قىتايدىڭ شىڭجاڭ ايماعىندا قازاق جاستارى اراسىنان شىققان ءانشى، سازگەر عاراپا ناسيوللاۇلىن پوليتسيا الىپ كەتكەلى سەگىز اي بولدى. تۋىستارى ونىڭ قازىر ناقتى قاي جەردە ەكەنىن جانە قانداي ايىپپەن ۇستالعانىن بىلمەيدى، دەپ حابارلايدى "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى ازاتتىق راديوسىنا سىلتەپ.
"ۇلىمنان تىرىدەي ايرىلىپ وتىرمىن"
"جىلاي-جىلاي اۋرۋ بولدىم. اكەسى قايتقاندا تۇڭعىشىم ون جاستا، عاراپام ءبىر جاستا ەدى. 33 جاسىمدا جەسىر قالدىم. ەندى جەتكىزدىم عوي دەگەندە..." دەپ بارىپ ءسوزىن اياقتاي الماي وكسىگەن قارت انانى تەلەفوننىڭ بەر جاعىندا تۇرىپ جۇباتۋعا ءسوز تابا المادىق. بۇل – شىڭجاڭداعى قازاق جاستارى اراسىندا كەڭىنەن تانىمال ءانشى، سازگەر ءارى اقىن عاراپا ناسيوللاۇلىنىڭ اناسى قاماتان توقتامۇرات.
ومىرگە ءۇش ۇل، ءۇش قىز اكەلگەن قاماتان توقتامۇرات قازىر نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى قوياندى اۋىلىندا ەكىنشى ۇلىنىڭ قولىندا تۇرادى. قارت ايەل بەس بالاسىنىڭ قىتايدا قالعانىن، ءسۇت كەنجەسى عاراپادان "تىرىدەي ايرىلىپ" وتىرعانىن ايتادى.
اناسىنىڭ سوزىنشە، 35 جاستاعى عاراپانى 2021 جىلعى شىلدەنىڭ توعىزىندا سانجى قالالىق پوليتسياسى الىپ كەتكەن. قازىر قايدا، قانداي جاعدايدا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. قاماتاننىڭ قىتايدا قالعان بالالارىنا دا عاراپا تۋرالى ەشكىم ەشقانداي اقپارات بەرمەگەن.
1986 جىلى سانجى وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن عاراپا ناسيوللاۇلىنىڭ نەگىزگى ماماندىعى – قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى مۇعالىمى. پەكين قالاسىنداعى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن سوڭ سانجى قالاسىنداعى №2 ورتا مەكتەپتە ۇستاز بولىپ ەڭبەك ەتكەن. ايەلى دە مۇعالىم. ەرلى-زايىپتىنىڭ ءۇش جاسار بالاسى بار.
اناسىنىڭ سوزىنشە، 2018 جىلدان باستاپ قىتايدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى گۋاندۋن پروۆينتسياسىنىڭ ورتالىعى گۋانچجوۋ قالاسىنا جاقىن جەردەگى جاڭمين قالاسىنا وقۋشىلاردى اپارىپ، سوندا ساباق بەرىپتى.
– ەڭ العاش كەتكەن كەزدە تەلەفونمەن سويلەسكەنىمىزدە "ەكى مىڭ بالانى باستاپ، التى مۇعالىم كەتىپ بارامىز" دەدى. "شىڭجاڭ سىنىبىنا" جاي مۇعالىمدەردى جىبەرمەيدى، سىناقتان وتكەن مۇعالىمدەردى عانا اپارادى. ول جاقتا دا ابىرويلى بولدى. قىركۇيەكتە كەتىپ، جازعى دەمالىسقا ءبىر-اق كەلەتىن. 2021 جىلعى ماۋسىمنىڭ ون ۇشىندە "كەلدىم" دەپ حابارلاستى. سودان ءبىر ايعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا ۇستاپ اكەتتى عوي، – دەيدى اناسى قاماتان قامىعىپ.
"سۇلەي" بلوگ پلاتفورماسى
عاراپا ناسيوللاۇلى جاڭمين قالاسىنا بارعاننان كەيىن قىتايدا حالىق اراسىندا كەڭ تارالعان Wechat الەۋمەتتىك جەلىسىندە "سۇلەي" اتتى بلوگ پلاتفورماسىن جۇرگىزىپ، وندا قازاقستاندىق انشىلەر مەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن تۇراقتى جاريالاپ وتىرعان. اناسى بالاسىنىڭ قاماۋعا الىنۋىنا وسى سۇيىكتى ءىسى سەبەپ بولدى ما دەپ ويلايدى.
– ول ۇلكەن ءبىر كەمشىلىك جىبەرگەن جوق شىعار، بيلىك وعان ەسكەرتۋ جاساپ، قويا بەرەتىن شىعار دەپ كۇتىپ وتىردىق. سودان بەرى سەگىز اي ءوتتى. ەش حابار جوق. "قازاقستانمەن بايلانىسى بار" دەگەن ءسوز بار ەكەن. 2017 جىلى قازاقستانعا ءبىر رەت قانا كەلىپ، 15 كۇندەي ءجۇرىپ قايتقان. قازىر قايدا ەكەنىن دە ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. سول جاقتا قالعان اعا-اپكەلەرىنە دە كەزدەستىرمەگەن. ۇزىنقۇلاقتان "سانجى قالاسىندا بولۋى مۇمكىن" دەپ قانا ەستيمىز، – دەيدى قاماتان توقتامۇرات.
عاراپا ناسيوللاۇلى جۇرگىزگەن "سۇلەي" بلوگ پلاتفورماسىندا قازاقستاندا تۇراتىن قازاق جازۋشىلارى راقىمجان وتارباەۆتىڭ "ساتقىن", دۋلات يسابەكوۆتىڭ "ەڭ باقىتتى ءتۇن" اڭگىمەسى، كۇيشى جاڭعالي ءجۇزبايدىڭ "قاراتۋ شەرتپەلەرى" اتتى ماقالاسى مەن بەيبىت سارىبايدىڭ جازبالارى، اقىن نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ ولەڭدەرى جاريالانعان. بىراق عاراپا قاماۋعا الىنعاننان بەرى پاراقشا جاڭارماعان.
YouTube جەلىسىندە عاراپا ناسيوللاۇلىنىڭ ورىنداۋىنداعى جانە ءوزى شىعارعان "اپپاق شاعالا", "اق مارجان", "عاشىقتار تىلەگى", "ارداقتىم-اۋ", "ەرەن تاۋدا ەركە قىز" سىندى اندەرى جاريالانعان.
عاراپا ناسيوللاۇلىنىڭ ورىنداۋىنداعى "اق مارجان" ءانى:
قىتايدا بالا كۇننەن بىرگە وسكەن دوسى ناجاتبەك نۇرسات عاراپانىڭ قىتايدىڭ شىڭجاڭعا قاتىستى ساياساتىنا قارسى ەشقاشان سويلەمەگەنىن، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بولعانىن ايتادى.
– ول – ۇزدىك ۇستاز. ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى دە ەرەكشە ەدى. اسىرەسە شىعارماشىلىق باعىتتاعى نارسەلەردى جاقسى ۇيىمداستىراتىن. قىتاي قازاقتارىنىڭ ىشىندە وتە بەدەلدى بولدى. ونىڭ 30-عا جۋىق ءانى بار. قىتايداعى تانىمال ەسترادا جۇلدىزدارى عاراپانىڭ ءانىن ايتىپ ءجۇر. ارناۋلى مۋزىكالىق ءبىلىمى بولماعانىمەن شىعارعان اندەرى تابيعيلىعىمەن تىڭدارماندى باۋرايتىن. ون ەكى جىل بىرگە وقىدىق. بالا كۇنىمىزدەن ارامىزدا ليدەر بولدى. جازبا اقىندىعىنان بولەك ايتىسقا دا بەيىم ەدى. الەم ادەبيەتىنە جەتىك بولدى. الەمنىڭ ۇزدىك شىعارمالارىن قىتاي تىلىندە وقىدى. نوبەل سىيلىعىن العان جازۋشىلاردىڭ اڭگىمەسىن تالداعان كەزدە تاڭقالدىراتىن. بالا كەزىنەن وتە ىزدەنىمپاز ەدى. قىتايدىڭ ەسكى ادەبيەتتەرىن دە وقي بەرەتىن. قىتاي ادەبيەتى تۋرالى ءسوز بولعاندا حانزۋ (قىتاي ۇلتىنىڭ وكىلى – رەد.) دوستارىنىڭ ءوزى ونىڭ اۋزىنا قارايتىن ەدى، – دەيدى ناجاتبەك نۇرسات.
ناجاتبەك "سۇلەي" بلوگ پلاتفورماسى وقىرماندارى وتە كوپ بولعانىن جانە وعان جاريالانعان ماتەريالدار دا قۇندى ەكەنىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، عاراپا سۇيىكتى ءىسى – شىعارماشىلىققا كوپ كوڭىل بولگەن. تەك قازاق ادەبيەتىنە عانا ەمەس، ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردى كوپ جاريالاعان.
– ونىڭ ۇستالۋىنا كوپ ءبىلىپ، كوپ وقىعاندىعى، قاتارىنان وزعاندىعى سەبەپ بولعان شىعار دەپ ويلايمىن، – دەيدى ناجاتبەك.
شىڭجاڭ سىنىبى
قىتايدا تۋىپ-وسكەن، قازىر الماتى قالاسىندا تۇراتىن سەرىك مۇراتحان قىتايدا ەل ىشىندە "شىڭجاڭ سىنىبى" اتالىپ كەتكەن مەكتەپ ءاۋ باستا وزگە ۇلتتاردى اسسيميلياتسيالاۋ ماقساتىندا اشىلعان دەيدى.
سەرىك مۇراتحان وسى مەكتەپتىڭ 2008 جىلدان باستاپ اشىلعانىن، شىڭجاڭداعى بايىرعى ۇلت وكىلدەرى اراسىنان قىتاي ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن بالالاردى ىرىكتەپ الىپ، شانحاي، پەكين سەكىلدى ءىرى قالالاردا 10, 11, 12-سىنىپتى وقىتاتىنىن ايتادى.
"قىتايشا جاقسى بىلەتىن بالالاردى ىرىكتەپ، ىشكى قىتايعا اپارىپ وقىتادى. ولاردىڭ بارلىعى ينتەرناتتا جاتادى. العاش بارا قالعان كەزدە العاشقى اسكەري دايىندىقتان وتەدى. مەكتەپتە قالاي جۇرۋدەن باستاپ جاتاقحاناداعى ءتارتىپتىڭ بارلىعىن اسكەري تارتىپپەن ۇيرەتەدى. ولار قىتايشا جاقسى بىلگەندىكتەن قىتايدىڭ جوعارعى بەلدى وقۋ ورىندارىنا تۇسە الادى. مۇنداعى ماقسات – بىرىنشىدەن قىتاي ءتىلىن ءسىڭىرۋ. شىڭجاڭداعى بايىرعى ۇلتتاردىڭ بارلىعى قىتايشا بىلە بەرمەيدى. ۇزاعانى پەكيندەگى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنە بارادى. وسىنى بىلگەن بيلىك "قىتايشا بىلگەن ادامنىڭ قانداي ۋنيۆەرسيتەتتە وقي الاتىنىن، قانداي جۇمىس ىستەي الاتىنىن كورسەتۋ. وسى ارقىلى، ياعني ۇزدىك بالالاردى وزىنە تارتۋ ارقىلى اسسيميلياتسيانى تەزدەتۋ. وسى مەكتەپتەن شىققان جاستاردىڭ ىشكى ولكەدە جاقسى قىزمەت ىستەيتىندەرى، مىقتى بيزمەسمەندەر دە بار. سولاردىڭ ءومىرى ارقىلى، سولاردىڭ اۋزىمەن ايتقىزۋ ارقىلى جاستار اراسىندا قىتاي ءتىلىن دارىپتەپ، ونى بىلگەن ادامنىڭ تۇرمىسى تومەن بولمايتىنىن دارىپتەۋ ارقىلى اسسيميلياتسيانى جىلدامداتۋ" دەپ تۇسىندىرەدى مۇراتحان.
- بۇۇ ەسەبىنشە، قىتاي شىڭجاڭ ولكەسىندە 2017 جىلدان بەرى لاگەرلەر اشىپ، ءبىر ميلليون ۇيعىر، قازاق جانە باسقا دا مۇسىلمانداردى قاماعان. ولارعا قىتاي زاڭدارى مەن كوممۋنيستىك پارتيانى دارىپتەيتىن ولەڭدەردى كۇشپەن جاتتاتقىزعان، قىتاي ءتىلىن ۇيرەتكەن. كەيىن زەرتتەۋشىلەر پەكين شىڭجاڭداعى حالىقتىڭ سانىن ازايتۋ ءۇشىن ايەلدەردى ستەريليزاتسيالاپ، تۇسىك جاساتقانىن مالىمدەگەن. لاگەردەن شىققان ايەلدەر ساقشىلار زورلاعانىن، ال ەركەكتەر قاماۋدا ازاپتالعانىن ايتقان.
- قىتاي لاگەرلەردى "كاسىپكە باۋلۋ ورتالىعى" دەيدى، ال شىڭجاڭداعى ساياساتىن "ەكسترەميزممەن كۇرەس" دەپ اتايدى. پەكين شىڭجاڭعا باتىس ەلدەرى مەن بۇۇ وكىلدەرىن كىرگىزۋدەن باس تارتتى. قىتاي مەملەكەتتىك مەدياسى شىڭجاڭداعى "باقىتتى ءومىردى" كورسەتۋگە تىرىسادى.
- ادام قۇقىعىن قورعايتىن حالىقارالىق ۇيىمدار مەن باتىس ەلدەرى پەكيندى شىڭجاڭداعى مۇسىلماندارعا "گەنوتسيد" جاسادى دەپ ايىپتادى. پەكين مۇنى جوققا شىعارىپ كەلەدى.
