بيىلعى وقۋ جىلىندا 1-سىنىپقا قابىلدانعان وقۋشىلاردىڭ 70 پايىزعا جۋىعى قازاق تىلىندە وقۋعا نيەت بىلدىرگەنى رەسمي حابارلانعان. دەگەنمەن قوعامدا ءارتۇرلى پىكىرلەر بوي كورسەتىپ جاتاتىنى الەۋمەتتىك جەلىدەن ايان. جازۋشى مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ جەكە magauin.com ۆەب-سايتىندا سونداي ءبىر وقيعاعا نازار اۋدارىپ، قازىرگى قوعامنىڭ دەرتتى نۇكتەسىن كورسەتىپ بەرگەن. تاۋەلسىزدىك الدىق دەگەننەن بەرى ونداعان جىلدار وتسە دە ۇلتتىڭ ءوز-وزىنە سەنىمى بەرىك ەمەس. نەگە؟ سول ءۇشىن دە جازۋشىنىڭ ماقالاسىن جەكە ۆەب-سايتىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ قايتارا جاريالاعاندى ءجون كوردىك.
«پۋتينگە ايتامىن!..» – قۇلاپ تۇسۋگە بولادى. ىزبارىنان ەمەس، قيسىنسىز كەبىنەن. كولدەنەڭ دياسپورا وكىلىنىڭ ەمەس، تəۋەلسىز قازاقستانداعى قازاقتىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز. Əيەل ادام – سول تəۋەلسىزدىكپەن قۇرداس، العاشقى بالاسى مەكتەپكە جاڭا جەتكەن جاس كەلىنشەك. ءبىرىنشى كلاسقا تىركەۋ بولىمىندە دوڭايبات كورسەتىپتى. بالاڭىزدى نەگە قازاقشا وقۋعا بەرمەيسىز دەگەن سوزگە شورشىپ تۇسكەن. Əلەمدەگى ەڭ بەيبىت، ءوز حالقىنا قارسى قانداي دا، ۇلكەن-كىشىلى əرەكەتكە كەڭىنەن جول اشىلعان، دəرمەنسىز ەلدىڭ بۇگىنگى احۋالىنىڭ ناقتى ايعاعى. پۋتينگە ايتام!
Əكەلەرىڭدى تانىتىپ بەرەدى!..
باسقا ەمەس، شەت ەل پرەزيدەنتى. دابىرى əلەمگە əيگى. ەۋروپانىڭ قاق ورتاسىندا ۋكرايناعا باسىپ كىردى. قازىر قىرعىن سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. ال ءبىز تاراپتا – قوقان-لوقى مەن ارانداتۋ – جاداعاي جۋرناليست، جابايى ساياساتكەرلەر عانا ەمەس، وكىمەتتىك، əرقيلى رەسمي وكىلدەر كۇن سايىن اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، بۇقتىرىپ، ىقتىرىپ وتىر. قازاقتا بۇرىن-سوڭدى ەشقانداي مەملەكەت بولعان جوق، ونى از دەسەڭىز، قازاق دەيتىن حالىقتىڭ ءوزى تاريحتا بولماعان، قازىرگى يەلەنىپ وتىرعان جەرىنىڭ بارلىعى – ورىستىڭ تۇپكىلىكتى قونىسى، سوۆەت وكىمەتى اقىماقشىلىقپەن بۇگىنگى جۇرتقا پايدالانۋعا ۋاقىتشا بەرگەن، سوندىقتان قايتارىپ الۋىمىز كەرەك، تۇگەل بولماسا دا، سولتۇستىك ايماعىن... ساسىق اۋىزدان شىققان ەسالاڭ سوزدەردى تۇگەندەپ ءبىتۋ قيىن. مىنە، دəپ وسى كەزدە ەل ۇيىتقىسى، استانا اتانىپ وتىرعان قارا-وتكەلدە، بۇرناعى وتارلىق زامان ەمەس، كەيىنگى باعىمسىز زاماندا تۋعان جəنە قالىپتاسقان əلدەبىر جاس كەلىنشەك (كۇيەۋى əسكەري وفيتسەر، – ءبىزدى سىرت دۇشپاننان قالاي قورعايتىنى ماعلۇم بولدى) جالپى جۇرتتى پۋتينمەن قورقىتادى. بۇكىل əلەمدىك قاۋىمداستىق حالىقارالىق قىلمىسكەر دەپ جاريالاعان، گااگا سوتى تۇزاق شىلبىرىن دايىنداپ قويعان، قانىشەر دوراق پۋتينگە شاعىمدانباق! و، كەرەمەت!..
مۇنشاما بەيپىل، بوستەكى ءسوزدىڭ əسەرى كەرىسىنشە – ەشكىم دە جۇرەگى توبەسىنە شىعىپ، قورىقپاعان. بىراق قانداي سەنىم! سول سəتتە ەستىگەن، كەيىندە حاباردار ءبىرتالاي جۇرتتىڭ تاڭ قالىپ، ىزا بولماسا دا تىكسىنە قابىلداۋى انىق. ويتكەنى، بۇل لەپەستىڭ استارىندا ءبىزدىڭ بۇرناعى، ءجۇز ەلۋ جىلدىق وتارلىق بۇعاۋىنان ءəلى قۇتىلماعان تالايسىز تاعدىرىمىز تۇر.
شىن مəنىسىندە، əبدەن ورنىققان، قىسپاقتى، كىرىپتار جاعدايىمىز كۇن وزعان سايىن بوساڭسىپ، الىستاپ بارا جاتىر. ادام عانا ەمەس، زامان ىڭعايى. مىنا قيسىنسىز، اقىلعا سىيماس قانتوگىس نəتيجەسىندە، ءسوز جوق، اۋىر جەڭىلىسكە، əلەمدىك داعدارىسقا ۇشىراۋعا ءتيىس رەسەيدىڭ وسى قالپىندا ءبىرتۇتاس، ۇلكەن ەل بولىپ قالۋىنىڭ ءوزى كۇمəندى جاعداي. قايتكەندە باعى قايتپاق، كەنەۋسىز وكتەمدىك عۇزىرىنان ايرىلماق. قازاقستان سونشاما قورعانسىز əلجۋاز ەمەس، ءتىسى باتپايدى. جەرىمىز كەڭ، ازدى-كوپتى əسكەرىمىز بار، ەجەلگى ەر قازاق بارلىق ايبىنىنان ايرىلا قويعان جوق. جəنە شىعىستا قىتاي تۇر، تۇستىك-باتىستا – تۇركيا. ىرگەلەس كورشى، əلەمدىك قىتاي مەملەكەتى دəپ ىرگەسىندەگى قازاق ەلىن باسىپ الۋعا جول بەرمەيدى، بۇل تۋرادا بۇگىنگى توراعا سي əلدەنەشە رەت ارنايى مəلىمدەگەن. ءبىزدىڭ جوعىمىزدى تۇگەندەۋ ەمەس، ءوزىنىڭ جان-جاقتى قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن. ال əسكەري قۋاتى ناتونىڭ قۇرامىندا ەكىنشى-ءۇشىنشى دəرەجەدە تۇرعان تۇركيا تۋىسقان قازاق حالقىنا ناقتى كومەك جاسار ەدى – ارادا ەكى كۇن وتپەي، ەشكىمنىڭ رۇقساتىنسىز-اق مىڭ سان əسكەر ءتۇسىرۋى انىق. ءتۇيىپ ايتقاندا، قاتەر بار، ناقتى قاۋىپ الىس. بۇل ءسوزدى باياعى سوۆەتتىك ەلەس جونىمەن، الىس-جاقىندى ايىرىپ بولماعان بەيساۋات جۇرت ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن. قانداي دا ۇرەيگە جول جوق.
Əيتسە دە، تəۋەلسىزدىك زاماندا تۋىپ، ءوسىپ، قالىپتاسقان əلدەبىر قازاق əيەلىنىڭ بۇتكىل قاۋىمدى پۋتينمەن قورقىتۋى – ءبىزدىڭ باياعى وركەۋدە حالقىمىزدىڭ ءىشىنارا توزا باستاعان، قالتىراۋىق جاعدايىنىڭ ناقتى كورسەتكىشى. شىندىعىندا، وسىنشاما سورلى ەمەسپىز. كولدەنەڭ ءسوز – ءبىر قارىن مايدى شىرىتەتىن جالعىز قۇمالاق تا ەمەس، اي-دالادا قالعان، ۇگىلگەن تەزەك.
مىنە، قازىرگى شىنايى احۋالىمىزعا قارايىق.
ەڭ سوڭعى ستاتيستيكا بويىنشا، دəپ بۇگىن، 2024 جىلدىڭ ورتا شەنىندە، قازاقستان حالقىنىڭ جيىن سانى – 20 ميلليون جəنە 34 مىڭ جان. ەل تىرەگى قازاق ۇلتى – 14 ميلليون 221 مىڭ. جالپى جۇرتتىڭ 71 پايىزى. قالعان اعايىنداردىڭ ەسەبى – 29 پايىز. ونىڭ ىشىندە ورىس – نەبəرى 14,9 پايىز – 2 ميلليون 983 مىڭ. ەسەلەگەن ازشىلىق، əيتسە دە əجەپتəۋىر. الايدا، ءبىر زامانداعى وكتەم كەلگىنشىنىڭ بۇگىنگى احۋالىنا قاراساق، بولاشاعى بۇلدىر: باسىم كوپشىلىگى كəرى-قۇرتاڭ جəنە تابيعي ەسىم جوققا جاقىن، ياعني تاقاۋ بەس-ون جىلدىڭ وزىندە جيىن سانى ولشەۋسىز كەمىمەك. اقىر ءتۇبى ەلەۋسىزگە جاقىن ازشىلىققا اينالادى. مəسەلەن، 2035-2040 جىلداردا نەبəرى ون پايىز دا ەمەس، 5-6 پايىز عانا دەپ شامالاۋعا مۇمكىن. قايتكەندە، كۇن وزعان سايىن ورلەپ كەلە جاتقان قازاق ۇلى ءوزىنىڭ بايىرعى جۇرتىندا ءوسىپ-ونە بەرمەك، ارعى، سəۋلەلى زاماندى ايتپاعاندا، تاقاۋداعى ون جىلدا 16 ميلليونعا جەتىپ، جيىرما جىلدان سوڭ، 2044 جىلى 19 ميلليوننان اسپاق. (ال ول كەزدە قازاقستان شەگىندەگى بارلىق حالىق – 23 ميلليون شاماسىندا.) بۇل – قۇرعاق دولبار ەمەس، ءوسپىرىم شاعىنان تاريحي دەموگرافيا عىلىمىمەن تىكەلەي اينالىسقان ءبىزدىڭ ناقتى ەسەبىمىز.
حوش. الاڭدايتىن ەشتەڭە جوق ەكەن. Əيتكەنمەن، دەپ وسى رەتتە تاعى ءبىراز قاجەتتى دەرەك.
ماناعى، پۋتينگە شاعىنباق، العاشقى، بəلكىم، ەندىگىدە جالعىز بالاسىن ورىس مەكتەبىنە بەرگەن كەلىنشەك جəنە سول قاتارلى تاعى ءبىراز جاس كەلىندەر تۇراتىن ورتالىق شاھارىمىزدىڭ بۇگىنگى دەموگرافيالىق احۋالى تاڭعاجايىپ.
استانا بايتاقتا تىركەلىپ وتىرعان بۇگىنگى حالىقتىڭ جيىن سانى – 1 ميلليون 464 مىڭ جəنە 400 جان. ۇلتقا جىكتەسەك، 1989 جىلى نەبəرى 17,7 پايىزى عانا قازاق ۇلەسىنە تيگەن ورىس قالاسىنىڭ بۇگىنى مۇلدە باسقاشا – قازاق 81,1 پايىزعا جەتكەن. ال ورىس اعايىندار – نەبəرى 9,4 پايىز ەكەن. قالعان 9,5 پايىز – الىس، جاقىن باسقا ۇلتتار: ۋكراين – 1,5 پايىز، تاتار – 1 پايىزدان قالقىڭقى، نەمىس – 1 پايىزعا تاقاۋ دەگەندەي. جيىنى، ايتتىق، 9 جارىم پايىز عانا. Əيتكەنمەن، بۇل ارا اعايىنداردىڭ كوپشىلىگى ورىس ءتىلدى جəنە ورىسقا بەيىم. بۇگىنگى، وتپەلى جاعدايدا.
ەندى مەكتەپ جاسىنا، اتاپ ايتقاندا، وتكەن 2023-2024 وقۋ جىلىنىڭ دەرەكتەرىنە كوز سالساق، جىل باسى 1 سەنتيابردە ءبىرىنشى سىنىپقا 28 مىڭ 500 بالا قابىلدانىپتى. ونىڭ ىشىندە قازاق كلاستارىنا 17 مىڭ، ال ورىس ءتىلدى كلاستارعا – 11 مىڭ ءبۇلدىرشىن بارعان. ۇلەس سالماعى – قازاق ءتىلىنىڭ پايداسىنا سياقتى. شىن مəنىسىندە، استانادا تۇراتىن بارلىق جۇرتتىڭ 81 پايىزىنان استامى – قازاق ەكەنىن ەسكە تۇسىرسەك، ويسىراعان ولقىلىققا كوزىمىز جەتەدى. ال ورىس اعايىندار نەبəرى 9 پايىزدىڭ ۇستىندە ەدى عوي. جəنە ءوسىم جاعىنان... بەلگىلى، əر وتباسىندا اسسا ەكى بالادان عانا. سوندا... ورىس ەمەس، بىراق ورىس تىلىنە بەيىم ارالىق اعايىندار تۇگەل قوسىلىپ كەتتى دەگەننىڭ وزىندە مۇنشاما بولماسا كەرەك ەدى. بۇل ارادا كولدەنەڭ كىلتيپان جوق. ورىس سىنىپتارىنا بارماق 11 مىڭ بالانىڭ تەڭ جارىمى دا ەمەس، ءۇشتىڭ ەكىسى، بəلكىم، تورتتەن ءۇشى – قازاقتار. Əلگى، پۋتينگە شاعىنباق جəنە ءزəرىن ىشىنە بۇگىپ قالعان تاعى قانشاما جاس كەلىنشەكتىڭ العاشقى بالالارى. قازاقتى تəرىك ەتىپ، ورىس جولىن تاڭداعان. ال، كەرەك بولسا. بىزدە قيسايعان، قازاققا قارسى ەركىندىك ءپۋتينسىز-اق وركەندەپ جاتىر.
ماناعى، ءپۋتيندى جالاۋلاتقان قازاق əيەلىنىڭ دوڭايباتىنان سوڭ، سول №93 مەكتەپتە ورىسقا بەيىم اتا-انالارمەن ارنايى كەڭەس وتكەرىلەدى. ۇگىت ناسيحات، تۇسىندىرمە ءدəرىس. قازاق تارابىنان بەلگىلى، تانىمال قايراتكەرلەر قاتىسقان. ايتىپ جاتىر: قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ەكەنى، قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردە وقۋ ساپاسى ورىس مەكتەپتەرىنەن ارتىق ەكەنى، بۇل جاعدايدىڭ ناقتى مىسالدارى، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ تۇلەكتەرى ونسىز دا ورىس ءتىلىن ءبىلىپ شىعاتىنى، اعىلشىن ءتىلىن جəنە يگەرەتىنى، جəنە ءوز ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن... تاعى-تاعى، دəلەل-دəيەكتى لەپەس. ءبəرى بوس. ءبىزدىڭ زيالى، زەردەلى، ۇلتتىق ساناسى جوعارى جəنە شەتىنەن ءبىلىمدار ازاماتتار جۇيكەلەرى توزىپ، شارشاپ، ءتۇڭىلىپ، əرەڭ توقتادى. سونشاما اقىلدى ءسوز دالاعا كەتتى. بار نيەتى ءپۋتيننىڭ جولىنا اۋعان جاس كەلىنشەكتەر... قۇلاعىنا قىستىرعان جوق. قايتكەندە ارتى مىقتى. Əتتەگەنە... – دەدىم مەن، بۇل نəتيجەسىز جيىندى ينتەرنەتتەن ۇشىراتىپ، سۇعىنا كورىپ وتىرىپ. جالعىز-اق اۋىز ءسوز ۇتىسقا شىعاراتىن ەدى عوي. بۇگىندە تəۋەلسىز رەسپۋبليكا شەگىندەگى بارلىق جۇرتتىڭ وننان سەگىزى – قازاق، ال سىزدەر تابىنىپ وتىرعان قۇدىرەتتى ورىستىڭ ۇلەسى – وننىڭ بىرىنە جەتپەيدى، بۇل – باستاۋى عانا، مىنا، بۇگىن ءبىرىنشى كلاسقا بارماق بالاڭىز ونجىلدىقتى ءبىتىرىپ، جوعارعى ءبىلىم الاتىن تاعى بەس جىل – جيىنى ون بەس جىلدان سوڭ، تازا قازاق ورتاسىندا قالادى، ول كەزدە جاڭا پرەزيدەنت، جاڭا وكىمەت، ۋاقىت وزعان سايىن، قازاق ءتىلىن بىلمەگەن كىسىنىڭ نان تاۋىپ جەۋىنىڭ ءوزى قيىنعا اينالادى دەپ، قورقىتپاسا دا، قاداپ ايتۋ كەرەك ەدى. شىنىندا، بۇل كەلىندەر ورىس سىنىپتارىن پۋتين ەمەس، كۇنكورىس ءۇشىن تاڭداپ وتىر عوي. شىن مəنىسىندە بولاشاقتا مۇلدە كەرى جاعداي، دəپ وسى تىرشىلىك قاجەتى ءۇشىن قازاق ءتىلىن تاڭداعان ابزال، دەپ. ولاي دەپ قورقىتپادىق. بəرىنە əسەر ەتپەسە دە، كەيبىرىنە وي سالار ما ەدى. اقىرى، جيىن نəتيجەسىندە قازاقشىل زيالىلار تۇگەلدەي پۇشايمان بولىپ، ورىسشىل كەلىندەر ءوز ۇستامىندا قالدى. بۇل جاس بالالاردىڭ تاقاۋ بولاشاعى – ورىس ءتىلدى، ياعني، ۇلتتىق سىپاتىنان ءبىرجولا ايرىلعان باسقا ءبىر قازاقستان ەكەن.
استانا قارا-وتكەل شاھارىنداعى 81 پايىزدان استام قازاقتىڭ بەلورتاسى، جəنە ەسكى زامان ەلەسى كəرى-قۇرتاڭ، جاسامىس قاۋىم ەمەس، تۇگەلدەي كەيىنگى تولقىن – وتىزدىڭ ىشىندەگى كەلىندەردىڭ تاڭداۋى وسىنداي بولىپ شىقتى.
ءبىر زامان – وتارلىق دəۋىردە 10-12 پايىز عانا قازاعى بار، ياعني بايىرعى، ەل يەسى جۇرت وننىڭ بىرىنە جەتپەيتىن قاسيەتتى الماتى بار قازاقتىڭ قايتا سەرپىلۋىنە، بار قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق تۇعىرىنا ورالۋىنا ۇيىتقى بولىپ ەدى. 1970 جىل شاماسىندا قازاق استاناسى سانالاتىن باس قالادا، الىس وتارداعى مالشىلار بالاسىنا ارنالعان جالعىز مەكتەپ ينتەرناتتى ەسەپتەمەسەك، ۇلت تىلىندە ءبىر دە ءبىر مەكتەپ بولمادى. سوندا، رەسمي ورىنداردىڭ قاسارىسقان قارسىلىعىنا قاراماستان، شونا سماحانۇلى باستاپ، تاعى قانشاما ۇلتشىل ازاماتتار قوستاعان تىنىمسىز تەگەۋرىن نəتيجەسىندە تازا قازاقى №12 مەكتەپتى اشقىزعان ەدى. Əرەڭ يلىككەن عۇزىرلى مينيستر قازاقتىڭ ايتقان ءسوزى: بىيىل جوقتان-باردان قۇراپ بەس-ون بالانىڭ ءتىزىمىن كورسەتىپ وتىرسىڭدار، ەندى كەلەر جىلى جارتى بالا تاۋىپ əكەلسەڭدەر، مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن... دەپتى. سول جىلى 1- سىنىپقا قانشاما بالا باردى، كەلەر، ارعى جىلدارى قاپتاپ كەتتى. بىراق بەتسىز ءمينيستردىڭ مۇرنى امان قالعان ەكەن.
وسى، ەڭ باستى سانالۋعا ءتيىس №12 مەكتەپتەن 1970-1980 جىلداردا سول زامانداعى قازاق زيالىلارى عانا ەمەس، سانالى، قاراپايىم قازاقتاردىڭ قانشاما بالاسى وقىپ، تəربيە الىپ شىقتى. جəنە وسى مەكتەپ بار جاقسىنىڭ باستاۋى بولىپ، ورىس جاپقان كىرىپتار كەزەڭنىڭ وزىندە، الماتىدا جاڭا ءبىر قازاق مەكتەپتەرىنىڭ اشىلۋىنا ۇيىتقى، سەبەپكەر بولدى. اقىرى، قازاق ءتىلدى مەكتەپتەر جىل وزعان سايىن كۇش الىپ، قاتار قاتارىمەن ىرگە بەكىتىپ جاتتى. بۇگىندە الماتى بار تىرشىلىگىمەن قازاق قالاسىنا اينالعان.
ال تəۋەلسىز زامان ءبىرجولا ورنىققان وتىز جىلدان سوڭ، ەندىگى ۇيىقتى ورتالىعىمىز استاناداعى جاعداي əلگىندەي. «ەسكىلىك قالدىعى» ەمەس، ەركىندىك كەزەڭىندە تۋىپ، وسكەن، قالىپتاسقان جاڭا تولقىن جاس قازاقتاردىڭ ۇلتقا قايشى، ەڭ باستىسى – وزدەرىنىڭ بالالارىنىڭ بولاشاعىنا شەكتەۋ قوياتىن، قىم-قيعاش əرەكەتىنىڭ سيقى مىناۋ. جəنە بۇل ورىسشىل، جاۋىنگەر كەلىندەردىڭ سوڭىنان ەندى قانشا جىل، قانشاما جۇرت ەرمەك، ناقتى بولجاپ ايتۋ قيىن. ويتكەنى... بۇل – قارا-وتكەلدە عانا كورىنىس بەرگەن جاعداي ەمەس ەكەن. مəسەلەن، وسكەمەن قالاسى، قوستاناي وبلىسى، تاعى ءبىر ايماق، كەنتتەردە دəپ وسىنداي كەسەلدى احۋال قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن سياقتى.
شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى وسكەمەن قالاسىندا مەملەكەتتىك 46 مەكتەپ بار ەكەن. ونىڭ ىشىندە ورىس ءتىلدى – 18 مەكتەپ، قازاق ءتىلدى – 12 مەكتەپ جəنە ارالاس سىنىپتى 16 مەكتەپ. تازا، قازاق تۇرعىندارى 90 پايىز اۋداندا جاڭا مەكتەپ ءۇيى سالىنىپتى. قازاق ءتىلدى دەپ جوسپارلانعان. وتكەن وقۋ جىلىندا، مەكتەپ اشىلار كەزدە اياق استىنان داۋ شىعادى. تاعى دا قازاق كەلىندەر. بىرىڭعاي انا ءتىلدى بولۋىنا قارسى. وزدەرى قازاق مەكتەبىن بىتىرگەن، بىراق بالالارىمەن ورىسشا سويلەسەتىن ايجانكالار مەن گۋلجانكالار دەپ جازدى ينتەرنەتتە. جاي عانا قارسى ەمەس، قاتاڭ تالاپ قويعان، ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقۇعى بۇزىلىپ وتىر، ورىس كلاستارى اشىلۋى شارت، دەپ. تاقاۋ شامادا دəپ وسىنداي ورىس مەكتەبى بار، الايدا، ۇيلەرىنىڭ ىرگەسىندە ەمەس، جولدىڭ ارعى جاعىندا. بالالارىن قازاق تىلىنە بەرۋ تۇرىپتى، كوشەنىڭ قارسى بەتىنە ءوتۋدىڭ ءوزىن نامىس سانايدى. جاڭا مەكتەپ نەگە تەك قانا قازاقشا وقىتۋى كەرەك، ورىس كلاستارىن اشىڭدار! Əيتپەسە... əيتپەسە... بۇل جولى قۇدىرەتتى پۋتينگە ەمەس، ءوزىمىزدىڭ سوتقا جۇگىنبەك. ايتتىق، بۇل كەلىندەردىڭ ازاماتتىق قۇقۇعى اياق استىندا قالىپ جاتىر ەكەن. ال قازاق ءتىلدى انالاردا ەشقانداي قۇقۇقتىق تەڭدىك بولۋعا قيسىن جوق. ارتى نەمەن تىنعانى بەلگىسىز. ينتەرنەتتەن دەرەگىن تاپپادىق.
كىشكەنتاي تالعار قالاسى. قازاعى – 72 پايىز. ورىسى – 18. ارالاس باسقا ۇلتتار – وننىڭ ءبىرى. جيىنى 10 مەكتەپ بار ەكەن. قازاقشا – 4, ورىسشا – 2, ارالاسى – 4. قازاق سىنىپتارىنا 8005 بالا بارادى، ورىس سىنىپتارىنا – 2557. بۇل ەكى جارىم مىڭ وقۋشىنىڭ ۇشتەن ەكىسى، əلبەتتە، قازاق بالالارى.تەك قانا ورىسشا وقىماسا، قاتارعا قوسىلىپ، ادام ەسەبىنە كىرمەيتىندەي. جالعىز تالعار ەمەس، كىشى-كىرىم تاعى قانشاما كەنتتە ورىن الىپ وتىرعان، قالىپتى جاعداي.
ەندى، سىرتتاي قاراعاندا ورىس باسقان ەسەپتى قوستاناي وبلىسىنا كەلسەك، قازاق – جالپى جۇرتتىڭ 41 پايىزىنان استام (ورىس حالقىنىڭ ۇلەسى بۇدان ارتىق ەمەس، از-ماز كەمىس – 40 پايىز ىشىندە.) 445 مەكتەپتە 112 مىڭ بالا وقيدى ەكەن. قازاق ءتىلدىسى – 27 پايىز عانا. قالعان 14 ەمەس، كەمى 70-80 پايىزعا تارتۋعا ءتيىس نەشە مىڭ بالا – ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردى ساعالاپ ءجۇر.
مۇنداي، دۇنيەدەن تۇڭىلدىرمەسە دە، كوڭىل جاسىتار ناقتى دەرەكتەردى تىزبەلەي بەرۋگە جۇيكەمىز شىدامادى.
قازاق ەلى تəۋەلسىزدىك الىپ، ۇلتتىق مەملەكەتىن قايتادان جاريالاعالى وتىز ءۇش جىل. وسى تاريحي تۇرعىدا ولشەۋلى ۋاقىت ىشىندە جەر يەسى قازاقتىڭ ورتايعان سانى جاڭادان ەسەلەپ ءوسىپ، رەسپۋبليكا شەگىندە 71 پايىزدان استى. ءسوز جوق، قازاقتانۋ قارقىنى ءبىرشاما. سونىمەن قاتار، وتارلىق كەمشىن سانا بۇرىنعىداي بولماسا دا، ورىستانۋ ءۇردىسى ءəلى توقتالماپتى. كەرىسىنشە، كەيبىر جەر، مəسەلەن ەل استاناسىندا جاڭا ءبىر سەرپىن العانداي. جəنە بۇل جاعدايات – جات جۇرتتاردىڭ تەرىس əرەكەتىنىڭ نəتيجەسى ەمەس، باياعىشا، ورىس ءتىلى بولماسا كۇن كورە المايمىز دەگەن قۇلدىق، كەمشىن سانانىڭ عانا كورىنىسى.
ەڭ سوراقىسى – بۇل قايىرا ورىستانۋ ءۇردىسىنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى – قازاقتىڭ ءوزى، ونىڭ ىشىندە، تəۋەلسىزدىك زاماندا تۋىپ، قالىپتاسقان جاڭا تولقىننىڭ كەرى تارتقان بەلسەندى əرەكەتىنىڭ نəتيجەسى ەكەنىن كورەمىز. ەڭ سۇمدىعى دا وسى.
