ەلدىڭ بىرنەشە وڭىرىندە سۋ تاسىپ، تۇرعىندار ەۆاكۋاتسيالانىپ جاتىر. وزەندەر ەرنەۋىنەن اسىپ، تۇرعىن ۇيلەردى سۋ باستى. توپان سۋدان مالدار قىرىلىپ، سۋ زيراتقا جەتىپ، ءتىپتى مايىتتەردى شايىپ كەتتى. اتالمىش جايت ەلدەگى ەكولوگيالىق جانە ەپيدەميولوگيالىق احۋالعا اسەر ەتە مە؟ بۇل تۋرالى «ادىرنا» ءتىلشىسى ارنايى مامانداردان سۇراپ ءبىلدى.
اقپارات راستالماسا دا، الاڭداۋشىلىق باسىم
ءساۋىردىڭ 12-سىندە اقوردادا سۋ تاسقىنىنا بايلانىستى وتكەن جيىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ىقتيمال ەپيدەميولوگيالىق احۋالعا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. سول كۇنى سۋ تاسقىنىنا قارسى ءىس-شارالاردى ۇيلەستىرۋ جانە سۋ تاسقىنى سالدارىن جويۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق شتابتىڭ وتىرىسى وتكىزىلگەن. سوندا ءسوز باسىندا پرەزيدەنت بۇل جاعدايدى «وتە ماڭىزدى ماسەلە» رەتىندە اتادى. «سۋ باسقان ايماقتارداعى ەپيدەميولوگيالىق احۋالدى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاۋ قاجەت،» - دەگەن پرەزيدەنت توقاەۆ.
جيىننان تاراعان رەسمي مالىمەتكە قاراعاندا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىمەن بىرگە ەلدەگى سانيتاريالىق-ەپيدەميولوگيالىق جانە ەپيزووتيالىق جاعدايعا باقىلاۋدى كۇشەيتىپ، تاۋلىك بويى مونيتورينگ جۇرگىزۋ تاپسىرىلعان. بۇعان قوسا كوپپاتەرلى ۇيلەرگە، الەۋمەتتىك جانە باسقا دا نىساندارعا دەزينفەكتسيا جاساۋ جونىندە تاپسىرما بەرىلگەن.
تاعى ءبىر نازار اۋدارتقان جايت – اقوردادان تاراعان رەسمي مالىمەتتە «سۋ تاسقىنىنا بايلانىستى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تارالىپ جاتقانى جانە ەپيدەميولوگيالىق جاعدايدىڭ ناشارلاعانى تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىلەردە جاريالانعان اقپارات راستالمادى،» - دەلىنگەن.
الەم سۋ تاسقىنىنان قالاي زارداپ شەكتى؟
سۋ تاسقىنى تابيعي اپات بولعاندىقتان كەز كەلگەن ەلدە ورىن الۋى مۇمكىن قۇبىلىس. وسى كۇنگە دەيىن ءۇندىستان، بانگلادەش، پاكىستان، نيگەريا، شري-لانكا، نەپال جانە ت.ب. ەلدەر توپان سۋدان كەيىنگى جۇقپالى اۋرۋ سالدارىنان جاپا شەككەن.
مىسالى، بانگلادەشتەگى 2004 جىلعى سۋ تاسقىنىنان كەيىن تىرىسقاق پەن ديزەنتەريانى قوسا العاندا، ديارەيا اۋرۋلارىنىڭ جوعارىلاۋى انىقتالدى. وسىنداي جاعدايلار سانيتارلىق-گيگيەنالىق تالاپتارى ناشار باسقا ەلدەردە دە ورىن العان. ماسەلەن 1931 جىلى قىتايدا وزەن ارناسىنان اسىپ، سول ۋاقىتتاعى قىتاي استاناسى بولعان نانكين قالاسىن سۋ باسىپ قالدى. كوپ ادامدار تىرىسقاق، سۇزەك سياقتى سۋ ارقىلى تارالاتىن جۇقپالى اۋرۋلار جۇقتىرىپ، قانشاسى سۋعا باتىپ، باc-اياعى 4 ميلليونعا دەيىن ادام قۇربان بولدى دەپ ەسەپتەلەدى.
ىقتيمال زالال قانداي بولۋى مۇمكىن؟
ەستەرىڭىزدە بولسا، اتىراۋ وبلىسى جىلىوي اۋدانىنا قاراستى قۇلسارى قالاسىندا تاسقىن سۋ مايىتتەردى شايىپ كەتىپ، سۋ باسقان ايماقتان ەر ادامنىڭ مۇردەسى تابىلعان بولاتىن. ال سوڭعى دەرەكتەرگە سايكەس ولگەن مال سانى - 8,1 مىڭ باس، ونىڭ ىشىندە ۇساق مال – 6 مىڭ، ءىرى قارا – 1,5 مىڭ، جىلقى – 514 باس. رەسپۋبليكالىق ەپيزووتياعا قارسى وترياد تۇراقتى ەپيزووتيالىق جاعدايدى ساقتاۋ ماقساتىندا جانۋارلاردىڭ ولەكسەلەرىن جويۋ جۇمىستارىن جالعاستىرىپ جاتقانىن مالىمدەدى. بۇگىنگى تاڭدا 4,1 مىڭ مال ولەكسەلەرى جويىلدى.
بۇعان قوسا باتىس قازاقستاننىڭ بوكەي ورداسى اۋدانى اۋماعىنداعى سۋ قويماسىنداعى كيىكتەردىڭ ولەكسەسى تۇسىرىلگەن ۆيدەولار تاراپ، ونى كورگەن ادامدار سول ماڭدى قولايسىز ءيىس جايلاعانىن ايتىپ وتىر.
اتالمىش جايت ەپيدەميولوگ مامانداردى بەي-جاي قالدىرمادى. الماتى وبلىسى، ەڭبەكشىقازاق اۋداندىق سانيتاريالىق ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ باسقارماسىنىڭ «ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ» ءبولىمىنىڭ باسشىسى قورلان نۇرباتىروۆا جاعدايعا قاتىستى بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:
- سۋ تاسقىنى كەزىندە جۇقپالى اۋرۋلاردى تۋدىراتىن قولايسىز ەپيدەميولوگيالىق جاعداي دامۋى مۇمكىن. سۋ جولىمەن گەپاتيتتەر، تىرىسقاق، ىشسۇزەك، پاروتيفتەر، ديززەنتەريا، تۋلەرەميا ياعني اۋىز سۋدىڭ كەمىرگىشتەرمەن لاستانۋى، قۇرتتار جانە ت.ب، ينفەكتسيالار بەرىلەدى. سۋ ارقىلى بەرىلەتىن جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ ىشىندە ىشەك جۇقپالى اۋرۋلارىنىڭ توبى، ونىڭ ىشىندە ەنتەروۆيرۋستار، گەپاتيت ا جانە باسقالارى تارالادى. وزەندەردەن، ۇساق كولدەردەن سۋ قۇيعاندا، جاڭبىر سۋىمەن ارالاسقان كەزدە ەرىگەن سۋلار پايدا بولادى. بۇل قۇدىقتار مەن ۇڭعىمالارداعى سۋدىڭ قازىلعان شۇڭقىرلاردىڭ شارۋاشىلىق اۋرۋلاردان، دارەتحانالاردان، لاس قالدىقتارمەن جاپپاي لاستانۋىنا اكەلەدى. سۋ تاسقىنىنا كىرۋدىڭ ءبىر پروبلەماسى – كەمىرگىشتەر. ولار كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ قوزدىرعىشتارى. تۇرعىن ۇيلەر مەن عيماراتتارعا ەنىپ، ادامنىڭ جۇقپالى جانە پارازيتتىك اۋرۋلارعا شالدىعۋىنا ىقپال ەتۋى مۇمكىن. تۇرعىنداردى اۋرۋلاردان ساقتاندىرۋ، سۋ تاسقىنى كەزىندە قاراپايىم ياعني اۋرۋدىڭ الدىن الا شارالارىن جانە ءتيىمدى ەرەجەلەردى ساقتاۋ قاجەت، - دەيدى ول.
«بيىل جاز ىستىق بولادى دەگەن بولجام بار»
ەكولوگيالىق تۇرعىدان تۋىندايتىن زالال تۋرالى تاجىريبەلى ەكولوگتار قاۋىمداستىعىنىڭ ءتورايىمى، ەكولوگ لاۋرا ماليكوۆا بىلايشا ءتۇسىندىردى:
- سۋ تاسقىنى بولعان ايماقتاردا زاڭسىز جاتقان قالدىقتار پوليگونى، ءسىبىر جاراسىنان كومىلگەن مالداردىڭ ولەكسەسى، مايىتتەر اشىلىپ جاتىر. ونىڭ ءبارى سۋمەن ارالاسقاننان كەيىن تابيعاتقا البەتتە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ول توپىراقتىڭ لاستانۋىنا جانە قۇدىق سۋىنا اسەر ەتپەي قويمايدى. ال سۋ تولىق شايىپ كەتىپ، تەڭىزگە تۇسكەن بولسا، تەڭىز سۋىن دا تازالاۋ كەرەك بولادى، - دەدى ول.
سونداي-اق، لاۋرا ماليكوۆا قاۋىپتى قالدىقتاردىڭ كوزىن قۇرتۋ جايلى ايتا كەتتى:
- دارەتحانا، سەپتيك سياقتى قالدىقتار بيولوگيالىق قالدىقتار بولعاندىقتان ولار سۋدا تەز ىدىرايدى. پلاستيك، پوليەتيلەن، مالدىڭ ولەكسەلەرى، ادام مۇردەلەرى، ارينە، ولاردىڭ ءبارىن تازالاۋ قاجەت بولادى. ولاردىڭ بارلىعىن جيناپ جاعا ما، الدە كومە مە ونى دا قاراستىرۋ قاجەت. بۇل تۇرعىدا قاۋىپ بار. جەرگە سىڭۋىنە كەلەتىن بولساق، توپىراقتىڭ ىلعالدانۋىنا الىپ كەلەدى. دەگەنمەن، وسى جىلى جاز ىستىق بولادى دەگەن بولجام بار. سوندىقتان جوعارىدا اتالعان ورگانيكالىق قالدىقتار تەز ىدىراۋى بەك مۇمكىن. ال قاۋىپتى قالدىقتار تەڭىزگە بارىپ قۇيسا، تەڭىزدەگى يتبالىق، بالىق سياقتى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ومىرىنە ۇلكەن قاتەر توندىرەدى، - دەيدى ەكولوگ.
دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
