarkóse, Qojanasyr shańyraǵyn kóterip ketken ázil-ospaq eliniń berekeli Beıimbetten keıingi Asqar, Sadyqbek, Shona, Ospanhan, Ǵabbas, Seıit, Úmbetbaı syndy tý ustaýshylarynyń jalǵasy Kópen Ámirbektiń syqaqshy aǵasyn saǵyna eske alyp, tolǵanatynyndaı bar.
Men de Shona aǵamen eki ret júzdesip, bir ret dastarqandas bolǵanmyn.
Birinshisinde, Talas aýdandyq «Lenın joly» gazetinde (búgingi «Talas tynysy») tilshi bolyp júrgen kezim. Tilshilikpen birge bolashaqta elge belgili aqyn, jazýshy bolsam degenge keletin keýde kernegen armanym da bar, Almatydan aqyn-jazýshylar kelse tik turyp qyzmet etkim keledi de turady.
Biraq olar onsha kóp kele bermeıdi, al záýinde bir kele qalsa qol jete bermeıdi. Óıtkeni oblystyq, aýdandyq partııa komıtetteriniń hatshylary qurmetinen qoldary tımeıdi, aýyzdary bosamaıdy.
Al Shona aǵamyz elge kelse oblystyq, aýdandyq partııa komıtetinen buryn at basyn oblystyq, aýdandyq gazet shańyraǵyna qaraı buratyn. Sol joly da aýdandyq gazettiń bólim qyzmetkerlerimen ájik-kújik áńgimelesip, kóp júrdi. Basshylardyń nege bas tartqanyn bilmeımin, áıteýir, túski úzilistiń dámine fototilshi Úlgibaı Raıymov ekeýi shyqty.
Redakııanyń irgesindegi qarapaıym ǵana dýmanhananyń dastarqanynda biz, ıaǵnı osy joldardyń avtory - men, sosyn Serik Tomanov jáne Telǵara Úsenbaev úsheýmiz otyrǵanbyz. Tórdegi ústelde Shókeń men Úlgibaı aǵa, odan keıingisinde biz.
Men Shókeń men Úlgibaı aǵalarǵa qaraǵyshtaı berdim. Osyny sezdi me, aqkóńil Úlgibaı aǵa astyń aldynda alyp qoıý úshin arnaıy qutyǵa quıǵyzyp aldyrǵan «aqańdy» kórsetip: «Qalaısyń?» degendeı ym qaqty. Men ótirik uıalýdy jón kórmeı:
- Shona aǵanyń sarqytyn ishkenniń ózi baqyt qoı, - dep jiberdim.
Tapqyr sózdi unatatyn Shókeń kúldi de:
- Meniń sarqytymdy ishseń jaman bomaısyń, inim. Aıtpaqshy, sarqyt demekshi, bir áńgime aıtyp bereıin, - dedi, jazý máshińkesiniń tyqyldaǵan únindeı qulaqqa jaǵymdy naq-naq shyǵatyn daýsymen.
Dastarqan basyndaǵy ol áńgimeni qysqasha mazmundasaq bylaı.
Shókeń Jazýshylar odaǵynyń «Qalamger» dep atalatyn kafesine bas suqsa anandaı jerdegi bir stolda aty ańyzǵa aınalǵan Baýyrjan Momyshuly men taǵy bir aqyn, jazýshy shampan iship, áńgime-dúken quryp otyr eken. Shona aǵa janary túsken soń inilik izetpen batyrǵa «Assalaýmaǵaleıkúm, Baýke!» dep, sálem beredi. Batyr: «Ýǵaleıkúmássalam, kel, tórlet «№2 uly», shampan ish» dep dastarqanyna shaqyrady. Shókeń taban astynda «Ulylar» sarqyt ishpeıdi!» dep sart etkizedi. Sonda tapqyrlyqqa táý etetin Baýyrjan aǵamyz daıashyǵa ashylmaǵan shampan aldyryp, Shókeńniń bokalyna shampandy óz qolymen toltyra quıyp bergen eken.
Shókeń aıtqan áńgimeniń uzyn-yrǵasy osy edi. Shynynda, sol tusta qazaq ádebıeti men mádenıetine at salysyp júrgen qalamgerlerdiń tek úsheýi ǵana baspadan shyǵyp jatatyn kitaptarynyń muqabasyna Baýyrjan Momyshuly, Shona Smahanuly jáne Balǵabek Qydyrbekuly dep jazatyn. Bala kezimde men de sol aǵalar úlgisine eliktep gazet-jýrnaldarǵa joldaǵan óleń, áńgime, maqalalaryma «Sáttibaıuly» dep jazyp jibersem, redakııadaǵylar nege ekeni belgisiz famılııamdy qaıtadan «evke» ózgertip qoıatyn.
Keıin Shókeń men Baýkeń arasyndaǵy áńgimeni sol kezde jańadan shyǵa bastaǵan respýblıkalyq «Ana tili» gazetine «№1-shi» uly men «№2-shi» uly» degen taqyryppen jazyp jibersem, kóp uzamaı jaryqqa shyǵarypty. Eger gazettiń sol tustaǵy sandaryn muqııat saqtap júrgen quntty adamdar bolsa, taýyp alýyna ábden bolady.
Shókeńmen ekinshi kezdesýim oblystyq «Eńbek týy» (búgingi «Aq jol») gazetinde boldy. Bul joly da Shókeń oblystyq partııa komıtetine soqpaı, aldymen onyń organy – oblystyq gazetke kelipti. Til men ult janashyry, talantty jazýshy, jýrnalıst Rahmetbek Ózbekov (topyraǵy torqa bolsyn marqumnyń) ekeýmiz mádenıet bóliminde qyzmet etýshi ek, Shona aǵa bizben áńgimelesip otyryp oblystaǵy qazaq mektepteri men balabaqshalarynyń jaǵdaıy týraly surady. Biz sekseninshi jyldarmen salystyrǵanda ájepteýir kóbeıip qalǵanyn aıtyp, qýanyshymyzdy jetkizdik. Shona aǵa kádimgideı kóńildenip qaldy. Sóıtti de: «Almatyda da qazaq mektepteri kóbeıip keledi» dep qoıdy. Keıbir órkókirek aǵalar sııaqty maqtanyp, mardymsyǵan joq. Sosyn kitapqumarlardy, kitaphanasy baı qarapaıym adamdardy izdep júrgenin, solardyń birin taýyp, nasıhattaǵaly júrgeni týraly áserlene aıtty.
Keıin qaıtys bolǵanyn estidik. Qazaqstan Jazýshylar odaǵynan belgili aqyn, jazýshylar Qasym Qaısenov, Baltabaı Adambaev, Ulyqbek Esdáýlet jáne Kópen Ámirbekter kelip, máıitin óz amanaty boıynsha Oıyq aýylynyń qasyndaǵy bıik qyrdyń ústine aparyp jerledi.
Kóp uzamaı Shona aǵamyzdyń úıindegi jeńgemiz Amankúl Úsipbekqyzy Taraz qalasyna qonys aýdaryp, Jambyl oblysynyń radıosynda jumys isteı bastady.
Bir joly Shona aǵa týraly maqala jazý úshin asyqpaı otyryp áńgimelesýdiń sáti tústi. Jeńeshem aǵamyzdyń qazaq mektebin ashý úshin QK OK birinshi hatshysy D. A. Qonaevqa jazǵan hatyn, sol kezdegi oqý mınıstri K. Balahmetovtyń Shókeńe bergen jaýabyn, aǵamyzdyń ózi «Jas kázzap» dep at qoıǵan hıkaıatynyń qoljazbasyn jáne Almatydaǵy Jeltoqsan kóterilisi bolǵan kúnderi jandúnıesiniń astan-kesteńin shyǵarǵan janaıqaıyn jazyp, keıin KGB izine túskende jyrtyp alyp, tyǵyp qoıǵan jazbalaryn sary maıdaı saqtap júr eken, «Shókeńdi qadirleıtin oqyrmandarǵa jetkizetin bolsań saǵan bereıin» dep, amanattaı ardaqtap qolyma ustatty.
Shona Smahanulynyń kúndeliginen jyrtylyp alynǵan myna jazbalardan aqynnyń janaıqaıyn anyq baıqaýǵa bolady.
Oqıyq.
17-18 DEKABR
(Qoryqqanymnan bólek jyrtyp aldym).
Almatyda soıqan boldy
Men teledıdarda «Tamashada» «kórinýge» ıaǵnı, birer shyǵarmamdy oqýǵa tıisti edim. Jáne Talastan Qarakóz degen kishkentaı qyzdy kútip otyrǵam. Ol qyzǵa «Anamnyń aq sútindeı» degen óleńimdi aıtqyzýǵa áreket jasap júrgem.
Maqsatym – ana tilimizdi nasıhattaı berý. Úıde otyrǵanmyn.
Túske taman sýyq habar estidim. «Kóptegen stýdentter kóshege shyǵyp, demonstraııa jasap jatyr» dep. «Ne úshin eken?» - dep suradym. «Qonaevtyń ornynan alynýyna qarsy eken». «Onyń ornyna Kolbın degenniń kelýine qarsy eken». «Iýbıleıin ótkizbeı, Qonaevty laqtyryp tastaǵany qalaı?». «Qazaq ómirinen habary joq Kolbın degenniń Ýlıanovski oblysynan munda sekretar bolyp keletini qalaı?» degen sııaqty.
Estýimshe, stýdentter demonstraııasy beıbit bastalǵan. Almatydaǵy joǵarǵy oqý oryndarynyń bárinen derlik... bar degen sııaqty. Men tań qaldym. «Osynshama kóp stýdent bir-aq tún ishinde qalaı jınalǵan?» dep. Jáne mundaı demonstraııa, Ort. Partııa komıtetiniń plenýmy sheshimine kelispegen demonstraııa - qazaq topyraǵynda buryn bolmaǵan. Keshke qaraı stýdentter men mılıııa otrıadtary arasynda qatty qaqtyǵys bolyp jatqanyn estidim.
Men ár jerge telefon soǵa bastap edim, ATS bolýy kerek, meniń telefonymdy úzip tastady.
Túnde jóndi uıyqtaı almadym. Úıge jaqyn kóshelerden aıqaı-shý shyǵyp jatty. Ártúrli qorqynyshty oıǵa kettim.
18-i kúni demonstraııanyń jalǵasyp jatqanyn bildim. Abaı, t. b. kóshelermen stýdentter aıqaılap, qoldaryna plakattar ustaǵan, ótip jatty. Mılıııa, soldattar stýdentterge qarsy kúsh qoldanǵan. Órt sóndiretin mashınalar sý shashqan, soldattar stýdentterdi dýbınkalarmen toqpaqtaı bastaǵan. Jastar birneshe sý shashatyn mashınany tóńkerip, ot qoıyp, órtegen. Maǵan kelip aıtýynsha 17-si kúni stýdentter túnimen shaıqasqan. Soldattar men mılııonerler jaǵynan da, stýdentter jaǵynan da ólgender bolǵan. Jaralanǵandar tym kóp bolǵan sııaqty. 18-i kúni túske taman meniń áıelim Amankúl baryp, qasynda qarkózdiń anasy Gúlsim bar, bir buryshtan baqylap keldi. Ortalyq partııa komıtetiniń úıiniń aınalasynda shaıqasyp jatqan demonstranttardy kórgen. Brejnev alańy, demonstraııa emes, maıdan alańyna aınalǵan.
Gazetterde úndeýler jarııalandy. «Hýlıgandar, narkotıkpen ýlanǵan stýdentter toby búlik shyǵarýda» degen sııaqty. Buǵan eshkim de sengen joq. Óıtkeni, pálenbaı myń stýdenttiń bir mezgilde narkotık paıdalanýy, tipti «kúreske» shyǵýy múmkin emes qoı.
Túngi shaıqasty 19-y kúni de kútken edi, biraq bolmaı qaldy. Jataqhana, oqý úılerin, óndiris oryndaryn qorshap alǵan otrıadtar «búlikshilerdi» kóshege shyǵarmaı qoıdy.
Qala tynyshtala bastady. Stýdentterdiń demonstraııa jasaý sebebin eshkim tap basa almady. Shamamda mynandaı sózderdi óz qulaǵymmen estidim.
«Qazaqstan ómirinen beıhabar Kolbındi munda I-sekretar etip jiberetini qalaı?». «Qaladaǵy qazaq stýdentteriniń kópshiligi jeke úı jaldap turady». «Partııa basshysyna óz respýblıkamyzdyń qazaǵy nege qoıylmaıdy?». «Tipti, osy jerdiń orysy nege otyrmady?». «KPSS basshysy ulttyq saıasatta qate jiberdi» degen sııaqty.
Gazetterde qysqa ǵana jazylǵan úndeýge eshkim de senbedi. Óıtkeni, qaqtyǵystyń qatty bolǵany, ólgenderdiń, jaralanǵandardyń, jabyq mashınaǵa basyp áketilgenderdiń kóp bolǵanyn kózimen kórgender oǵan qalaı senedi?!.
Men boıymdy aýlaq salyp, úıde otyrǵan edim, áıtpese, meni de súırep keter me edi...
V.I. Lenın atyndaǵy saraıda «Tamasha» oıyn-saýyǵy 3 kún bolýǵa tıis edi. Úsh myńnan toǵyz myń bılet taratylmaı qaldy. «Tamasha» oıyn-saýyǵy kópshilik aldynda ótpeı, stýdııada túsirildi. «Tamashany» ashasyń degen soń, men de qatysyp, tıisti shyǵarmamdy oqydym. Qarakóz «Anamnyń aq sútindeı» jáne «Aqqýlar» degen eki án oryndady. Sonymen, Almatyda ótken eki kúndik shaıqas (tolqýlar oblys ortalyqtarynda da bolyp ótken) respýblıkany silkindirdi degen sekildi. Jaý memlekettiń radıolary bul jóninde habarlap jatqan.
***
Qala halqy buryn tatý turatyn edi. Orystar men qazaqtar bir-biriniń betine qaraı almaı, «jýasyp» qaldy. Óz paıymdaýy ma, Ortalyq partııa komıteti jergilikti halyqty, ásirese, qazaq ultynyń talǵamy qandaı bolaryn eskermeı, Kolbındi jiberdi. «Qate jiberdi-aý» dep eseptedim.
24.HII.86.
***
17-18 dekabrdegi qandy soıqannan keıin estigenderim:
«Alańda mashına astynda qalǵan jigittiń mıy shashylyp ketken...».
«Uzyn burymdy qyzdy shashynan súıregende bas terisi sypyrylyp ólgen...».
«Bir kamerada jatqan 37 qazaq qyzyn jendetter: «Bala týmaıtyn eteıik senderdi» dep, etikpen ishterine tepkilegen».
«Aýzy jaraly jigitterdiń denesine anasha ýyn jiberip óltirgen. Qalǵandaryna ádeıilep anasha untaǵyn salǵan. Bunysy – shetelden komıssııa kelse, «anasha tartqan buzaqylar» demek bolǵan deıdi».
«Kazradıoda isteıtin Shlıahov, Fılıppov degenderdiń jýan temir kespeltegimen eki qazaq qyzyn óltirgenin radıo qyzmetkerleri terezeden kórip turǵan».
«Qyrǵyn shaıqas bolyp jatqan alańǵa jaqyn úılerde turǵan adamdar da jyndanýǵa jaqyndap, aýrýhanaǵa túskenderi bolǵan. Alǵash mashınaǵa zorlap basqan jastardy avtobýstar alysqa qar ústine aparyp tastap ketken. Moskvadan shuǵyl samoletpen ákelingen soldattar shetinen karetıster bolsa kerek».
«Qaqtyǵysýda eshqandaı shyǵyn bolǵan joq» dep Qazaq SSR Joǵ. Soveti prezıdıýmynyń predsedateli Muqashev múlde ótirik aıtqan, asqan ekijúzdilik, jaǵympazdyq jasaǵan».
«Osyndaı habardy qaıtadan berýge Qazaq radıosy men televıdenıe jónindegi komıtet predsedateli Saǵat Áshimbaev kelispegen:
- Óz kózimmen kórgen qandy qyrǵyn bolǵan joq dep qalaı aıta alam, oǵan kommýnıstik arym kótermeıdi dep jaýap bergen».
«Qolǵa túskenderdi: «Senderdi demonstraııa jasaýǵa jumsaǵan kimder?» dep qınaǵan kórinedi. Kóptegen jastar: «Eshkim jumsaǵan joq, óltirseń de aıtarym osy. Demonstraııa jasaýǵa pravomyz joq pa?! Aldymen tıisken biz emes, mılııonerler men soldattar» dep jaýap bergen».
26 dekabr
Qala tynyshtala bastady. Jergilikti gazetterde 17-18 dekabrdegi stýdentter demonstraııasynyń meılinshe saıası qate ekendigin aıyptaǵan maqalalar jarııalandy. Teledıdarda komsomol uıymdarynyń jınalysy kórsetilip, «kináli» degen jastardy komsomoldan shyǵardy. Muny uıymdastyrǵan kimder ekeni belgisiz. «Tabylatyn bolypty», «Olardy aıamaı sottaıdy» degen laqap sózder tarap jatty.
28 dekabr
Tús qaıta, saǵat 4-00-de meniń «Anamnyń aq sútindeı» degen óleńim tuńǵysh ret radıodan oryndaldy. Ándi sharqaǵan on jarym jastaǵy Qarakóz Áýelbekova. Daıyndaǵan radıonyń balalar redakııasy.
***
Qala kóshelerinde áskerı jáne mılıııalyq kúzet kúsheıtildi. Úsh-úshten, besten júrgen soldattar, mılıııalar...
29 dekabr
Úıdemin, birdeme jazýǵa zaýqym joq. Ómirden túńilmesem de, boıymdy toryǵý sekildi bir salqyn sezim bılep alǵan.
30 dekabr
Jurt jańa jyldy qarsy alýǵa daıyndalýda. Áıtse de kóńilsizdik baıqalady. Jurttyń kóńilin sergitetin jalǵyz ǵana ermegi – teledıdar, sodan berilgen oıyn-saýyq, konertter ǵana. Teledıdar, gazetterden beriletin halyqaralyq habarlar (kóbi ósekke uqsaıdy) jurtty mezi etip bitti. Jurt «termoıadrolyq soǵys órti shyǵyp ketedi me eken?» dep qaýiptene bastady. AQSh pen SSSR, basqa da asa damyǵan elderdiń ıadrolyq qarýlanýǵa qushtarlyǵy, kosmosqa (ǵaryshqa) shyǵýǵa umtylysy – halyqty bolashaqqa kúdikpen qaraıtyn etti. «Jer sharyn radıaııamen, gazben tunshyqtyrar ma eken?». Úkimet basshylaryna degen halyq qurmeti joıylǵan deýge bolady.
31 dekabr
Qala tynysh boldy.
Saǵat 10-30-da Qazaqstan jazýshylarynyń QKP Ort. Komıtetiniń I-sekretary Gennadı Vasılevıch Kolbınmen kezdesýi boldy (keshe habarlaǵan edi). Kezdesýdi O. Súleımenov ashty. Sosyn jazýshy, belgili aqyn Juban Moldaǵalıev sóıledi. Juban stýdentterdiń maqsatsyz, hýlıgandyq demonstraııasyn synaı otyryp, olarǵa qarsy mılıııalyq urý, soǵý (dýbınkamen) jazasy qoldanylǵanyn óte orynsyz dep aıtty. Shynynda, qarýsyz stýdentterdiń dýbınka taıaǵyn jegen soń ashynyp ketkeni málim boldy.
1 ıanvar, 1987 jyl.
«Lıt. gazetadan» jazýshy Á. Álimjanovtyń «Chto proızoshlo v Alma-Ate?» degen maqalasyn oqydym. Maqala, negizinen, durys-aý. Biraq, kináni demonstraııa jasaǵan stýdentterge ǵana aýdarǵany - ádildik emes. Stýdentter bir-eki kún ǵana shýlap taraıtyn eken. Respýblıkalyq prokýror orynbasary Basarov degen demonstranttarǵa mashınamen muzdaı sý shashtyrǵanda, bir qyz mashına astynda qalyp, kózbe-kóz ólgen. Muny kórgen jastar ashynyp, mılıııa, soldattarmen shaıqasqa kóshken. Álimjanov bul shyndyqty aıtqanmen, gazet jaza qoıar ma eken?! Erteń 2 ıanvar.
***
1 ıanvar 1987 jylǵy osy jazbamen qaıratker qalamger Shona Smahanulynyń bloknot betine túsken kúndeligi aıaqtalady.
Aqyn júregin jaralaǵan qasiretti oqıǵalardy oqyp otyryp meniń esime I. A. Býnınniń Máskeýdegi «Sovetskıı pısatel» baspasynan 1990 jyly jaryq kórgen «Okaıannye dnı» atty kitaby oraldy. Kúndelik ispetti jazylǵan bul shyǵarmasynda ol Reseıdegi samoderjavııa qulap, ult ıntellıgenııasynyń basyna qara bult úıirilgen tusty sheber sýretteıdi. «Jaman atqa jal bitse, janyna torsyq baılatpas» degendeı, taban astynda nagan men bylǵary kúrtege ıe bolǵan sholaq belsendiler zııaly qaýymdy da baı-qulaqqa balap, tórin kórge aınaldyrǵanyn ashyna jazady.
Mine, Shona aǵanyń Kalının kóshesindegi 24 úıdiń aıadaı bólmesinde aýrý qyzy Quralaıyn emdeı otyryp, jazǵan kúndelikteri maǵan Býnınniń kúndeligin oqyǵandaǵydaı kóńilimdi bosatyp, kózime jas úıirdi. Sondyqtan bolar álsin-álsin qolyma alyp, qaıran da qaıran Shókeńniń qolynyń taby qalǵan qyzǵyltym paraqty aıalaı sıpap, qaıta-qaıta oqı berdim, oqı berdim. Sosyn ózim ǵana oqı bermeıin, ózim ǵana muńaıyp, ózim ǵana jylaı bermeıin dep, mine, qalyń oqyrmandarǵa usynyp otyrmyn.
Amankúl jeńgem amanattaǵan Shókeń dúnıeleriniń biri – hattary.
Onda Shókeń, Shona aǵam qarap júrmeıtin ádetine basyp KPSS Ortalyq Komıteti Saıası Bıýrosynyń múshesi, Qazaqstan KP Ortalyq Komıtetiniń birinshi sekretary D. A. Qonaev joldastan bastap bárin hatpen «atqylaıdy».
Muny da oqıyq.
«KPSS Ortalyq Komıteti Saıası Bıýrosynyń múshesi,
Qazaqstan KP Ortalyq Komıtetiniń birinshi sekretary,
Soıalıstik Eńbek Eri ataǵyn eki ret alǵan
D. A. Qonaev joldasqa;
Qazaq SSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń predsedateli S. B. Nııazbekov joldasqa;
Qazaq SSR mınıstrler Sovetiniń predsedateli
B. Á. Áshimov joldasqa;
Qazaq SSR Oqý mınstri
Q. Balahmetov joldasqa
Almaty qalasyndaǵy S. M. Kırov atyndaǵy №12 qazaq orta mektebiniń bir top ata-analarynan
ÓTINISh
Bul mekteptiń qurylǵanyna jarty ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótse de, keńeıtilgenine eki-aq jyl boldy. Partııa men úkimetimizdiń qamqorlyǵymen mektep bir myń oqýshy sııarlyqtaı etilip, ótken jyldan beri jumys istep jatyr. Qalanyń shetki usaq aýdandarynan keletin tómengi klass oqýshylary úshin 200 balalyq pansıonat-ınternaty da bar. Munyń bári jaqsy.
Áıtse de, oqýshylardyń teń jartysynan kóbi – 600-ge jýyq oqýshy qalanyń shetki, usaq aýdandarynan keletindikten, olar kúnine ary-beri 25-30 km jol júredi. Árbir oqýshy kúnine úsh-tórt saǵatqa jýyq ýaqytyn avtobýs kútýmen jáne avtobýs ústinde ótkizedi. Olardyń mektepke kelgenshe jáne úıine jetkenshe kóretin azabyn aıtyp jetkizý qıyn.
Munymen qatar, Almaty mıkroaýdandarynda balalaryn ana tilinde – qazaq mektebinde oqytqysy keletinder de az emes. Sondyqtan da, osy obektıvti jaǵdaıǵa baılanysty mıkroaýdandardyń bir qolaıly jerinen úlken qazaq orta mektebin aýshdy suraımyz.
№12 qazaq orta mektebiniń ata-analar komıtetiniń predsedateli, jazýshy Sh. Smahanuly. (Jáne onshaqty ata-ana qol qoıǵan)».
Kóp uzamaı Shona Smahanuly uıymdastyrǵan bul hatqa mınıstr K. Balahmetovten jaýap keledi.
Ony da oqıyq.
«Jaýap. Zavedýıýemý Alma-Atınskım gorono tov. Jakýpový A. E.
Kopııa: g. Alma-Ata, ýl. Kalınına 24, tov. Smahanýly Sh. ı drýgım.
V K KP Kazahstana, Prezıdıým Verhovnogo Soveta Kazahskoı SSR, Sovet Mınıstrov Kazahskoı SSR, Mınısterstvo prosveshenııa Kazahskoı SSR obratılıs chleny rodıtelskogo komıteta Kazahskoı sredneı shkoly №12 s prosboı ob otkrytıı v gorode Alma-Ate v odnom mıkroraıone ee odnoı shkoly s kazahskım ıazykom obýchenııa.
V svıazı s etım, Vam porýchaetsıa ızýchıt vopros o neobhodımostı ı vozmojnostı otkrytııa v g. Alma-Ate shkoly s kazahskım ıazykom obýchenııa ılı otdelnyh kazahskıh klassov prı sýestvýıýıh shkolah ı svoı predlojenııa nam soobıt k 15 dekabrıa s. g.
Mınıstr K. B. Balahmetov. 19.11. 76.».
Kórdińizder me, Shókeń shyryldap ana tilinde hat jazsa, sol ýaqyttaǵy mınıstr jaýapty orys tilinde beretin bolǵan. Onyń ústine «V svıazı s etım, Vam porýchaetsıa ızýchıt vopros o neobhodımostı ı vozmojnostı otkrytııa v g. Alma-Ate shkoly s kazahskım ıazykom obýchenııa ılı otdelnyh kazahskıh klassov prı sýestvýıýıh shkolah ı svoı predlojenııa nam soobıt k 15 dekabrıa s. g.» dep, bar jumys pen jaýapkershilikti aqynnyń ózine júktep qoıady.
Biraq Shókeń tapsyrmaǵa qyńq demesten, júktelgen jumysty tap-tuınaqtaı etip atqarady. Sóıtip ol eńbegine oraı mınıstrden ekinishi jaýap hat alady.
Oqıyq.
«g. Alma-Ata, ýl. Kalınına, dom 24. T. Smahanýly Sh. ı drýgım.
Mınısterstvo prosveanııa Kazahskoı SSR, ızýchıv vopros o vozmojnostı otkrytııa sredneı shkoly s kazahskım ıazykom obýchenııa v odnom ız mıkroraınov g. Alma-Aty, soobaet, chto v kazahskoı sredneı shkole №12, raspolojennoı v entre goroda, v nastoıaee vremıa obýchetsıa 1057 ýchaıhsıa, ız kotoryh 231 projıvaıýt v ıýge-zapadnom raıone g. Alma-Aty, v. ch. poseaıýt 1 klass – 23 ýchenıka, 2 klass – 29, 3 klass – 19, 4 klass – 14, 5 klass – 15, 6 klass – 19, 7 klass – 17, 8 klass – 26, 9 klass -22, 10 klass – 44.
Ishodıa ız etogo, gorodskoı otdel narodnogo obrazovanııa planırýet v novoı shkole №86, raspolojennoı v shestom mıkroraıone, otkryt 1-10 klassy s kazahskım ıazykom obýchenııa s nachala 1977-78 ýchebnogo goda.
Mınıstr K. Balahmetov. 21. HII. 76.».
Mine, qazaq halqynyń Almatydaı ásem qalasynda qazaq mektepteri men balabaqshalary osydan keıin kóktemgi jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtardaı qaptap, kóbeıe bastaǵany belgili.
Biraq bul ońaılyqpen bola salǵan joq. Mınıstrden ekinshi jaýap kelgenshe shydamaǵan Shókeń D. A. Qonaevqa baryp, Almatydaǵy jalǵyz qazaq mektebiniń jaǵdaıyn óz aýzymen túsindiredi. Amankúl jeńgemniń aıtýy boıynsha, Jeltoqsan kóterilisi bolǵan kúnderi Shókeńdi sol bastamasy úshin KGB keńsesine shaqyrtyp, tergeýge ala bastaıdy. Jeńgemnen qalǵan jádigerdeı sózderdi dálme-dál keltireıin.
- Bir kúni úıge Marat Toqashbaev kelip, Shókeńe: «Meni KGB shaqyrtyp, biraz tergedi. Sizdi de shaqyrtyp qalar» dedi. Aıtqanyndaı, «úsh árip» Shókeńdi de shaqyryp, tergeı bastady. Biraq Shókeń tergeýden kelgen soń meni qorqytpaıyn deı me, áıteýir «Meni jerdiń astyna (podval – K.S.) túsirip, qýys-qýyspen alyp júrip, bir bólmege aparyp ábden tergep-tekserdi» deıdi. Biraq qansha degenmen et pen súıekten jaralǵan pende emes pe, ózi de kádimgideı qorqaqtap júrdi. Sebebi, onyń aldynda «Qazaq mektepterin ashtyramyn» dep sharq uryp júrdi ǵoı, aǵań.
Mınıstrlerge sózi ótpegen soń Dinmuhamed Qonaevqa da baryp jolyqty. Jeke basynyń qam-qareketi úshin barǵan joq árıne, «Qazaq mektepterin ashtyraıyq» dep bardy. Sonda úlken kisi «Qudaıym-aý, maǵan óstip bir adam keldi me?! Ata-analar qoldaryńdy qoıyp, ákelseńder ashtyryp berem ǵoı» dep aǵynan jarylypty.
Sodan keıin «Aqsaı», «Orbıta», «Kóktem» shaǵyn aýdandarynan jáne «Saıahat» jaqtan biraz mekteptiń ashylýyna bas boldy. Balabaqshalardyń ashylýy úshin de tynbaı jumys istedi. Orys tildi baspasózder «Ultshyldar ashqyzdy» dep daýyldatqan «Ertóstikti» de Shókeń marqum ashtyryp edi...
Ózim biletin bir oqıǵany aıtyp bereıin. «Kóktem» jaqtaǵy balalar baqshasyn asharda ata-analardy ózi jınady aǵań. Sóıtsek eshqaısysy joq. «Bular qaıda ketken?» desek, motoıklmen kelgen mılıııalar bárin qaıtaryp jiberipti. Sosyn Shókeń bastaǵan janashyrlar mılıııalardyń qoqan-loqqysyna qaramastan ata-analardy qaıta jınap, balabaqshanyń ashylý saltanatyn ótkizdi.
Sol kezdegi bıliktiń jaramsaq ókilderi Shókeń ashtyrǵan qazaq mektepteri men balabaqshaǵa baılanysty «Rjavına» («Tot») degen avtorsyz feleton jazyp, ony sol kezdegi «Lenınshil jas» gazetine jarııalatýǵa joldaıdy. Ol gazettegi ultym degen azamattardy qoldaıtyn jýrnalısterdiń qolyna túsip, Shókeńe telefon shalady. Sodan Shókeń jazýshy Sofy Smataevqa habarlasyp (jazýshy S. Smataev sol kezde QKP OK qyzmet istegen), ol kisi aqqa kúıe jaqqan qara maqalanyń jarııalanbaýyna kómegin aıamaıdy...
Amankúl jeńgemizdiń áńgimesi osylaı jalǵasa beretin. Keıin izdenip júrip sol aty-shýly «Tot» degen maqalanyń kóshirmesin taýyp, Shókeńe qatysty jerlerin oqyp, jaǵamdy ustadym.
Sizder de oqyp kórińizder, aǵaıyn:
«1986 jyldyń avgýst aıynda Almaty gazetteriniń birinde qazaq klastaryn ashýdy sozyp otyr degen jeleýmen №118 orta mektep jáne qalalyq aǵartý bóliminiń basshylaryn synaǵan feleton jaryq kórdi.
Birneshe kún araǵa salyp, 1 sentıabrde bul ashylym ótti de. Alaıda, jańa klastardyń tabaldyryǵyn turǵylyqty ulttyń balalary osy mekteptiń ózge oqýshylarynan erekshe, orkestr súıemeldeýimen, arnaıy senarıı boıynsha attady. Bul programmanyń aıryqsha gúltájderindegi jol asharlar qalaǵa tanymal jazýshylar esimderin áıgilep turdy.
Sol saltanat kýágerlerindegi sııaqty oqyrmanymyzda da osynaý etimiz úırengen kádimgi kezekti oqıǵa áldebir jeńis jelpini, pedagogıkalyq kollektıvtiń emes, feleton avtory satırık-aqyn Shona Smahanulynyń mańyzdy jetistigi retinde kóringeni nesi?, - degen saýal týýy múmkin.
Mektepter men balabaqshalardyń barlyǵynda birdeı qazaq tilin oqytý ıdeıasy kommýnıst-jazýshyny baýraǵanyna bir jyl ǵana tolǵan joq. Nesi bar, bul qajetti jáne jan-jaqty qoldaý tabatyn jáne jurt nazar aýdaratyn saıasatpen de úndesedi.
Eger Smahanuly ulttyq tildi oqytýdy jaqsartýdy tilge tıek etip, orynsyz ókpeshildik tanytyp, ózin ádildikti qorǵaýdyń tym qyzǵanshaq qyzǵyshy retinde kórinbegende, satırık-jazýshy ýaqyttan ozyp, budan bir jyl buryn ınternaıonaldyq tárbıeniń kókeıkesti máselelerine moıyn burdy dep aıtýǵa bolar edi. Ol úshin, máselen, halyq aǵartý jumysyndaǵy «átteń-aılar» men oralymsyzdyqty áldekimniń turǵylyqty ult balalaryna týǵan tilin oqyp-úıretýde jasaǵan kedergisi dep túsine salý eshteńe emes.
Osy bir nárselerdiń quny soqyr jyrmaqqa da tatymaıtyn sekildi kóringenimen Smahanuly qazaq mádenıeti, til dástúriniń damýyn qoldan tejep otyrǵan adamdar bar degen sezik týdyrýǵa tyrysty...
Qazaq klastaryn ashýdyń qarapaıym oqıǵasy nelikten saltanatqa, halyq múddesin qorǵaýshylardyń iri jeńisin marapattaýǵa aınalǵanyn, al shyn máninde óstip ózderine bedel jınaýǵa tyrysqan alaıaqtardyń paıdasyna jaratqany endi túsinikti bolyp otyr.
KPSS Ortalyq Komıtetiniń «Qazaq respýblıkalyq partııa uıymynyń eńbekshilerge ınternaıonaldyq jáne patrıottyq tárbıe berý jónindegi jumysy týraly» qaýlysynda atalyp ótkenindeı, mundaı kóńil-kúı aýany ulttyq tomaǵa-tuıyqtyq tendenııasyn kúsheıtkennen basqa eshteńe emesin aıtýdyń ózi qajet pe?
Budan bir jyl buryn Shona Smahanulynyń bul qylyǵyna eshkim aıryqsha nazar aýdarmaǵany, onyń tarapyna aıtylǵan kópirme qoshamet sózder túpkilikti bas aınaldyrǵany ras. Mine, osyǵan masattanǵan ol qazaq klastaryn ashýǵa kedergi bolyp otyr degen jeleýmen № 51, 65 orta mektepterdiń ákimshiligi men pedagogıkalyq kollektıvine bul jaıly gazetke jazamyn, dep t.s.s neshe túrli qoqan-loqqy kórsetti.
Munda da ol, ádettegideı, osy máselemen Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń tapsyrmasymen shuǵyldanyp júrmin dep, bul uıym basshylarynyń esimderin búrkendi. Jazýshynyń osynshama joǵary ókilettiliginen taısaqtaǵan pedagogtar oǵan qazaqsha oqıtyndarǵa bólingen klastaryn kórsetýge asyǵyp, qalaı uıymdastyratyndyqtaryn jalyqpaı jáne túbegeıli túsindirdi. Sonymen birge, bul ispen eshkimniń qatysýynsyz aınalysyp jatqandyqtaryna da túsinik berip otyrdy. Biraq Smahanuly árkez: «Jaraıdy, munyń bárin qalaı ornalastyratyndyqtaryńdy taǵy da tekseremiz!» dep málimdedi.
№65 mektepte ata-analardan júzdegen qulaqtandyrýlar men turǵylyqty ult adamdaryn ata-analar jınalysyna shaqyrtýǵa arnalaǵan telegrammalardy kóbeıtip basatyn mashınıstkalarǵa aqsha jınaldy.
Bul sharaǵa aldyn ala úlken daıyndyq jumysy júrgizildi. Balalardy qazaq klastaryna jazýǵa zańdy negizde shyqqan muǵalimderdiń sońynan týǵan tildi saqtaý jolyndaǵy «kúrestegi» ózderiniń basty mindetterin taǵy bir márte kórsetý úshin ózderin-ózderi saılaǵan ata-analar komıtetiniń ókilderi attandy. Olar qazaq klasyna oqýǵa shaqyrǵan habarlandyrýlaryn jóneı ile berdi. Eger kimde-kim baǵanadaǵy qulaqtandyrýdy julyp tastasa, bul halyqtyń ult jaýy retinde baǵalanǵanynan-aq osynyń bári qandaı jaǵdaıda júzege asqanyn ózderińiz bile berińizder.
Sál bolmaǵanda búkil qazaqtyń atynan sóıleý quqyn ózderine tańyp alǵan jıyndy uıymdastyrýshylar birqatar vedomstvolardyń basshylaryna, halyq aǵartý mınıstrine jáne basqalarǵa pochtamen resmı túrde shaqyrý telegrammalaryn joldady
Barlyq «jıyn» músheleriniń sany úsh júzge jýyqtady. Olardyń ishinde tek 50 adam ǵana óz balalarynyń qazaq tilin úırenýin qalady. Buǵan tıisti deńgeıde jaýap qaıtarý maqsatymen jıyndy uıymdastyrýshylar oryndyqtarǵa uly oıshyldardyń týǵan tildiń mańyzy men róli jónindegi ulaǵatty sózderin qaz-qatar jaıyp tastady. Jınalǵandardyń nazaryna áldeqaıdaǵy «bir satırık» aıtty degen: «Eger náreste óziniń týǵan tilin bilmeıtin bolsa, onda onyń bir shárigi jetpeıdi. Eger úlken adam týǵan tilin bilmese, onyń júz shárigi jetispeıdi» aforızmi usynyldy (Maqala basyndaǵy syqaqshy Kópen Ámirbektiń mysalyn eske alyńyz – K.S.). Júz shárigi jetispeıtindikterin moıyndaýshylar tabyla qoımady.
Shyǵyp sóıleýshi halyq aǵartý júıesiniń ókilderine óz oılaryn ashyq aıtýǵa múmkindik bolmady. Zaldan álsin-álsin aıqaı-uıqaı, janama sózder, qobaljýlar estilip turdy. Smahanuly sóılegen joq. Ol sheshensýdiń paıdasyz, al jasyryn túrtpektýdiń qaýipsiz ekenin jaqsy bildi...».
Mine, «Tot» atty uzaq maqala osylaı shoq tildi Shókeńmen bastalyp, qazaq halqynyń taǵy birneshe zııaly uldaryna «ultshyl» degen jala jaýyp, ǵaıbattap baǵady. Feletonsymaqty uıymdastyrýshylar KGB «qulaqtary» men QKP OK jandaıshaptary ekeninde daý joq, olar Shókeńdi synaı otyryp, onyń bir ushyn aqyn arqa tutqan D. A. Qonaevqa qaraı buryp otyrǵanyn anyq ańǵarýǵa bolady. Abyroı bolǵanda, redakııa qabyrǵasy syrtynda dúnıege kelgen maqala-feletonǵa esh jýrnalıst qol qoımaǵandyqtan jastar gazetterine jarııalanbaı qalady. Oǵan Sofy sııaqty saqy jazýshylardyń da yqpaly bolsa bolǵan shyǵar.
Jyljyǵan jyldar, adymdaǵan aılar, quldyrańdaǵan kúnder ótken saıyn Shókeń sııaqty ult tiliniń ulyqtalýy úshin kúresip ótken azamattyń aty ańyzǵa aınalyp, búgingi jáne keıingi urpaqtarǵa ǵıbrat retinde oıǵa orala beredi, orala beredi.
