(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە)
2016 جىلدىڭ سوڭىندا شىڭجاڭدا جاپپاي رەپرەسسيا باستالدى، ايماقتىڭ ءىرى قالالارىنداعى ورتا مەكتەپتەر، كوللەدجدەر جانە باسقا دا مادەني-الەۋمەتتىك نىساندار كونتسلاگەرگە اينالدى. بۇل جولى ۇيعىر، قازاق جانە باسقا دەپ ءبولىپ جاتپادى، جاپپاي قامادى. گەنوتسيدكە ءتان بۇل ارەكەتتى قىتاي بيلىگى تاعى دا «تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس مايدانىنىڭ جالعاسى» دەپ ءتۇسىندىردى. تەمىر تورمەن قۇرساۋلانعان تۇرمەدەن ەشبىر ايىرماشىلىعى جوق كونتسلاگەرلەردى «ساياسي ۇيرەنۋ» جانە «كاسىبي وقىتۋ» ورتالىقتارى دەپ اتادى.
قاماۋدا بولىپ شىققان ادامداردىڭ كۋالىگىن ساراپتاي كەلە، «ساياسي ۇيرەنۋ» مەن «كاسىبي وقىتۋ» ورتالىقتارىنىڭ ءوزارا ەرەكشەلىگى جوق. مۇندا ەشبىر كاسىپكە باۋلىمايدى، ونىڭ ورنىنا ادامداردىڭ ميىن شايىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنەن كۇشتەپ ايىرۋ جولعا قويىلعان.
قاماۋعا الىنعاندارعا قىتاي ءتىلىن كۇشتەپ ۇيرەتەدى، لاگەر ىشىندە قىتايشا سويلەۋ مىندەتتى. بايقاۋسىزدا ۇيعىرشا نەمەسە قازاقشا سويلەپ قويعان تۇتقىندار جازاعا ۇشىرايدى: جەرتولەدەگى ارنايى قيناۋ قۇرالدارىمەن جابدىقتالعان «قارا بولمەگە» اپارىپ قورلايدى; «كىنالى» ادامنىڭ ءوزى عانا نەمەسە سونىڭ «سىنىپتاستارىنىڭ» (كونتسلاگەرلەردەگى تۇتقىندار كامەراسى «سىنىپ» دەپ اتالادى) بارى تاماقتان قاعىلادى جانە ت.ب. قىتاي ءتىلىن كەيبىر لاگەرلەردە ۇلتى قازاق نەمەسە ۇيعىر مۇعالىمدەر ۇيرەتەدى، كەيبىرىندە تۇتقىندار ءوز بەتىنشە وقىپ-جازادى.
تۇتقىندار كەيدە ەكى، كەيدە ءبىر مەزگىل تەلەديداردان قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ليدەرلەرىنىڭ مالىمدەمەسىن تىڭدايدى، «قىتايدىڭ قارىشتاپ دامىپ بارا جاتقانى» جونىندە ارنايى دايىندالعان حابارلاردى كورەدى، قحر گيمنىن توپ بولىپ قوسىلىپ ايتادى، «قىزىل اندەردى» شىرقايدى. بۇدان باسقا ۋاقىتتا تۇتقىندار قىتاي تىلىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ «جارقىن بولاشاققا باستاپ بارا جاتقانى» جونىندە ماداق شىعارما جازادى... شىعارمادان «ساياسي قاتە» جىبەرگەندەر تاعى دا جازالانادى.
تۇتقىنداردىڭ بىرەۋى «سىنىپ جەتەكشىسى» قىزمەتىن اتقارادى. «سىنىپ» ءىشىن ارنايى ۆيدەوكامەرالار ارقىلى لاگەر اكىمشىلىگى قاداعالايدى، ولار ميكروفون ارقىلى «سىنىپ جەتەكشىسىنە» ءتارتىپ بۇزعانداردى تىزىمدەۋ جونىندە جانە باسقا دا نۇسقاۋ بەرىپ تۇرادى.
«ساياسي ۇيرەنۋ» جانە «كاسىبي وقىتۋ» لاگەرىنە قامالعاندارعا قانداي دا ءبىر قىلمىستىق ايىپ تاقپايدى، سوت شەشىمى جوق. ولاردىڭ «كىناسىن» جەرگىلىكتى اكىمدىك قىزمەتكەرلەرى نەمەسە كوممۋنيست بەلسەندىلەر (ولاردى شىڭجاڭ قازاقتارى «كادر» دەپ اتايدى) نەمەسە قوعامدىق ساقشىلار انىقتاپ، كونتسلاگەرگە قاماۋعا جونەلتكەن. سوندىقتان قاماۋداعىلار وزدەرىنە جاڭادان «قىلمىس» ويلاپ تابۋعا مىندەتتى. «ۇنەمى جامان پيعىلمەن ءجۇردىم»، «ۇلتشىل نەمەسە ءدىني ازعىرۋشىلاردىڭ سوزىنە يلانىپ قالدىم»، «قىتايداعى حالىقتار دوستىعىنا سىزات ءتۇسىردىم»، «كوممۋنيستىك كوشباسشى جونىندە جامان ءسوز ايتتىم، جامان ويلادىم»، «قازاقستانداعى انشىلەردىڭ ءانىن تىڭدادىم، جازۋشىلاردىڭ شىعارماسىن وقىدىم» جانە باسقا دا «قىلمىس تۇرلەرىن» جازىپ، «قىلمىسىن مويىنداۋ جانە سوعان وكىنۋ» حاتىنىڭ سوڭىن «ۋلانعان سانامىزدى تۇزەپ، وقىتىپ-ۇيرەتىپ، ۇلى جۇڭگو ەلىنىڭ جاسامپاز رۋحىندا تاربيەلەپ، دۇرىس جولعا باعىتتاپ جاتقان كومپارتياعا العىسىم شەكسىز» دەپ اياقتاۋى ءتيىس. تۇتقىندار «قىلمىستى مويىنداۋ» حاتىن تۇرمە اكىمشىلىگى سەنەتىندەي ەتىپ جازۋعا جانىن سالىپ تىرىسادى. ەگەر تۇتقىن ۇنەمى «سەنىمسىز» حات جازا بەرسە، ول جازالانادى.
2019 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا جۋرناليستەردىڭ حالىقارالىق زەرتتەۋ كونسورتسيۋمى (ICIJ) شىڭجاڭداعى كونتسلاگەرلەردە تۇتقىنداردى قالاي ۇستاۋ جونىندەگى قىتايدىڭ ورتالىق بيلىگى شىعارعان قۇپيا نۇسقاۋلىقتى جاريالادى. «تەلەگرامما» دەپ شارتتى اتاۋ قويىلعان، 2017 جىلى دايىندالعان قۇجاتتا لاگەرگە قامالاتىن ادامداردى انىقتاۋ جولى، «ساياسي ۇيرەنۋ» لاگەرلەرىن قالاي باسقارۋعا بولاتىنى جازىلعان. وندا تۇتقىنداردى كۇزەتۋ، لاگەردە جاتقانىن جاسىرۋ، ولارعا يدەولوگيا جۇرگىزۋ تاسىلدەرى، تۇتقىننىڭ رەجيمىنە دەيىن كورسەتىلگەن. قۇجاتتا تۇتقىن «ستۋدەنت» دەپ اتالادى. قۇجاتقا شىڭجاڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ جەتەكشىسى، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ شىڭجاڭداعى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى چجۋ حايلين قول قويعان.
قۇجاتتا كونتسلاگەر باسشىلارىنا تومەندەگىدەي نۇسقاۋ بەرىلەدى:
- لاگەردەن ەشكىم قاشىپ كەتپەۋى ءتيىس. سوندىقتان ولاردىڭ ءار قادامىن تاۋلىك بويى ۆيدەوكامەرامەن باقىلاۋ كەرەك. ولاردى جاتاتىن جەردە، ساباق وتەتىن سىنىپتا، ءتىپتى تۇسكى اس كەزىندە دە باقىلاۋدا ۇستاۋ قاجەت;
- قىتاي ءتىلىن مەڭگەرسىن. بۇل – باستى ماقسات;
- لاگەر قاتاڭ باقىلانۋى ءتيىس. ءار عيماراتقا، ءار ەسىككە، ءار قاباتقا بىرنەشە ەسىك قويىپ، ولاردىڭ بارلىعىن قۇلىپتاۋ كەرەك. ءار عيماراتتىڭ اۋماعى بيىك قابىرعامەن قورشالىپ، كىرەبەرىس قاقپاعا قاتاڭ كۇزەت قويىلسىن;
- «ستۋدەنتتەردىڭ» باسىندا قانشا ۋاقىتقا قامالاتىنى بەلگىسىز بولادى. بىراق ولار كەم دەگەندە ءبىر جىل وتىرىپ شىعۋى ءتيىس;
- لاگەرگە ۇپاي جۇيەسى ەنگىزىلسىن. «ستۋدەنتتەرگە» يدەولوگيالىق تاربيەسىنە، تارتىبىنە، وقۋىنا قاراي ۇپاي بەرىلسىن;
- تولىق يدەولوگيالىق تاربيە الىپ شىققانداردى بىردەن بوساتۋعا بولمايدى. ولاردى باسقا لاگەرگە اۋىستىرىپ، تاعى بىرنەشە اي ەڭبەككە باۋلۋ كەرەك;
- قاماۋداعىلار جاقىندارىمەن اپتاسىنا ءبىر رەت تەلەفونمەن، ايىنا ءبىر رەت ۆيدەومەن بايلانىسا الادى. بۇل ولاردىڭ سىرتپەن بايلانىساتىن جالعىز امالى بولادى. ەگەر ءتارتىپ بۇزسا، جاقىندارىمەن سويلەسۋگە تىيىم سالىنادى;
- «ستۋدەنتتەر» اۋىرىپ قالسا نە باسقا دا توتەنشە جاعداي بولسا عانا لاگەردەن شىعارىلادى. ولار ورتالىقتان شىققان كەزدە قىزمەتكەرلەردىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولۋى شارت;
- «ستۋدەنتتەردىڭ جاتار ورنى، سىنىپتاعى پارتاسى، جۇمىس ۇستەلى، تاماقتاعى كەزەگىنە دەيىن بەكىتىلۋى ءتيىس. ونى مۇلدە وزگەرتۋگە بولمايدى. ۇيقىعا جاتاتىن، ۇيقىدان وياناتىن، جۋىناتىن، دارەتحاناعا باراتىن ۋاقىتىنا دەيىن بەلگىلەنۋى كەرەك.
قۇپيا قۇجاتتى باتىس ەلدەرىندەگى ادام قۇقى ۇيىمىنىڭ ماماندارى ساراپتامادان وتكىزىپ، «تەلەگراممانىڭ» 100 پايىز قۇپيا قۇجاتتار ستيلىندە جازىلعانىن جانە شىڭجاڭداعى تۇركى تىلدەس حالىقتى ۇلتتىق جانە ءدىني عۇرىپتان ايىرۋ، جويۋ ساياساتىنىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاسالىپ جاتقانىن ايعاقتايدى. قۇپيا نۇسقاۋ شىڭجاڭ كونتسلاگەرىنەن بوساپ شىققان قازاقتاردىڭ بەرگەن كۋالىگىنە سايكەس.
شىڭجاڭعا ساۋدا ىسىمەن بارعاندا ۇستالىپ، 15 اي تۇتقىندا بولىپ قايتقان 54 جاستاعى ۇلتى ۇيعىر، تۋمىسىنان قازاقستان ازاماتى گۇلباحار جاليلوۆا كونتسلاگەردە قاتتى قينالعان. تۇرمە اكىمشىلىگىنە ونىڭ «ءتارتىبى» ۇناماعان، «قىلمىسىن مويىنداۋى» سەنىمسىز كورىنگەن. سوندىقتان ول 15 اي بويى سالماعى 5 كگ تارتاتىن كىسەنمەن ءجۇرىپتى. اكىمشىلىك دايىنداعان الدەبىر حاتقا قول قويماعان ونى عيمارات جەرتولەسىندەگى «قاراڭعى بولمەگە» اپارىپ، دەنەسى (باس، اياق، قول، كەۋدە) قيمىلدامايتىنداي ەتىپ تاڭىپ قوياتىن «جولبارىس» ورىندىققا (تەمىردەن جاسالعان ازاپتاۋ قۇرىلعىسى) وتىرعىزىپ، ءبىر تاۋلىك قيناعان. ايتۋىنشا، 27 جاستاعى ازاپتاۋشى ەركەك پوليتسەي ءبىر كەزدە شالبارىنىڭ اۋىن شەشىپ، جىنىس مۇشەسىن شىعارىپ، «جولبارىس» قۇرساۋىنداعى تۇتقىن ايەلدىڭ دەنەسىنە تاقاعان... «سەنىڭ مەندەي اناڭ جوق پا، اپكەڭ جوق پا، ماعان قالايشا قول كوتەرەسىڭ؟!» دەپ جالىنىپ جىلاپ ەدىم، ول «تۇرىڭە قاراسايشى، ادامعا ۇقسامايسىڭ، حايۋانعا ۇقسايسىڭ، سەندەي ادام قالايشا ماعان انا بولادى، اپكە بولادى؟!» دەپ ودان بەتەر ءزارىن توگىپ اشۋلاندى» دەيدى گۇلباحار.
گۇلباحار جاليلوۆانىڭ ايتۋىنشا، تاماق تەمىر ەسىكتىڭ استىنداعى ويىق ارقىلى بەرىلەدى. دالىزدەگى تاماق تاراتۋشىلار ەسىك الدىنا تاباق قويىپ، تاماق قۇيادى، تۇتقىندار قولىن ەسىكتىڭ ويىقشا تەسىگىنەن سوزىپ، تاماقتى ىشكە الىپ ىشەدى. كوبىنە ۇن قوسىلعان بىلامىققا ۇقساس سورپا، بۋعا پىسىرىلگەن ءدامسىز نان بەرەدى.
تۇتقىندار تۇندە تار بولمەدە ءبىر جامباستاپ، قاتار-قاتار ۇيىقتايدى. ۇزىندىعى 7 م، ەنى 3 م بولمەگە 30 ادامعا دەيىن قامالادى. اياق جاقتا جارتى مەترگە جۋىق جولاق قالادى. وندا تۇتقىندار ءار ەكى ساعات سايىن كەزەكپەن اۋىسىپ، «سىنىپتاعىلاردىڭ» ۇيقىسىن كۇزەتەدى. جاتاتىن ورىن جەتپەسە، «سىنىپ» كۇزەتىنە 2 ادام ەمەس، 4-5 ادامنان قويىلىپ، كەزەكپەن اۋىسىپ تۇرادى.
تۇتقىندارعا ايىنا ەكى رەت كيىم-كەشەگىن جۋعا رۇقسات بەرەدى. ءتورت-بەس تۇتقىن ءبىر سابىندى تاراقپەن ارالاپ كەسىپ، ءبولىپ الادى. دۇرىستاپ جۋىنباعان سوڭ تۇتقىندار اراسىندا قوتىر، ءىرىڭدى جارا سياقتى تەرى اۋرۋلارى كەڭ تاراعان.
بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا ورگاينەكپەن بولىنگەن اجەتحانا بار، دارەت الىپ جاتقان ادام بەينەباقىلاۋ كامەراسىنا كورىنىپ تۇرۋ ءتيىس. سۋ تاپشى، ۇنەمدەپ جۇمساۋ كەرەك. تۇتقىندار بەتى-قولىن جۋمايدى. بولمەدە اجەتحانادان شىققان ءزار مەن ءناجىستىڭ ءيىسى ۇنەمى مۇڭكىپ تۇرادى.
قىتايدىڭ كونتسلاگەرىندە بولىپ قايتقان كەيبىر كۋالەر «سىنىپ» ىشىندە ەشقانداي سانتەحنيكا جوعىن ايتادى. بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىنا قاقپاعى بار، سىيىمدىلىعى 12-15 ليترگە جۋىق شەلەك قويىلادى. ۇلكەن-كىشى دارەت بولسىن، تۇتقىندار سول شەلەككە دارەت سىندىرادى. شەلەك كۇنىنە ءبىر نەمەسە ەكى رەت توگىلەدى. ون بەس-جيىرما ادام قامالعان «سىنىپتا» شەلەك تەز تولادى. بۇدان كەيىن دارەت سىندىرۋعا بولمايدى، قاقپاقپەن شەلەكتى جاۋىپ قويۋ كەرەك. ۋاقتىلى دارەت سىندىرماعان سوڭ، ءزار ورگانيزمگە تاراپ، تۇتقىنداردىڭ دەنەسى سارعايىپ كەتەدى، ۇستىنەن ساسىق ءيىس شىعادى.
تۇتقىندار كۇنى بويى بيىكتىگى 30 سم-دەي پلاستماسسا ورىندىقتا قالشيىپ وتىرۋى ءتيىس، ەشبىر قيمىل جاساۋعا بولمايدى. ءتىپتى كوزىن جۇمىپ، جەرگە ءبىر ءسات قاراعان ادامدى تۇرمە اكىمشىلگى «جاسىرىن دۇعا جاسادى» دەپ ايىپتاپ، جازالايدى.
قىتايدا 15 اي قاماۋدا بولىپ قايتقان گۇلزيرا اۋەلحانقىزى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە لاگەردىڭ بىرنەشە ءتۇرى بارىن ايتادى. قىتايعا تۋىستارىنا بارعاندا قاماۋعا الىنعان ول العاشقى كۇنىن كۇزەت قويىلعان جاتاقحانادا وتكىزگەن. كەلەسى كۇنى ساقشىلار «ناماز وقيسىڭ با؟»، «قازاقستاننان باسقا قايدا باردىڭ؟»، «تۇرمەدە وتىرعان تۋىستارىڭ بار ما؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ العان سوڭ، ونى لاگەرگە كىرگىزگەن.
ول جاتقان لاگەردە اجەتحانا مەن اسحانا «سىنىپ» ىشىندە ەمەس، بولەك ورنالاسقان. اسحاناعا دا، اجەتحاناعا دا تۇتقىنداردى ساپپەن اپارادى. «تاماق ىشۋگە 5 مينۋت، اجەتحاناعا كىرىپ-شىعۋعا 2 مينۋت ۋاقىت بەرەدى. ۇلگەرمەي، ءسال كىدىرىپ قالساڭ، باسىڭنان توقتاياقپەن ۇرىپ، سۇلاتىپ تاستايدى» دەيدى گۇلزيرا.
گۇلباحار جاليلوۆانىڭ ايتۋىنشا، لاگەربدەگى ايەلدەرگە اپتاسىنا ەكى تابلەتكا ءدارى بەرەدى، 10 كۇن سايىن ينە سالادى. «قانداي ءدارى؟» دەپ سۇراۋعا بولمايدى، ءدارىنى ساقشىلار كۇشتەپ ىشكىزەدى. بۇدان كەيىن ايەلدەردىڭ ەتەككىرى مۇلدەم توقتايدى» دەيدى ول. لاگەردە ماجبۇرلەپ ءدارى ىشكىزەتىنىن قاماۋدا بولىپ كەلگەندەردى ءبارى راستايدى. كەيبىر مالىمەتتە لاگەر اكىمشىلىگى «ينفەكتسيالىق اۋرۋعا قارسى ءدارى» بەرەتىنى ايتىلادى.
گۇلزيرا اۋەلحانقىزىنىڭ ويىنشا، ءدارى ايەلدەردىڭ بالا كوتەرىپ قويماسى ءۇشىن بەرىلەدى. سەبەبى، امەريكالىق Washington Post باسىلىمى 2019 جىلى قازاندا شىڭجاڭنان قازاقستانعا كوشكەن ەتنيكالىق قازاق ايەلدەرى تۋرالى ماقالاسىندا بىرنەشە ايەلدىڭ بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىنە سۇيەنىپ، شىڭجاڭ لاگەرلەرىندە جىنىستىق زورلاۋ بولاتىنىن، تۇرمە كۇزەتشىلەرى ءتۇن ىشىندە اجىراسقان نەمەسە تۇرمىسقا شىقپاعان قىزداردى الىپ كەتىپ، جابىلىپ زورلايتىنىن جازعان
گۇلزيرا اۋەلحانقىزى تۇرمەگە تۇسكەندە ودان كۇزەتشىلەر «نەكە كۋالىگىڭ بار ما؟» دەپ سۇراعان. ول «ءيا، بار. كۇيەم مەن قىزىم قازاقستاندا» دەپ جاۋاپ بەرگەن. «وسىدان كەيىن ولار مەنى مازالاعان جوق» دەيدى ول.
شىڭجاڭ كونتسلاگەرلەرىندە ايەلدەرگە سەكسۋالدىق زورلىق جاساۋ فاكتىلەرى ايتىلا بەرمەيدى. قاماۋدا بولىپ قايتقان ايەلدەردىڭ كوبى زورلىق جونىندە ايتۋدى ۇيات سانايدى. كەيبىرى «ساياسي ۇيرەنۋ» ورتالىعىندا بولعان جاعدايدى ايتساڭ، تۋىستارىڭدى قامايمىز، قىتايدىڭ قولى ۇزىن، قاي جەردە جۇرسەڭ دە اۋىر جازاعا ۇشىرايسىڭ» دەپ قورقىتىپ تاستاعاندىقتان، ۇرەيىن جەڭە الماي ءجۇر.
وتباسىمەن قوسىلۋ ءۇشىن قىتايدان قازاقستانعا قاشىپ، كەيىن شۆەتسيادان پانا تاپقان ەتنيكالىق قازاق سايراگۇل ساۋىتباي ءيزرايلدىڭ Haaretz ونلاين-باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا شىڭجاڭدا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىر قىزدى جۇرتتىڭ كوزىنشە توپ بولىپ زورلاعانىن ايتقان. ول كەزدە قىتاي بيلىگىنىڭ ماجبۇرلەۋىمەن سايراگۇل ساۋىتباي لاگەردەگى تۇتقىندارعا قىتاي تىلىنەن ساباق بەرىپ جۇرگەن. ونىڭ ايتۋىنشا، ءبىر كۇنى تۇتقىنداردىڭ ءبارىن الاڭعا الىپ شىعىپ، ساپقا تۇرعىزعان. ورتاعا ءبىر قىزدى شەشىندىرىپ اكەلىپ، بىرنەشە پوليتسەي توپ بولىپ، كەزەك-كەزەك زورلاعان. تۇتقىندار سول ايۋاندىققا قاراپ تۇرۋى ءتيىس. «قىزدى زورلاپ جاتقان كەزدە، ءبارىمىزدىڭ قاس-قاباعىمىزدى باقىلاپ تۇردى. ارتقا بۇرىلىپ، ۇياتسىز وڭباعان قىلىقتان كوزىن تايدىرىپ اكەتكەن، اشۋلى كەيىپ تانىتقان ادامداردى ساقشىلار جەلكەلەپ الىپ كەتتى. ولاردى سودان كەيىن كورگەن جوقپىز. وسى وقيعادان كەيىن تۇندە ۇيىقتاي الماي ءجۇردىم» دەپ ەسكە الادى سايراگۇل.
2004 جىلى قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، 2005 جىلى قازاقستان ازاماتتىعىن العان ورىنبەك كوكسەبەكتىڭ ايتۋىنشا، ول 2017 جىلدىڭ سوڭىندا شىڭجاڭنىڭ شاۋەشەك قالاسىنا تۋىستارىنا بارعاندا قاماۋعا الىنعان. شاۋەشەك پوليتسەيلەرى ونىڭ قىتاي ءتىلىن بىلمەيتىنىن پايدالانىپ، قىتايداعى بۇرىنعى تىركەۋىن (ناپوس) قالپىنا كەلتىرۋ جونىندە قول قويدىرىپ الادى. بۇدان كەيىن ونى قازاقستان ازاماتتىعىنان باس تارتقىزۋ ءۇشىن قيناپ، كىسەندەپ، تاۋلىكتەپ تىكەسىنەن-تىك تۇرعىزىپ قويعان. ازاپتاۋشىلار ونى جەتى كۇن تاياقتاپ قينايدى، ودان كەيىن تەرەڭ قۇدىققا تاستاپ، ۇستىنە مۇزداي سۋ قۇيعاندا، ورىنبەك ەسىنەن تانىپ قالعان. «ەسىمدى جيسام، ءبىر توپ جىگىتتىڭ ورتاسىندا جاتىر ەكەنمىن. ولار «اعا، قاسارىسام دەپ ءولىپ قالاسىز عوي. قىلمىسىڭىزدى مويىنداي سالمايسىز با؟» دەپ جاناشىرلىق تانىتىپ جاتتى» دەيدى ول.
لاگەردە ورىنبەك ءۇشىن ەڭ قيىنى قىتاي ءتىلىن مەڭگەرۋ بولىپتى. بۇرىن ول توتە جازۋمەن 2 سىنىپتىق ءبىلىم العان، ودان كەيىن مەكتەپتى تاستاپ، مال اۋىلدا ءومىر سۇرگەن. ونىڭ ۇستىنە قىتايدان قازاقستانعا ەرتەرەكتە، 2004 جىلى كوشىپ كەتكەن ول قىتاي ءتىلىن مۇلدەم بىلمەيتىن. سوندىقتان ول لاگەردە قحر گيمنىن، ديماش قۇدايبەرگەننىڭ قىتايشا ورىنداعان ءانىن جۇرتپەن قوسىلىپ ايتا الماعانى ءۇشىن ۇنەمى جازىقتى بولعان. قىسىمنان قاتتى قينالعان ول قايتا-قايتا وزىنە قول جۇمساپ ولۋگە ارەكەت جاساي بەرگەسىن قىتاي بيلىگى امالسىز قاماۋدان بوساتقان. ورىنبەك كوكسەبەكتىڭ ويىنشا، قىتاي كونتسلاگەرىنەن بوساپ شىعۋىنا ءوزىنىڭ قازاقستان ازاماتى بولعانى دا، حالىقارالىق ادام قۇقى ۇيىمدارىنىڭ دابىلى دا ىقپال ەتكەن.
قىتاي كونتسلاگەرىندە ءوزىن ءوزى ولتىرۋگە ارەكەت ەتىپ، بوستاندىققا شىققان قازاقتىڭ ءبىرى – قايرات سامارقان. ول 2017 جىلدىڭ 20 قاراشاسىنان باستاپ ءۇش اي لاگەردە بولدتى. ايتۋىنشا، 2009 جىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارىپ، ازاماتتىق الۋعا قۇجات تاپسىرعان سوڭ، ول قىتايداعى ءۇيىن ساتۋ ءۇشىن بارعاندا شىڭجاڭنىڭ بۋرىلتوعاي اۋدانىنداعى «ساياسي ۇيرەنۋ» ورتالىعىنا قامالعان. لاگەردەگى ازاپقا شىداي الماعان قايرات سامارقان جۇگىرىپ بارىپ قابىرعاعا باسىن سوعىپ ولمەكشى بولىپتى. «ەسىمدى جيسام، اۋرۋحانادا جاتىر ەكەنمىن. قاسىمدا پوليتسەي تۇر. ولارعا بويداق ەكەنىمدى جاسىرىپ، «قازاقستاندا مەنىڭ بالام بار، ايەلىم بار» دەپ وتىرىك ايتتىم. سودان كەيىن ماعان قازاقستانعا بارىپ كەلۋگە ءبىر ايعا رۇقسات بەردى. مۇندا كەلە سالا تەزدەتىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن الدىم» دەپ ەسكە الادى قايرات سامارقان.
قىتايداعى كونتسلاگەردەن اۋىر زارداپ شەگىپ شىققان تۇرسىنبەك قابيۇلى تەرگەۋ كەزىندە ءبىر ادام ارەڭ سياتىن تەمىر تور ىشىندە تىزەرلەپ جەتى كۇن، جەتى ءتۇن وتىرعان. «ءسال قالعىپ كەتسەڭ ساقشىلار تاياقپەن ۇرىپ وياتادى، ۇيىقتاتپايدى. سۇيىق تاماق بەرمەيدى، سۋ بەرمەيدى، بۋعا پىسكەن قاتقان ناندى الدىڭا تاستاي سالادى. كۇنىنە ەكى رەت دارەتحاناعا شىعارادى. ءبىر كۇنى دارەتحانادان قايتىپ كەلە جاتىپ، قولىمدى جۋعا رۇقسات الدىم دا، ءبىر ۋىس سۋدى جۇتىپ جىبەردىم. سول-اق ەكەن، باسىما قاتتى سوققى ءتيدى. قۇلاعىمنىڭ جارعاعى جارىلىپ كەتتى، ەسەڭگىرەپ قالدىم. بۇدان كەيىن ءتورت پوليتسەي جابىلىپ باسىمدى دۋالعا سوققىلاپ جاتقانى ەمىس-ەمىس ەسىمدە... ەسىمدى جيسام، تار تەمىر توردىڭ ىشىندە بۇكتەلىپ وتىر ەكەم. تۇنگى ساعات ەكىدە قايتادان تەرگەۋ باستالدى...» دەيدى تۇرسىنبەك قابيۇلى.
كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، شىڭجاڭداعى «ساياسي ۇيرەنۋ» جانە «كاسىبي وقىتۋ» ورتالىقتارى جارتىلاي تۇتقىنداردىڭ ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلادى. سول ءۇشىن تۇتقىندارعا شىڭجاڭ ولكەسىندە تۇراتىن تۋىستارىمەن ايىنا ءبىر مارتە تەلەفونمەن سويلەسۋگە نەمەسە كەزدەسۋگە رۇقسات بەرەدى. بۇل بايلانىس پوليتسەيلەردىڭ قاتاڭ باقىلاۋىمەن جۇزەگە اسادى، ارتىق-اۋىس ءسوز ايتۋعا بولمايدى. تۇتقىندارعا قاجەت ونى-مۇنى گيگيەنالىق زاتتار مەن اقشانى تۇرمە اكىمشىلىگى قابىلداپ الادى. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا، تۋىستارى قاماۋدا وتىرعان تۇرعىنداردان لاگەرگە قاجەتتى قارجىنى جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر مەن پارتيانىڭ باستاۋىش ۇيىمدارى ارنايى سالىق تۇرىندە جينايدى. بۋرىلتوعاي اۋدانىنداعى لاگەردە بولعان قايرات سامارقان قامالعاندار كۇندەلىكتى تاماعىنا 20 يۋان تولەگەنىن ايتادى. «سونداعى تاماعى – ەكى ءتىلىم نان مەن كۇرىش سۋى. باسقا جوندەم تاماق جوق» دەيدى ول.
لاگەردە بولىپ شىققانداردىڭ ايتۋىنشا، قاماۋداعىلاردىڭ تۇگەلگە جۋىعى – 16 مەن 85 جاس ارالىعىنداعى شىڭجاڭنىڭ مۇسىلمان حالقى. كەيبىر لاگەردە ءىشىنارا قىتاي، موڭعول ۇلتى كەزدەسەدى.
تۇرسىناي زياۋد كۇنەس اۋدانىنا قاراستى جاڭاقالا لاگەرىندە وزىمەن بىرگە قاماۋدا بولعان ۇلتى قىتاي ەكى ايەل بولعانىن ايتادى. ونىڭ ءبىرى – «مەملەكەت قاجەتى ءۇشىن بۇزىلعان ۇيىنە وتەماقى از بەرگەنىنە ريزا بولماي، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ۇستىنەن پەكينگە شاعىمدانعان» ايەل. ونى پەكينگە قۋىپ بارىپ، ۇستاپ الىپ كەلگەن. ەكىنشىسىنىڭ جەرىن تارتىپ العان، سول ءۇشىن شاعىمدانۋىن قويماعان سوڭ، قاماعان. ال لاگەردەگى تۇتقىنداردىڭ باسىم بولىگى – ۇيعىرلار. «ولار ۇلتى قازاق تۇتقىندارعا «ەرتە مە، كەش پە، سەندەر قاماۋدان بوساپ شىعاسىڭدار، سەندەردى ىزدەۋشىلەرىڭ، قازاقستان ەلى بار» دەپ قىزىعا قارايدى» دەپ ەسكە الادى تۇرسىناي زياۋد. ول ءوزىنىڭ كونتسلاگەردەن امان-ەسەن شىققانىن كۇيەۋىنىڭ قازاق بولعانىمەن جانە ونىڭ تالماي شاعىمدانۋىنىڭ ناتيجەسى دەپ تۇسىندىرەدى.
2018 جىلدىڭ كوكتەمىندە قايرات سامارقان «بۋرىلتوعاي اۋدانىنداعى لاگەردە 5700 ادام جاتىر، ونىڭ 3000-نان استامى – قازاق، 2000 ۇيعىر، 200-ءى دۇنگەن، ولاردىڭ بارلىعى مۇسىلمان بولعانى ءۇشىن قامالعان» دەپ مالىمدەگەن.
ۇيعىرلار باسىم ايماقتاعى لاگەرلەردە ۇيعىرلاردىڭ سانى كوپ. شىڭجاڭنىڭ سولتۇستىگىنە قاراي ورنالاسقان لاگەرلەردە قازاقتار كوپتەپ كەسدەسەدى.
لاگەردە تۇتقىنداردى ءۇش توپقا بولەدى: «اسا قاۋىپتى»، «ورتاشا قاۋىپتى» جانە «قاۋىپتى ەمەس». سايكەسىنشە، ولارعا ءۇش ءتۇرلى كيىم كيگىزىلەدى. بىراق تۇتقىنداردىڭ ساعىن سىندىرۋ ءۇشىن باسقا ءبىر جەرگە اپارعاندا ءبارىنىڭ اياق-قولىنا ادەيى كىسەن سالىپ، كەيدە باسىنا قارا قاپشىق كيگىزىپ الىپ جۇرەدى.
«ساياسي ۇيرەنۋ» جانە «كاسىبي وقىتۋ» لاگەرلەرىنىڭ تۇتقىندارىنا شىعارىلعان سوت شەشىمى جوق بولعاندىقتان، ولاردىڭ «قاۋىپتىلىگىن» كلاسسيفيكاتسيالاۋ كريتەريىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. تۇتقىنداردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، «اسا قاۋىپتىلەر» – يسلام دىنىنە قاتىسى بارلار – مولدالار، اراب تىلىنەن ءدارىس العاندار، جاسىرىنىپ ناماز وقيتىندار، سمارتفونىنان ءدىني ۋاعىز بەن يسلامي اتريبۋتتار تابىلعاندار مەن جانە ت.ب. «ورتاشا قاۋىپتىلەر» – شەتەلگە شىققاندار، قازاقستانداعى تۋىستارىمەن ءجيى بايلانىستا بولعاندار، تەلەفونىنا WhatsApp مەسەندجەرىن ورناتقاندار. ءۇشىنشى توپقا قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزۋ، رۇقساتسىز ۇلتتىق كيىم كيىپ ءجۇرۋ، ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ۇستاۋ، مارقۇم بولعان ادامعا جانازا شىعارۋ جانە سول راسىمگە قاتىسۋ، اۋىل-ايماقتاعى قرح-نىڭ «تۋ شىعارۋ» راسىمىنە سەبەپسىز قاتىسپاۋ، ۇلتى قىتاي ازاماتتارمەن كەرىسىپ قالۋ، انا تىلىندەگى ادەبيەتتەردى ساقتاۋ، وقۋ جانە ت.س.س. ارەكەت جاسايتىندار كىرەدى.
«قاۋىپتى ەمەستەن» «ورتاشا قاۋىپتىگە» نەمەسە «اسا قاۋىپتىگە» اۋىستىرۋ ىشكى تەرگەۋ كەزىندەگى ماجبۇرلى «قىلمىسىن مويىنداۋ» ناتيجەسى بويىنشا جۇزەگە اسادى. ول تۇتقىننىڭ شىدامدىلىعى مەن ساقتىعىنا بايلانىستى. «ساياسي ۇيرەنۋ» لاگەرىندەگى «اسا قاۋىپتىلەردىڭ» قاتاڭ رەجيمدەگى تۇرمەگە اۋىستىرىلۋى – ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە، ەرتە مە، كەش پە، ابدەن ازاپتاپ «قىلمىسىن مويىنداتادى»، سودان كەيىن سوت شەشىمىمەن كەسىمدى جازا بەلگىلەيدى. بىراق سوت شەشىمىنىڭ كوشىرمەسى سوتتالۋشىنىڭ تۋىستارىنا بەرىلمەيدى.
كونتسلاگەردەگى تۇتقىندار قاماۋدان قاشان شىعاتىنىن بىلمەي قاتتى ويلانىپ، قينالادى. سەبەبى، «ساياسي ۇيرەنۋدىڭ» اياقتالاتىن مەرزىمىن ەشكىم بىلمەيدى. بۇل – پسيحولوگيالىق تۇرعىداعى ەڭ اۋىر قىسىم. سوندىقتان كەيبىر تۇتقىنداردىڭ اقىل-ەسى اۋىسىپ كەتەدى. تۇتقىنداردىڭ ىشىندە الجاسقان ادامىنىڭ ءجۇرۋى ۇرەيگە ۇرەي قوسا تۇسەدى.
«قاۋىپتى ەمەس» تۇتقىندارعا قوسىلعان تۇرسىناي زياۋدتىڭ ايتۋىنشا، كەيدە ولاردى لاگەر اۋلاسىناداعى تەمىر تورمەن اينالا قورشالعان الاڭعا الىپ شىعادى. تۇتقىندار وزدەرىمەن الىپ شىققان شاعىن ورىندىقتا قاز-قاتار ءتىزىلىپ، الدىنا قاراپ قيمىلسىز وتىرۋى ءتيىس. «كوبىنە ماعان تەمىر توردىڭ جانىنان ورىن تيەدى. باسىمدى بۇرماي، كوزىمنىڭ قيىعىمەن تەمىر توردان ارلى-بەرلى ەمىن-ەركىن ءوتىپ جۇرگەن قۇمىرسقالارعا قاراپ وتىرامىن، سولاردىڭ ومىرىنە قىزىعام... «قۇداي-اۋ، نەگە مەنى قۇمىرسقا ەتىپ جاراتپادىڭ؟!.» دەپ، كوزىمنەن جاس شىعارماي، ىشىمنەن ەگىلىپ، جۇرەگىممەن جىلايمىن» دەيدى ول.
الماتى وبلىسىنىڭ شونجى ەلدىمەكەنىنىڭ تۇرعىنى، 63 جاستاعى نۇرلان كوكتەۋبايدىڭ ۇلكەن ۇلى مەن قىزى قازاقستاندا وقىپ، ازاماتتىق العان. ال ايەلى ەكەۋى قىتايدان زەينەتكەرلىككە شىققاسىن عانا قازاقستان ازاماتتىعىن الۋدى ويلاستىرىپ، قىتايمەن ەكى ارادا ىقتيارحاتپەن ءجۇرىپتى. ايتۋىنشا، نۇرلان كوكتەۋباي 2017 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ايەلى ەكەۋى شىڭجاڭعا بارىپتى، ءوزى بىردەن قاۋماۋعا الىنعان. ول ىلە قازاق اۆتونوميالى وكرۋگىنىڭ شاپشال اۋدانىنداعى بۇرىنعى 3-ورتا مەكتەپ عيماراتىنان اشىلعان 14 مىڭ تۇتقىنى بار كونتسلاگەردە 7 اي، كەيىن اعاسىنىڭ وتباسىندا 10 اي ۇيقاماقتا بولعان. وعان «تەررورشىلارمەن بايلانىسىڭ بار» دەپ «قىلمىسىن» مويىنداتىپ، «اسا قاۋىپتىلەردىڭ» ساناتىنا قوسپاقشى بولىپ، ۇزدىكسىز سۇراق-جاۋاپ العان. سەبەبى، قىتاي بيلىگىنىڭ يدەولوگيالىق ناسيحاتىندا «قازاقستان – ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەسىپ جاتقان قىتاي ءۇشىن قاۋىپتى 26 ەلدىڭ ءبىرى» دەپ ايتىلادى ەكەن. اسىرەسە، الماتى وبلىسىنىڭ شونجى، جاركەنت ايماعىنىڭ تۇرعىندارى شىڭجاڭداعى بۇلىنشىلىكتى قوزدىرادى-مىس. وتباسىمەن شونجىعا قونىس اۋدارعان نۇرلان كوكتەۋباي سول ءۇشىن جازىقتى بولىپتى. «الماتىدان ءارى قاراي قانداي قالا بار ەكەنىن بىلمەيتىن مەنەن «سيرياعا باردىڭ با؟»، «سيرياعا بارعان قازاقتاردان كىمدى تانيسىڭ؟» دەپ، ابدەن قينادى» دەيدى ول.
لاگەردەگى قىسىمعا شىداماعان نۇرلان كوكتەۋباي جۇرەگى اۋىرىپ، 7 اي ىشىندە 3 رەت، ءار بارعاندا 8-10 كۇننەن تۇرمەگە ۇقساس اۋرۋحانادا جاتىپ شىعادى. اۋرۋحانادا ناۋقاستى تاماقتاندىرىپ، كۇتىم جاساۋعا ونىڭ ايەلىن شاقىرتىپ، قاسىنا قوسىپ قويادى. «اۋرۋلاردىڭ ىشىندە جۇرگەندە كوردىم، ءبىزدىڭ لاگەردەگى 130-دان استام ادامنىڭ ءحالى مۇشكىل ەدى، ونىڭ 20-عا جۋىعىن زەمبىلگە سالىپ الىپ ءجۇردى. ولەيىن دەپ جاتساڭ دا، تۇرمەدەن شىعارمايدى» دەيدى ول.
نۇرلان كوكتەۋباي الماتىدا وقيتىن ستۋدەنت قىزىنىڭ «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» ارقىلى ارىزدانۋىنىڭ ارقاسىندا تۇرمەدەن بوساپ شىققانىن ايتادى.
تۇراربەك قۇسايىنوۆ،
«دەموس» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى،
حالىقارالىق جۋرناليستەر فەدەراتسياسىنىڭ (IFJ) مۇشەسى.
