Biylǧy oqu jylynda 1-synypqa qabyldanǧan oquşylardyŋ 70 paiyzǧa juyǧy qazaq tılınde oquǧa niet bıldırgenı resmi habarlanǧan. Degenmen qoǧamda ärtürlı pıkırler boi körsetıp jatatyny äleumettık jelıden aian. Jazuşy Mūhtar Maǧauin özınıŋ jeke magauin.com veb-saitynda sondai bır oqiǧaǧa nazar audaryp, qazırgı qoǧamnyŋ derttı nüktesın körsetıp bergen. Täuelsızdık aldyq degennen berı ondaǧan jyldar ötse de ūlttyŋ öz-özıne senımı berık emes. Nege? Sol üşın de jazuşynyŋ maqalasyn jeke veb-saityna sılteme jasai otyryp qaitara jariialaǧandy jön kördık.
«Putinge aitamyn!..» – Qūlap tüsuge bolady. Yzbarynan emes, qisynsyz kebınen. Köldeneŋ diaspora ökılınıŋ emes, təuelsız Qazaqstandaǧy qazaqtyŋ auzynan şyqqan söz. Əiel adam – sol təuelsızdıkpen qūrdas, alǧaşqy balasy mektepke jaŋa jetken jas kelınşek. Bırınşı klasqa tırkeu bölımınde doŋaibat körsetıptı. Balaŋyzdy nege qazaqşa oquǧa bermeisız degen sözge şorşyp tüsken. Əlemdegı eŋ beibıt, öz halqyna qarsy qandai da, ülken-kışılı əreketke keŋınen jol aşylǧan, dərmensız eldıŋ bügıngı ahualynyŋ naqty aiǧaǧy. Putinge aitam!
Əkelerıŋdı tanytyp beredı!..
Basqa emes, şet el prezidentı. Dabyry əlemge əigı. Europanyŋ qaq ortasynda Ukrainaǧa basyp kırdı. Qazır qyrǧyn soǧys jürıp jatyr. Al bız tarapta – qoqan-loqy men arandatu – jadaǧai jurnalist, jabaiy saiasatkerler ǧana emes, ökımettık, ərqily resmi ökılder kün saiyn auzyna kelgenın aityp, būqtyryp, yqtyryp otyr. Qazaqta būryn-soŋdy eşqandai memleket bolǧan joq, ony az deseŋız, qazaq deitın halyqtyŋ özı tarihta bolmaǧan, qazırgı ielenıp otyrǧan jerınıŋ barlyǧy – orystyŋ tüpkılıktı qonysy, Sovet ökımetı aqymaqşylyqpen bügıngı jūrtqa paidalanuǧa uaqytşa bergen, sondyqtan qaitaryp aluymyz kerek, tügel bolmasa da, soltüstık aimaǧyn... Sasyq auyzdan şyqqan esalaŋ sözderdı tügendep bıtu qiyn. Mıne, dəp osy kezde el ūiytqysy, Astana atanyp otyrǧan Qara-Ötkelde, būrnaǧy otarlyq zaman emes, keiıngı baǧymsyz zamanda tuǧan jəne qalyptasqan əldebır jas kelınşek (küieuı əskeri ofiser, – bızdı syrt dūşpannan qalai qorǧaityny maǧlūm boldy) jalpy jūrtty Putinmen qorqytady. Bükıl əlemdık qauymdastyq halyqaralyq qylmysker dep jariialaǧan, Gaaga soty tūzaq şylbyryn daiyndap qoiǧan, qanışer doraq Putinge şaǧymdanbaq! O, keremet!..
Mūnşama beipıl, böstekı sözdıŋ əserı kerısınşe – eşkım de jüregı töbesıne şyǧyp, qoryqpaǧan. Bıraq qandai senım! Sol sətte estıgen, keiınde habardar bırtalai jūrttyŋ taŋ qalyp, yza bolmasa da tıksıne qabyldauy anyq. Öitkenı, būl lepestıŋ astarynda bızdıŋ būrnaǧy, jüz elu jyldyq otarlyq būǧauynan əlı qūtylmaǧan talaisyz taǧdyrymyz tūr.
Şyn mənısınde, əbden ornyqqan, qyspaqty, kırıptar jaǧdaiymyz kün ozǧan saiyn bosaŋsyp, alystap bara jatyr. Adam ǧana emes, zaman yŋǧaiy. Myna qisynsyz, aqylǧa syimas qantögıs nətijesınde, söz joq, auyr jeŋılıske, əlemdık daǧdarysqa ūşyrauǧa tiıs Reseidıŋ osy qalpynda bırtūtas, ülken el bolyp qaluynyŋ özı küməndı jaǧdai. Qaitkende baǧy qaitpaq, keneusız öktemdık ǧūzyrynan airylmaq. Qazaqstan sonşama qorǧansyz əljuaz emes, tısı batpaidy. Jerımız keŋ, azdy-köptı əskerımız bar, ejelgı er qazaq barlyq aibynynan airyla qoiǧan joq. Jəne Şyǧysta Qytai tūr, tüstık-batysta – Türkiia. Irgeles körşı, əlemdık Qytai memleketı dəp ırgesındegı Qazaq elın basyp aluǧa jol bermeidı, būl turada bügıngı töraǧa Si əldeneşe ret arnaiy məlımdegen. Bızdıŋ joǧymyzdy tügendeu emes, özınıŋ jan-jaqty qauıpsızdıgı üşın. Al əskeri quaty NATOnyŋ qūramynda ekınşı-üşınşı dərejede tūrǧan Türkiia tuysqan qazaq halqyna naqty kömek jasar edı – arada ekı kün ötpei, eşkımnıŋ rūqsatynsyz-aq myŋ san əsker tüsıruı anyq. Tüiıp aitqanda, qater bar, naqty qauıp alys. Būl sözdı baiaǧy sovettık eles jönımen, alys-jaqyndy aiyryp bolmaǧan beisauat jūrt üşın aityp otyrmyn. Qandai da üreige jol joq.
Əitse de, təuelsızdık zamanda tuyp, ösıp, qalyptasqan əldebır qazaq əielınıŋ bütkıl qauymdy Putinmen qorqytuy – bızdıŋ baiaǧy örkeude halqymyzdyŋ ışınara toza bastaǧan, qaltyrauyq jaǧdaiynyŋ naqty körsetkışı. Şyndyǧynda, osynşama sorly emespız. Köldeneŋ söz – bır qaryn maidy şırıtetın jalǧyz qūmalaq ta emes, ai-dalada qalǧan, ügılgen tezek.
Mıne, qazırgı şynaiy ahualymyzǧa qaraiyq.
Eŋ soŋǧy statistika boiynşa, dəp bügın, 2024 jyldyŋ orta şenınde, Qazaqstan halqynyŋ jiyn sany – 20 million jəne 34 myŋ jan. El tıregı qazaq ūlty – 14 million 221 myŋ. Jalpy jūrttyŋ 71 paiyzy. Qalǧan aǧaiyndardyŋ esebı – 29 paiyz. Onyŋ ışınde orys – nebərı 14,9 paiyz – 2 million 983 myŋ. Eselegen azşylyq, əitse de əjeptəuır. Alaida, bır zamandaǧy öktem kelgınşınıŋ bügıngı ahualyna qarasaq, bolaşaǧy būldyr: basym köpşılıgı kərı-qūrtaŋ jəne tabiǧi esım joqqa jaqyn, iaǧni taqau bes-on jyldyŋ özınde jiyn sany ölşeusız kemımek. Aqyr tübı eleusızge jaqyn azşylyqqa ainalady. Məselen, 2035-2040 jyldarda nebərı on paiyz da emes, 5-6 paiyz ǧana dep şamalauǧa mümkın. Qaitkende, kün ozǧan saiyn örlep kele jatqan qazaq ūly özınıŋ baiyrǧy jūrtynda ösıp-öne bermek, arǧy, səulelı zamandy aitpaǧanda, taqaudaǧy on jylda 16 millionǧa jetıp, jiyrma jyldan soŋ, 2044 jyly 19 millionnan aspaq. (Al ol kezde Qazaqstan şegındegı barlyq halyq – 23 million şamasynda.) Būl – qūrǧaq dolbar emes, öspırım şaǧynan tarihi demografiia ǧylymymen tıkelei ainalysqan bızdıŋ naqty esebımız.
Hoş. Alaŋdaityn eşteŋe joq eken. Əitkenmen, dep osy rette taǧy bıraz qajettı derek.
Manaǧy, Putinge şaǧynbaq, alǧaşqy, bəlkım, endıgıde jalǧyz balasyn orys mektebıne bergen kelınşek jəne sol qatarly taǧy bıraz jas kelınder tūratyn ortalyq şaharymyzdyŋ bügıngı demografiialyq ahualy taŋǧajaiyp.
Astana baitaqta tırkelıp otyrǧan bügıngı halyqtyŋ jiyn sany – 1 million 464 myŋ jəne 400 jan. Ūltqa jıktesek, 1989 jyly nebərı 17,7 paiyzy ǧana qazaq ülesıne tigen orys qalasynyŋ bügını mülde basqaşa – Qazaq 81,1 paiyzǧa jetken. Al orys aǧaiyndar – nebərı 9,4 paiyz eken. Qalǧan 9,5 paiyz – alys, jaqyn basqa ūlttar: ukrain – 1,5 paiyz, tatar – 1 paiyzdan qalqyŋqy, nemıs – 1 paiyzǧa taqau degendei. Jiyny, aittyq, 9 jarym paiyz ǧana. Əitkenmen, būl ara aǧaiyndardyŋ köpşılıgı orys tıldı jəne orysqa beiım. Bügıngı, ötpelı jaǧdaida.
Endı mektep jasyna, atap aitqanda, ötken 2023-2024 oqu jylynyŋ derekterıne köz salsaq, jyl basy 1 sentiabrde bırınşı synypqa 28 myŋ 500 bala qabyldanypty. Onyŋ ışınde qazaq klastaryna 17 myŋ, al orys tıldı klastarǧa – 11 myŋ büldırşın barǧan. Üles salmaǧy – qazaq tılınıŋ paidasyna siiaqty. Şyn mənısınde, Astanada tūratyn barlyq jūrttyŋ 81 paiyzynan astamy – qazaq ekenın eske tüsırsek, oisyraǧan olqylyqqa közımız jetedı. Al orys aǧaiyndar nebərı 9 paiyzdyŋ üstınde edı ǧoi. Jəne ösım jaǧynan... belgılı, ər otbasynda assa ekı baladan ǧana. Sonda... orys emes, bıraq orys tılıne beiım aralyq aǧaiyndar tügel qosylyp kettı degennıŋ özınde mūnşama bolmasa kerek edı. Būl arada köldeneŋ kıltipan joq. Orys synyptaryna barmaq 11 myŋ balanyŋ teŋ jarymy da emes, üştıŋ ekısı, bəlkım, törtten üşı – qazaqtar. Əlgı, Putinge şaǧynbaq jəne zərın ışıne bügıp qalǧan taǧy qanşama jas kelınşektıŋ alǧaşqy balalary. Qazaqty tərık etıp, orys jolyn taŋdaǧan. Al, kerek bolsa. Bızde qisaiǧan, qazaqqa qarsy erkındık Putinsız-aq örkendep jatyr.
Manaǧy, Putindı jalaulatqan qazaq əielınıŋ doŋaibatynan soŋ, sol №93 mektepte orysqa beiım ata-analarmen arnaiy keŋes ötkerıledı. Ügıt nasihat, tüsındırme dərıs. Qazaq tarabynan belgılı, tanymal qairatkerler qatysqan. Aityp jatyr: qazaq tılınıŋ memlekettık tıl ekenı, qazaq tıldı mektepterde oqu sapasy orys mektepterınen artyq ekenı, būl jaǧdaidyŋ naqty mysaldary, qazaq mektepterınıŋ tülekterı onsyz da orys tılın bılıp şyǧatyny, aǧylşyn tılın jəne igeretını, jəne öz ūltymyzdyŋ bolaşaǧy üşın... taǧy-taǧy, dəlel-dəiektı lepes. Bərı bos. Bızdıŋ ziialy, zerdelı, ūlttyq sanasy joǧary jəne şetınen bılımdar azamattar jüikelerı tozyp, şarşap, tüŋılıp, əreŋ toqtady. Sonşama aqyldy söz dalaǧa kettı. Bar nietı Putinnıŋ jolyna auǧan jas kelınşekter... qūlaǧyna qystyrǧan joq. Qaitkende arty myqty. Əttegene... – dedım men, būl nətijesız jiyndy internetten ūşyratyp, sūǧyna körıp otyryp. Jalǧyz-aq auyz söz ūtysqa şyǧaratyn edı ǧoi. Bügınde təuelsız respublika şegındegı barlyq jūrttyŋ onnan segızı – qazaq, al sızder tabynyp otyrǧan qūdırettı orystyŋ ülesı – onnyŋ bırıne jetpeidı, būl – bastauy ǧana, myna, bügın bırınşı klasqa barmaq balaŋyz onjyldyqty bıtırıp, joǧarǧy bılım alatyn taǧy bes jyl – jiyny on bes jyldan soŋ, taza qazaq ortasynda qalady, ol kezde jaŋa prezident, jaŋa ökımet, uaqyt ozǧan saiyn, qazaq tılın bılmegen kısınıŋ nan tauyp jeuınıŋ özı qiynǧa ainalady dep, qorqytpasa da, qadap aitu kerek edı. Şynynda, būl kelınder orys synyptaryn Putin emes, künkörıs üşın taŋdap otyr ǧoi. Şyn mənısınde bolaşaqta mülde kerı jaǧdai, dəp osy tırşılık qajetı üşın qazaq tılın taŋdaǧan abzal, dep. Olai dep qorqytpadyq. Bərıne əser etpese de, keibırıne oi salar ma edı. Aqyry, jiyn nətijesınde qazaqşyl ziialylar tügeldei pūşaiman bolyp, orysşyl kelınder öz ūstamynda qaldy. Būl jas balalardyŋ taqau bolaşaǧy – orys tıldı, iaǧni, ūlttyq sypatynan bırjola airylǧan basqa bır Qazaqstan eken.
Astana Qara-Ötkel şaharyndaǧy 81 paiyzdan astam qazaqtyŋ belortasy, jəne eskı zaman elesı kərı-qūrtaŋ, jasamys qauym emes, tügeldei keiıngı tolqyn – otyzdyŋ ışındegı kelınderdıŋ taŋdauy osyndai bolyp şyqty.
Bır zaman – otarlyq dəuırde 10-12 paiyz ǧana qazaǧy bar, iaǧni baiyrǧy, el iesı jūrt onnyŋ bırıne jetpeitın qasiettı Almaty bar qazaqtyŋ qaita serpıluıne, bar qazaqtyŋ özınıŋ ūlttyq tūǧyryna oraluyna ūiytqy bolyp edı. 1970 jyl şamasynda Qazaq astanasy sanalatyn bas qalada, alys otardaǧy malşylar balasyna arnalǧan jalǧyz mektep internatty eseptemesek, ūlt tılınde bır de bır mektep bolmady. Sonda, resmi oryndardyŋ qasarysqan qarsylyǧyna qaramastan, Şona Smahanūly bastap, taǧy qanşama ūltşyl azamattar qostaǧan tynymsyz tegeurın nətijesınde taza qazaqy №12 mekteptı aşqyzǧan edı. Əreŋ ilıkken ǧūzyrly ministr qazaqtyŋ aitqan sözı: byiyl joqtan-bardan qūrap bes-on balanyŋ tızımın körsetıp otyrsyŋdar, endı keler jyly jarty bala tauyp əkelseŋder, mūrnymdy kesıp bereiın... deptı. Sol jyly 1- synypqa qanşama bala bardy, keler, arǧy jyldary qaptap kettı. Bıraq betsız ministrdıŋ mūrny aman qalǧan eken.
Osy, eŋ basty sanaluǧa tiıs №12 mektepten 1970-1980 jyldarda sol zamandaǧy qazaq ziialylary ǧana emes, sanaly, qarapaiym qazaqtardyŋ qanşama balasy oqyp, tərbie alyp şyqty. Jəne osy mektep bar jaqsynyŋ bastauy bolyp, orys japqan kırıptar kezeŋnıŋ özınde, Almatyda jaŋa bır qazaq mektepterınıŋ aşyluyna ūiytqy, sebepker boldy. Aqyry, qazaq tıldı mektepter jyl ozǧan saiyn küş alyp, qatar qatarymen ırge bekıtıp jatty. Bügınde Almaty bar tırşılıgımen qazaq qalasyna ainalǧan.
Al təuelsız zaman bırjola ornyqqan otyz jyldan soŋ, endıgı ūiyqty ortalyǧymyz Astanadaǧy jaǧdai əlgındei. «Eskılık qaldyǧy» emes, erkındık kezeŋınde tuyp, ösken, qalyptasqan jaŋa tolqyn jas qazaqtardyŋ ūltqa qaişy, eŋ bastysy – özderınıŋ balalarynyŋ bolaşaǧyna şekteu qoiatyn, qym-qiǧaş əreketınıŋ siqy mynau. Jəne būl orysşyl, jauynger kelınderdıŋ soŋynan endı qanşa jyl, qanşama jūrt ermek, naqty boljap aitu qiyn. Öitkenı... būl – Qara-Ötkelde ǧana körınıs bergen jaǧdai emes eken. Məselen, Öskemen qalasy, Qostanai oblysy, taǧy bır aimaq, kentterde dəp osyndai keseldı ahual qalyptasyp ülgergen siiaqty.
Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ ortalyǧy Öskemen qalasynda memlekettık 46 mektep bar eken. Onyŋ ışınde orys tıldı – 18 mektep, qazaq tıldı – 12 mektep jəne aralas synypty 16 mektep. Taza, qazaq tūrǧyndary 90 paiyz audanda jaŋa mektep üiı salynypty. Qazaq tıldı dep josparlanǧan. Ötken oqu jylynda, mektep aşylar kezde aiaq astynan dau şyǧady. Taǧy da qazaq kelınder. Bıryŋǧai ana tıldı boluyna qarsy. Özderı qazaq mektebın bıtırgen, bıraq balalarymen orysşa söilesetın Aijankalar men Guljankalar dep jazdy internette. Jai ǧana qarsy emes, qataŋ talap qoiǧan, bızdıŋ balalarymyzdyŋ konstitusiialyq qūqūǧy būzylyp otyr, orys klastary aşyluy şart, dep. Taqau şamada dəp osyndai orys mektebı bar, alaida, üilerınıŋ ırgesınde emes, joldyŋ arǧy jaǧynda. Balalaryn qazaq tılıne beru tūrypty, köşenıŋ qarsy betıne ötudıŋ özın namys sanaidy. Jaŋa mektep nege tek qana qazaqşa oqytuy kerek, orys klastaryn aşyŋdar! Əitpese... əitpese... Būl joly qūdırettı Putinge emes, özımızdıŋ sotqa jügınbek. Aittyq, būl kelınderdıŋ azamattyq qūqūǧy aiaq astynda qalyp jatyr eken. Al qazaq tıldı analarda eşqandai qūqūqtyq teŋdık boluǧa qisyn joq. Arty nemen tynǧany belgısız. İnternetten deregın tappadyq.
Kışkentai Talǧar qalasy. Qazaǧy – 72 paiyz. Orysy – 18. Aralas basqa ūlttar – onnyŋ bırı. Jiyny 10 mektep bar eken. Qazaqşa – 4, orysşa – 2, aralasy – 4. Qazaq synyptaryna 8005 bala barady, orys synyptaryna – 2557. Būl ekı jarym myŋ oquşynyŋ üşten ekısı, əlbette, qazaq balalary.Tek qana orysşa oqymasa, qatarǧa qosylyp, adam esebıne kırmeitındei. Jalǧyz Talǧar emes, kışı-kırım taǧy qanşama kentte oryn alyp otyrǧan, qalypty jaǧdai.
Endı, syrttai qaraǧanda orys basqan eseptı Qostanai oblysyna kelsek, qazaq – jalpy jūrttyŋ 41 paiyzynan astam (orys halqynyŋ ülesı būdan artyq emes, az-maz kemıs – 40 paiyz ışınde.) 445 mektepte 112 myŋ bala oqidy eken. Qazaq tıldısı – 27 paiyz ǧana. Qalǧan 14 emes, kemı 70-80 paiyzǧa tartuǧa tiıs neşe myŋ bala – orys tıldı mektepterdı saǧalap jür.
Mūndai, dünieden tüŋıldırmese de, köŋıl jasytar naqty derekterdı tızbelei beruge jüikemız şydamady.
Qazaq elı təuelsızdık alyp, ūlttyq memleketın qaitadan jariialaǧaly otyz üş jyl. Osy tarihi tūrǧyda ölşeulı uaqyt ışınde jer iesı qazaqtyŋ ortaiǧan sany jaŋadan eselep ösıp, respublika şegınde 71 paiyzdan asty. Söz joq, qazaqtanu qarqyny bırşama. Sonymen qatar, otarlyq kemşın sana būrynǧydai bolmasa da, orystanu ürdısı əlı toqtalmapty. Kerısınşe, keibır jer, məselen el astanasynda jaŋa bır serpın alǧandai. Jəne būl jaǧdaiat – jat jūrttardyŋ terıs əreketınıŋ nətijesı emes, baiaǧyşa, orys tılı bolmasa kün köre almaimyz degen qūldyq, kemşın sananyŋ ǧana körınısı.
Eŋ soraqysy – būl qaiyra orystanu ürdısınıŋ negızgı qozǧauşy küşı – qazaqtyŋ özı, onyŋ ışınde, təuelsızdık zamanda tuyp, qalyptasqan jaŋa tolqynnyŋ kerı tartqan belsendı əreketınıŋ nətijesı ekenın köremız. Eŋ sūmdyǧy da osy.
