QKP 1949 jyly Shyǵys Túrkistan ólkesinde óz bıligin ornatqannan keıin, ózi basty qaǵıda retinde ustanatyn “Kúres fılosofııasyn” jergilikti basqarý tájirıbesinde jan-jaqty qoldanyp, “Shyńjań qoǵamynyń turaqtylyǵyna qater tóndiretin” kómeski qaýipterge qarsy únemi kúres ashyp, saıası naýqan júrgizip otyrdy.
Ol qaterler ár jyldary árqalaı sıpattaldy. Naqty aıtsaq, 1950 jyldar: han shovınızmi jáne jergilikti ultshyldyq; 1960 jyldar: keńestik revızıonızm jáne jergilikti ultshyldyq; 1970 jyldar: tap jaýlary jáne jergilikti ultshyldyq; 1980 jyldar: etnıkalyq separatızm, pantıýrkızm jáne panıslamızm; 1990 jyldar: etnıkalyq separatızm jáne zańsyz dinı áreketter; 2000 jyldar: etnıkalyq separatızm jáne lańkestik; 2010 jyldar: zorlyqshyl lańkestik, etnıkalyq separatızm jáne dinı ekstremızm; al qazirgi kúnde basty qaýip: lańkestikpen qatystylyq.
Ótken ǵasyrdyń 50-shi jyldarynda azǵana ýaqyt qytaılyq shovınızmge qarsy formaldy kúres júrgizgeni bolmasa, QKP negizinen jergilikti halyqtardy jaý sanap keldi: jergilikti ultshyldyq, pantıýrkızm, panslamızm, separatızm, terrorızm, ekstremızm degender tek jergilikti halyqtardyń ókilderine arnap pishilgen “ bas kıimder” edi, qyryna alǵan adamǵa osylardyń biri qalaıda jarasa ketedi. Mysaly, jergilikti ultshyldyqtyń bir kórinisi retinde “jergilikti qazaqshyldyq”, “úlken qazaqshyldyq”ómir súrip otyr degen tujyrymdama jasalyp, oǵan qarsy syn aıtylyp, kúres júrgizilip otyrdy. Biraq bul aıyptardyń naqty krıterıleri qandaı ekenin eshkim aıtyp bere almaıdy.
Al Shyńjańdaǵy qytaılar, kerisinshe, qoǵamnyń uıtqysy, turaqtylyqtyń kepili, el tutastyǵyn qorǵaýshy negizgi kúsh dep sanaldy. Bul túptep kelgende qytaılar men jergilikti etnıkalyq azshylyqtar arasyna ot jaǵýdan, olardy bir-birine aıdap salýdan basqa eshteńe emes edi.
Erlan Mazan
