قكپ 1949 جىلى شىعىس تۇركىستان ولكەسىندە ءوز بيلىگىن ورناتقاننان كەيىن، ءوزى باستى قاعيدا رەتىندە ۇستاناتىن “كۇرەس فيلوسوفياسىن” جەرگىلىكتى باسقارۋ تاجىريبەسىندە جان-جاقتى قولدانىپ، “شىڭجاڭ قوعامىنىڭ تۇراقتىلىعىنا قاتەر توندىرەتىن” كومەسكى قاۋىپتەرگە قارسى ۇنەمى كۇرەس اشىپ، ساياسي ناۋقان جۇرگىزىپ وتىردى.
ول قاتەرلەر ءار جىلدارى ارقالاي سيپاتتالدى. ناقتى ايتساق، 1950 جىلدار: حان ءشوۆينيزمى جانە جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىق; 1960 جىلدار: كەڭەستىك رەۆيزيونيزم جانە جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىق; 1970 جىلدار: تاپ جاۋلارى جانە جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىق; 1980 جىلدار: ەتنيكالىق سەپاراتيزم، پانتيۋركيزم جانە پانيسلاميزم; 1990 جىلدار: ەتنيكالىق سەپاراتيزم جانە زاڭسىز ءدىني ارەكەتتەر; 2000 جىلدار: ەتنيكالىق سەپاراتيزم جانە لاڭكەستىك; 2010 جىلدار: زورلىقشىل لاڭكەستىك، ەتنيكالىق سەپاراتيزم جانە ءدىني ەكسترەميزم; ال قازىرگى كۇندە باستى قاۋىپ: لاڭكەستىكپەن قاتىستىلىق.
وتكەن عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارىندا ازعانا ۋاقىت قىتايلىق شوۆينيزمگە قارسى فورمالدى كۇرەس جۇرگىزگەنى بولماسا، قكپ نەگىزىنەن جەرگىلىكتى حالىقتاردى جاۋ ساناپ كەلدى: جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىق، پانتيۋركيزم، پانسلاميزم، سەپاراتيزم، تەرروريزم، ەكسترەميزم دەگەندەر تەك جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنە ارناپ پىشىلگەن “ باس كيىمدەر” ەدى، قىرىنا العان ادامعا وسىلاردىڭ ءبىرى قالايدا جاراسا كەتەدى. مىسالى، جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقتىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە “جەرگىلىكتى قازاقشىلدىق”، “ۇلكەن قازاقشىلدىق”ومىر ءسۇرىپ وتىر دەگەن تۇجىرىمداما جاسالىپ، وعان قارسى سىن ايتىلىپ، كۇرەس جۇرگىزىلىپ وتىردى. بىراق بۇل ايىپتاردىڭ ناقتى كريتەريلەرى قانداي ەكەنىن ەشكىم ايتىپ بەرە المايدى.
ال شىڭجاڭداعى قىتايلار، كەرىسىنشە، قوعامنىڭ ۇيتقىسى، تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى، ەل تۇتاستىعىن قورعاۋشى نەگىزگى كۇش دەپ سانالدى. بۇل تۇپتەپ كەلگەندە قىتايلار مەن جەرگىلىكتى ەتنيكالىق ازشىلىقتار اراسىنا وت جاعۋدان، ولاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋدان باسقا ەشتەڭە ەمەس ەدى.
ەرلان مازان
