QKP 1949 jyly Şyǧys Türkıstan ölkesınde öz bilıgın ornatqannan keiın, özı basty qaǧida retınde ūstanatyn “Küres filosofiiasyn” jergılıktı basqaru täjıribesınde jan-jaqty qoldanyp, “Şyŋjaŋ qoǧamynyŋ tūraqtylyǧyna qater töndıretın” kömeskı qauıpterge qarsy ünemı küres aşyp, saiasi nauqan jürgızıp otyrdy.
Ol qaterler är jyldary ärqalai sipattaldy. Naqty aitsaq, 1950 jyldar: han şovinizmı jäne jergılıktı ūltşyldyq; 1960 jyldar: keŋestık revizionizm jäne jergılıktı ūltşyldyq; 1970 jyldar: tap jaulary jäne jergılıktı ūltşyldyq; 1980 jyldar: etnikalyq separatizm, pantiurkizm jäne panislamizm; 1990 jyldar: etnikalyq separatizm jäne zaŋsyz dıni äreketter; 2000 jyldar: etnikalyq separatizm jäne laŋkestık; 2010 jyldar: zorlyqşyl laŋkestık, etnikalyq separatizm jäne dıni ekstremizm; al qazırgı künde basty qauıp: laŋkestıkpen qatystylyq.
Ötken ǧasyrdyŋ 50-şı jyldarynda azǧana uaqyt qytailyq şovinizmge qarsy formaldy küres jürgızgenı bolmasa, QKP negızınen jergılıktı halyqtardy jau sanap keldı: jergılıktı ūltşyldyq, pantiurkizm, panslamizm, separatizm, terrorizm, ekstremizm degender tek jergılıktı halyqtardyŋ ökılderıne arnap pışılgen “ bas kiımder” edı, qyryna alǧan adamǧa osylardyŋ bırı qalaida jarasa ketedı. Mysaly, jergılıktı ūltşyldyqtyŋ bır körınısı retınde “jergılıktı qazaqşyldyq”, “ülken qazaqşyldyq”ömır sürıp otyr degen tūjyrymdama jasalyp, oǧan qarsy syn aitylyp, küres jürgızılıp otyrdy. Bıraq būl aiyptardyŋ naqty kriterilerı qandai ekenın eşkım aityp bere almaidy.
Al Şyŋjaŋdaǧy qytailar, kerısınşe, qoǧamnyŋ ūitqysy, tūraqtylyqtyŋ kepılı, el tūtastyǧyn qorǧauşy negızgı küş dep sanaldy. Būl tüptep kelgende qytailar men jergılıktı etnikalyq azşylyqtar arasyna ot jaǧudan, olardy bır-bırıne aidap saludan basqa eşteŋe emes edı.
Erlan Mazan
Ūqsas jaŋalyqtar
