«اتىڭ شىقپاسا – جەر ورتە» دەگەندى بابالارىمىز باعزى زاماندا-اق ايتىپ كەتكەن. ءيا، ول كەزدە باسبۇزارلارعا باسقاداي ىسپەن تانىلۋعا مۇمكىندىك بولمايتىندىعىن وسىلاي اجۋالاعان. قازىر الدىمەن الەۋمەتتىك جەلى، ودان سول جەلىدە تانىمال بولۋ ءۇشىن «حايپ جاساۋ» دەگەن شىقتى. حايپتىڭ دا ءتۇرى كوپ. سونىڭ ءبىرى – وقۋلىقتاردى جاپپاي سىناۋ بولىپ كەتتى. ءوزىنىڭ ورەسى جەتپەيتىن ادامداردىڭ ءبارى «مىناۋ نە كىتاپ، بۇل نە جازۋ؟» دەپ مەكتەپكە ارنالعان كىتاپتى سىلكىلەۋگە كىرىستى. جامان ادەت ءورت قويعانداي مازداپ، باسقا وقۋلىقتارمەن قاتار «الىپپەگە» دە شۇيلىككەندەر قاپتادى.
قازاق مەكتەبىنىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى وقۋلىعىنىڭ باسىنا كەلگەن زوبالاڭ بۇل عانا ەمەس. جاقىندا «اپتا» باعدارلاماسىنىڭ ءتىلشىسى ءوز ۇستەلىنەن «كىنالى» كىتاپتاردى ارىگە لاقتىردى. كەزىندە ۇلتتىڭ بوستاندىعىن ۇمىتتىرعىسى كەلەتىندەر العاشقى «جاڭا ءالىپبيدى» جازىپ، قالىپتاستىرعان ۇلى اعارتۋشى احمەت بايتۇرسىنۇلىن دا اۋەلى قاماپ، سوڭىنان اتىپ تاستادى عوي.
ءبارىبىر وتكەن عاسىردىڭ 20–30-جىلدارى بىلىمگە ۇمتىلىپ، 40–50-جىلدارى مەملەكەتكە قىزمەت ەتۋگە كىرىسكەننىڭ ءبارى ساۋاتىن بايتۇرسىنۇلى نەگىزدەگەن «الىپپە» ارقىلى اشقانى اقيقات. زامان دامىپ، قوعامعا جاڭا قاتىناستار ورناپ، تىڭ ۇعىمدار پايدا بولعان سوڭ، ونى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن باسقا وقۋلىقتارمەن بىرگە «الىپپەنى» جەتىلدىرۋ كەرەك ەدى. بۇل ىسكە كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆ، الكەي مارعۇلان سىندى الىپتارعا قاتارلاسا لەنينگرادتىڭ شىعىستانۋ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن، قانىش ساتباەۆقا قاناتتاس بولىپ عىلىم اكادەمياسىنىڭ ىرگەسىن قالاسقان، كەيىن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىن باسقارعان ىسمەت كەڭەسباەۆ جەگىلدى. ونىڭ اۆتورلىعى ارقىلى شىققان «الىپپە» جيىرما جىلدا ەكى بۋىننىڭ ساۋاتىن اشتى. ءارى قاراي جاس ۇرپاقتىڭ قولىنا ن. ميرشانوۆ پەن م. تورەجانوۆ جازعان «الىپپە» ءتيدى.
ءبىلىم سارايىنىڭ ءبىرىنشى كىرپىشى ىسپەتتى «الىپپەنى» ەشكىم ەرىككەننەن جازبايدى. ونىڭ مازمۇنىنىڭ تولىقتىرىلۋى مەن بەتتەرىنىڭ بەزەندىرىلۋى بىردە وقۋ-اعارتۋ، بىردە حالىققا ءبىلىم بەرۋ، تاعى بىردە وقۋ مينيسترلىگى اتاناتىن، وسى سالاداعى ساياساتتى انىقتايتىن باس مەكەمەنىڭ ءجىتى نازارىندا جۇرەدى. بۇل مينيسترلىكتى قازاقتىڭ نەبىر جايساڭ، ءبىلىمدار ازاماتتارى باسقارعانى تاريحتان ءمالىم. ونىڭ ەشقايسىسىنىڭ ميىن «الىپپەنى» مەكتەپتەگى باعدارلامادان الىپ تاستايىق دەگەن جامان وي شىرماماعان ەدى.
تاريحتىڭ تالاي سىنى مەن تەزىنە ءتوزىپ، ءتۇرلى يدەولوگيانىڭ شارپۋىنا ۇشىراسا دا، ءبىلىمنىڭ ءبىرىنشى وقۋلىعى تۇپكى تەمىرقازىقتان اينىماعان. قازاق بالاسىنىڭ ساۋاتىن اشۋ مىندەتىنەن جاڭىلماعان.
سونداي وت پەن سۋدان امان شىققان «الىپپەنى» مۇلدە مانسۇقتاۋ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن، ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا ورىن الدى. اياقاستىنان جوق قىلىپ، ورنىن باسقا كىتاپ باستى. بۇكىل قازاق قوعامى اڭ-تاڭ بولدى دا قالدى.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمى اقتالىپ، ەڭبەگى قالىڭ ەلىنە قايتقانى سياقتى، بەس جىلدان سوڭ اتا-انالاردىڭ، ۇستازدار مەن زيالىلاردىڭ تالاپ ەتۋىمەن «الىپپە» قازاعىنا ورالدى. بۇل ىسكە سول كەزدەگى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆتىڭ بەلسەنە كىرىسكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. پاراسات پەن پايىمى مول مينيستر قىزمەتكە كىرىسە سالا «الىپپەنى» مەكتەپكە قايتاراتىنىن مالىمدەدى. ءارى جاي قايتارماي مازمۇنىن تولىمدى ەتىپ شىعارۋعا، ءبىر كەزدەگى احمەت بايتۇرسىنۇلى سالعان سوقپاقتى داڭعىلعا اينالدىرۋعا تاپسىرما بەردى. ۇلت ۇستازىنىڭ ادىستەمەسى نەگىزىندە «الىپپەنى» قايتارىپ، ەل العىسىنا بولەنگەن اسحات قاناتۇلى پارلامەنت ماجىلىسىنە دەپۋتات بولىپ، الەۋمەتتىك سالاعا جاۋاپ بەرەتىن زاڭداردى دايىنداپ، پىسىقتايتىن كوميتەتتى باسقارىپ وتىر.
2021 جىلى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايتىن جاس بۋىنمەن قايتا قاۋىشقان «الىپپە» وقۋلىعىن ءا. جۇماباەۆا، ن. قۇرمان، ب. سابدەنوۆا جازدى. «اتامۇرا» باسپاسى ساپالى ءارى كوركەم بەزەندىرىپ باسىپ شىعاردى. اۆتورلاردىڭ ەكەۋى پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى ءھام پروفەسسورلار بولسا، ءۇشىنشىسى ادىسكەر ۇستاز ەدى.
بۇل جولى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ بارلىق ەڭبەگى حالىققا ەركىن جەتكەندىكتەن، ونىڭ ۇستانىمى اداستىرماس باعدارشامعا اينالدى. ونى مىنادان بايقاۋعا بولار: «الىپپەنىڭ» بەتىن «ا» ءارپىن ۇيرەتۋدەن باستاعان احاڭ ەكىنشى ەتىپ «ءا» نەمەسە ورىستىڭ «ازبۋكادا» كىتابىنداعىداي «ب» ەمەس، «ر» ءارپىن العان. ويتكەنى «ا» مەن «ر» ارىپتەرىن قوسىپ ءبىرىنشى ءسوز شىعارۋعا بولادى – «ار» جانە «ارا». «ر» كەيبىر ءبۇلدىرشىن ءۇشىن ايتۋعا قيىن دىبىس بولعاندىقتان وعان مەكتەپكە كەلە سالا جاتتىققانعا دا قولايلى.
نە كەرەك، قايتا ورالعان «الىپپە» قوعامنىڭ وزىنە لايىقتى جوعارى باعاسىنا يە بولدى. سول جىلى رەسپۋبليكانىڭ باس باسىلىمى «ەگەمەن قازاقستان» 22 تامىزدا «تورلەت، الىپپە!» دەگەن ماقالا جاريالادى. ونى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ جازدى.
بۇل بەلگىلى تۇلعا كەزىندە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ءمينيسترى دە، پرەمەر-ءمينيستردىڭ بۇكىل الەۋمەتتىك قاتپارعا جاۋاپ بەرەتىن ورىنباسارى دا، مۇعالىمدەردى دايارلايتىن پەداگوگيكا ينستيتۋتى مەن رەسپۋبليكامىزداعى جوعارى ءبىلىم ورداسى لەۆ گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى دا بولعان. سوندىقتان ءسوز بولىپ وتىرعان ماسەلەدەگى بىلىكتىلىگى داۋ تۋدىرماسا كەرەك. بۇل ماقالاسىندا مىرزەكەڭ ورتاعا سالار ويلارىن ناقتى مىسالدارمەن شەگەندەيدى: «الىپپە» جازۋ وڭاي ەمەس. اۋەلى اۆتورلار ۇسىنعان مەتوديكا بالا ۇعىمىنا لايىق تاڭدالۋى كەرەك. ونداعى ءماتىن ماعىنالى، مانەرلى، كوركەم بولۋى شارت. اۆتورلار «ي» ارپىنە كەلگەندە شاكىرتتەرىنە جاي سويلەم عانا ەمەس، سول ارىپتەر كومەگىمەن ولەڭ وقۋعا دا مۇمكىندىك بەرەدى. وعان اقىن ابدراحمان اسىلبەكتىڭ: «ۇزىن قۇيرىق ينەلىك، ينەلىككە تيمەلىك. ۇشاقتاردى جاسادىق، ينەلىكتەن ۇيرەنىپ» دەگەن شاعىن ءارى شىمىر، جاتتالۋى وڭاي ولەڭى دالەل بولادى. ەڭ باستىسى، قىسقا عانا شۋماقتا بالالار ءالى وتپەگەن ءبىر ءارىپ تە جوق. ءبارى تاپ-تۇيناقتاي، ءوز ورنىندا تۇر.
«الىپپە» – ءارىپ ۇيرەتىپ، ءسوز، سويلەم قۇراۋعا باۋليتىن وقۋلىق قانا ەمەس، ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەگە، عىلىم-بىلىمگە، الۋان ءتۇرلى ماماندىققا شاقىرىپ، سپورتقا دەيىن باۋليتىن تانىمدىق ءمانى زور امبەباپ كىتاپ. بۇل وقۋلىقتىڭ ءار بەتىندەگى بالا ۇعىمىنا ساي تاڭدالىپ، تاقىرىپقا سايكەس سۇرىپتالىپ بەرىلگەن ماتىندەردەن انىق بايقالادى».
تەلەگەي-تەڭىز ءبىلىم دارياسىنىڭ العاشقى بۇلاعى بولاتىن كىتاپتى م. جولداسبەكوۆ جەتە تۇسىندىرە وتىرىپ، جاۋاپكەرشىلىكپەن تالداعان. ماقالانىڭ رەسپۋبليكانىڭ باستى گازەتىنە جاريالانۋى دا ونىڭ سالماعىن اۋىرلاتا تۇسەدى. سوندىقتان بۇل ماقالادان تاعى ءبىر ءۇزىندى كەلتىرگەن ءجون:
«الىپپە» وقۋلىعىندا شىعارمالارىنان ءۇزىندى كەلتىرىلگەن اۆتورلار دۇرىس ىرىكتەلگەن. كىتاپتىڭ ءۇشىنشى بولىمىندەگى شاكىرتتەردىڭ ءوز بەتىنشە وقۋىنا ارنالعان ماتىندەر مەن ولاردىڭ اۆتورلارى وتەباي تۇرمانجانوۆ، مۇزافار ءالىمباي، شونا سماحانۇلى، فاريزا وڭعارسىنوۆا، ەرمەك وتەتىلەۋۇلىنىڭ وتان، ۇستاز، ءبىلىم، مەكتەپ، «الىپپە» تۋرالى ولەڭدەرى وتكەن ساباق، قامتىلعان تاقىرىپ جانە وقۋلىق مازمۇنىمەن قابىسىپ تۇر. وسى تۇرعىدان كەلگەندە «الىپپەنىڭ» ءون بويىندا كەزدەسەتىن باسقا دا ەسىمى ەلگە تانىمال بالالار اقىندارى مەن جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى وقۋلىق اجارىن اشىپ، مازمۇنىن بايىتا تۇسكەن» دەپ باعالادى.
«الىپپەنىڭ» قايتا ورالعانىنا، جەتىلىپ تولىققانىنا قۋانعان، ريزا بولعان ماقالالار سول تۇستا «قازاق ادەبيەتى» جانە باسقا اپتالىق باسىلىمدار مەن جۋرنالدارعا جاريالاندى. سونداعى كولەمدى جانە تۇجىرىمدى ماقالالاردى وقىعان ادامدار بۇگىن ءبىر اۋىز ارزان، جەلەۋ سوزبەن بۇل كىتاپقا كۇيە جاقپايتىنى انىق. ءيا، الەۋمەتتىك جەلىدە بەلگىسىز بىرەۋلەردىڭ بىردە ءبىر ءارىپ نە سۋرەت قاتەسى جوق، وقۋلىققا قاتىستى ورتالىقتاردىڭ، مينيسترلىكتىڭ ماماندارى، باسپانىڭ رەداكتورلارى بىرنەشە رەت تەكسەرگەن «الىپپەگە» الىمجەتتىك جاساپ، تاس لاقتىرۋىنا توزۋگە بولمايدى. ويتكەنى «الىپپە» وقۋلىعىنىڭ تولىق ءماتىنى باسۋعا ۇسىنىلماس بۇرىن بىرنەشە اي بويى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى قوعامدىق تالقىلاۋعا تۇسكەن. ناعىز جاناشىرلار وقۋلىق كىتاپتىڭ نۇسقاسىن سول كەزدە باسىنان اياعىنا دەيىن تالداعان. ماڭىزدى ەسكەرتۋلەر ارقىلى بىرقاتار بەتتەرى جەتىلدىرگەن. سول كەزدە «اي قاراپ وتىرعانداي» بولىپ، ەندى «بىتكەن ىسكە سىنشى» بولاتىنداردىڭ ماقساتى تەك ءوز اتتارىن شىعارۋ، الگى – «حايپ جاساۋ» دەپ بىلەمىز.
پىكىر ىزدەيتىن بولساق، ناعىز ماماننىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرەلىك. ۇزاق جىل الماتىداعى ەڭ وزىق مەكتەپ-گيمنازيانىڭ ديرەكتورى بولعان قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، «وتان» وردەنىنىڭ يەگەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى اياگۇل ميرازوۆا 2021 جىلى بىلاي باعالاعان:
«بۇل «الىپپەنىڭ» تەك اتى عانا ەمەس، قۇرىلىمى مەن مازمۇنى دا، قويىلاتىن تالابى دا بۇرىنعىداي ساقتالىپتى. وقۋلىقتا وقۋ مەن جازۋعا دايارلاۋ جانە جاڭا دىبىس پەن ءارىپتى تانىتۋ، وقۋ-جازۋعا ۇيرەتۋ وقۋ تاپسىرمالارى جۇيەلى دە مازمۇندى بەرىلگەن. اسىرەسە، «الىپپەنىڭ» ادەمى، قازاقى تانىمعا لايىق سۋرەتتەرى كىتاپتىڭ مۇقاباسى مەن ىشكى مازمۇنىندا ۇيلەسىمدى كورىنىس تاپقان.
وقۋلىقتا ءار ساباقتىڭ وقۋ ماتەريالدارى مەن تاپسىرمالارىنىڭ احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ دىبىستىق ءادىس جۇيەسىن قولدانۋدى مۇمكىن ەتەتىن فورمادا بەرىلگەنىن بايقاۋعا بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارى مەن ولاردىڭ تاڭبالارىن مەڭگەرتۋگە نەگىز بولاتىن تىلدىك ۇعىمداردى (سويلەم، ءسوز، بۋىن، دىبىس) پراكتيكالىق تۇردە ۇيرەتۋ ماقساتىندا وقۋلىقتا ارنايى سىزبا-مودەلدەر قولدانىلعان. «الىپپەنىڭ» ءار بەتىنىڭ سوڭعى بولىكتەرىندە سارالاۋ ماتەريالدارىنىڭ بەرىلۋى وقۋلىقتىڭ جاڭاشىلدىق باعىتتىلىعىن كورسەتەدى. ويتكەنى، 1-سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ قابىلەتى مەن مۇمكىندىگىنە جانە ەرەكشەلىگىنە قاراي سارالاپ وقىتۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى».
وسىنداي پىكىر قۇلاقتارىنا جەتپەگەندەرگە نە دەۋگە بولادى؟ قوعام ءۇشىن بۇرىن بەيتانىس بىرەۋلەردىڭ بىلمەستىكتەن شىعارعان شۋى قاجەت پە، الدە 40 جىل ءبىرىنشى سىنىپ بالالارىن قارسى الىپ، 40 جىل ولاردى ءبىلىمدى ازامات ەتىپ اتتاندىرعان ۇستازدىڭ باعاسى قىمبات پا؟
«الىپپە» جوعارىدا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ءدال بايقاعانداي قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ التىن داۋىرىندەگى وتەباي تۇرمانجانوۆ، مۇزافار ءالىمباي، شونا سماحانۇلى، قادىر مىرزا ءالي، فاريزا وڭعارسىنوۆا، ەرمەك وتەتىلەۋۇلى سىندى اۆتورلاردىڭ ولەڭدەرىنە تولى بولسا، سول داۋىردە مىنانداي دا شۋماق بار بولاتىن:
مەنىڭ اتىم – «الىپپە»،
مەنى اناڭداي دارىپتە.
مەنى وقىپ ەرجەتكەن
باۋىرجان دا، مالىك تە!
بۇل كۇندەرى «الىپپەنى» ءوز اتتارىن شىعارۋ ءۇشىن جازىقسىز جازعىرىپ جاتقاندارعا انانى دارىپتەۋ دەگەندى جانە باۋىرجان مەن مالىكتىڭ كىم ەكەندىگىن ۇعىندىرۋ كەرەك شىعار...
كادىربەك سەگىزبايۇلى،
جازۋشى، باسپاگەر،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قر مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى
