«Atyń shyqpasa – jer órte» degendi babalarymyz baǵzy zamanda-aq aıtyp ketken. Iá, ol kezde basbuzarlarǵa basqadaı ispen tanylýǵa múmkindik bolmaıtyndyǵyn osylaı ájýalaǵan. Qazir aldymen áleýmettik jeli, odan sol jelide tanymal bolý úshin «haıp jasaý» degen shyqty. Haıptyń da túri kóp. Sonyń biri – oqýlyqtardy jappaı synaý bolyp ketti. Óziniń óresi jetpeıtin adamdardyń bári «mynaý ne kitap, bul ne jazý?» dep mektepke arnalǵan kitapty silkileýge kiristi. Jaman ádet órt qoıǵandaı mazdap, basqa oqýlyqtarmen qatar «Álippege» de shúılikkender qaptady.
Qazaq mektebiniń nómiri birinshi oqýlyǵynyń basyna kelgen zobalań bul ǵana emes. Jaqynda «Apta» baǵdarlamasynyń tilshisi óz ústelinen «kináli» kitaptardy árige laqtyrdy. Kezinde ulttyń bostandyǵyn umyttyrǵysy keletinder alǵashqy «Jańa Álipbıdi» jazyp, qalyptastyrǵan uly aǵartýshy Ahmet Baıtursynulyn da áýeli qamap, sońynan atyp tastady ǵoı.
Báribir ótken ǵasyrdyń 20–30-jyldary bilimge umtylyp, 40–50-jyldary memleketke qyzmet etýge kiriskenniń bári saýatyn Baıtursynuly negizdegen «Álippe» arqyly ashqany aqıqat. Zaman damyp, qoǵamǵa jańa qatynastar ornap, tyń uǵymdar paıda bolǵan soń, ony urpaq sanasyna sińirý úshin basqa oqýlyqtarmen birge «Álippeni» jetildirý kerek edi. Bul iske kezinde Muhtar Áýezov, Álkeı Marǵulan syndy alyptarǵa qatarlasa Lenıngradtyń Shyǵystaný ýnıversıtetin bitirgen, Qanysh Sátbaevqa qanattas bolyp Ǵylym akademııasynyń irgesin qalasqan, keıin Til bilimi ınstıtýtyn basqarǵan Ismet Keńesbaev jegildi. Onyń avtorlyǵy arqyly shyqqan «Álippe» jıyrma jylda eki býynnyń saýatyn ashty. Ári qaraı jas urpaqtyń qolyna N. Mırshanov pen M. Tórejanov jazǵan «Álippe» tıdi.
Bilim saraıynyń birinshi kirpishi ispetti «Álippeni» eshkim erikkennen jazbaıdy. Onyń mazmunynyń tolyqtyrylýy men betteriniń bezendirilýi birde Oqý-aǵartý, birde Halyqqa bilim berý, taǵy birde Oqý mınıstrligi atanatyn, osy saladaǵy saıasatty anyqtaıtyn bas mekemeniń jiti nazarynda júredi. Bul mınıstrlikti qazaqtyń nebir jaısań, bilimdar azamattary basqarǵany tarıhtan málim. Onyń eshqaısysynyń mıyn «Álippeni» mekteptegi baǵdarlamadan alyp tastaıyq degen jaman oı shyrmamaǵan edi.
Tarıhtyń talaı syny men tezine tózip, túrli ıdeologııanyń sharpýyna ushyrasa da, bilimniń birinshi oqýlyǵy túpki temirqazyqtan aınymaǵan. Qazaq balasynyń saýatyn ashý mindetinen jańylmaǵan.
Sondaı ot pen sýdan aman shyqqan «Álippeni» múlde mansuqtaý táýelsizdikten keıin, Aıdyń, Kúnniń amanynda oryn aldy. Aıaqastynan joq qylyp, ornyn basqa kitap basty. Búkil qazaq qoǵamy ań-tań boldy da qaldy.
Ahmet Baıtursynulynyń esimi aqtalyp, eńbegi qalyń eline qaıtqany sııaqty, bes jyldan soń ata-analardyń, ustazdar men zııalylardyń talap etýimen «Álippe» qazaǵyna oraldy. Bul iske sol kezdegi Bilim jáne ǵylym mınıstri Ashat Aımaǵambetovtiń belsene kiriskenin atap ótken jón. Parasat pen paıymy mol mınıstr qyzmetke kirise sala «Álippeni» mektepke qaıtaratynyn málimdedi. Ári jaı qaıtarmaı mazmunyn tolymdy etip shyǵarýǵa, bir kezdegi Ahmet Baıtursynuly salǵan soqpaqty dańǵylǵa aınaldyrýǵa tapsyrma berdi. Ult ustazynyń ádistemesi negizinde «Álippeni» qaıtaryp, el alǵysyna bólengen Ashat Qanatuly Parlament májilisine depýtat bolyp, áleýmettik salaǵa jaýap beretin zańdardy daıyndap, pysyqtaıtyn komıtetti basqaryp otyr.
2021 jyly mektep tabaldyryǵyn attaıtyn jas býynmen qaıta qaýyshqan «Álippe» oqýlyǵyn Á. Jumabaeva, N. Qurman, B. Sabdenova jazdy. «Atamura» baspasy sapaly ári kórkem bezendirip basyp shyǵardy. Avtorlardyń ekeýi pedagogıka ǵylymdarynyń doktorlary hám professorlar bolsa, úshinshisi ádisker ustaz edi.
Bul joly Ahmet Baıtursynulynyń barlyq eńbegi halyqqa erkin jetkendikten, onyń ustanymy adastyrmas baǵdarshamǵa aınaldy. Ony mynadan baıqaýǵa bolar: «Álippeniń» betin «A» árpin úıretýden bastaǵan Ahań ekinshi etip «Á» nemese orystyń «Azbýkada» kitabyndaǵydaı «B» emes, «R» árpin alǵan. Óıtkeni «a» men «r» áripterin qosyp birinshi sóz shyǵarýǵa bolady – «ar» jáne «ara». «R» keıbir búldirshin úshin aıtýǵa qıyn dybys bolǵandyqtan oǵan mektepke kele sala jattyqqanǵa da qolaıly.
Ne kerek, qaıta oralǵan «Álippe» qoǵamnyń ózine laıyqty joǵary baǵasyna ıe boldy. Sol jyly respýblıkanyń bas basylymy «Egemen Qazaqstan» 22 tamyzda «Tórlet, Álippe!» degen maqala jarııalady. Ony memleket jáne qoǵam qaıratkeri, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Myrzataı Joldasbekov jazdy.
Bul belgili tulǵa kezinde bilim berý salasynyń mınıstri de, Premer-mınıstrdiń búkil áleýmettik qatparǵa jaýap beretin orynbasary da, muǵalimderdi daıarlaıtyn pedagogıka ınstıtýty men respýblıkamyzdaǵy joǵary bilim ordasy Lev Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa Ulttyq ýnıversıtetiniń rektory da bolǵan. Sondyqtan sóz bolyp otyrǵan máseledegi biliktiligi daý týdyrmasa kerek. Bul maqalasynda Myrzekeń ortaǵa salar oılaryn naqty mysaldarmen shegendeıdi: «Álippe» jazý ońaı emes. Áýeli avtorlar usynǵan metodıka bala uǵymyna laıyq tańdalýy kerek. Ondaǵy mátin maǵynaly, mánerli, kórkem bolýy shart. Avtorlar «I» árpine kelgende shákirtterine jaı sóılem ǵana emes, sol áripter kómegimen óleń oqýǵa da múmkindik beredi. Oǵan aqyn Abdrahman Asylbektiń: «Uzyn quıryq ınelik, ınelikke tımelik. Ushaqtardy jasadyq, ınelikten úırenip» degen shaǵyn ári shymyr, jattalýy ońaı óleńi dálel bolady. Eń bastysy, qysqa ǵana shýmaqta balalar áli ótpegen bir árip te joq. Bári tap-tuınaqtaı, óz ornynda tur.
«Álippe» – árip úıretip, sóz, sóılem quraýǵa baýlıtyn oqýlyq qana emes, ulttyq tálim-tárbıege, ǵylym-bilimge, alýan túrli mamandyqqa shaqyryp, sportqa deıin baýlıtyn tanymdyq máni zor ámbebap kitap. Bul oqýlyqtyń ár betindegi bala uǵymyna saı tańdalyp, taqyrypqa sáıkes suryptalyp berilgen mátinderden anyq baıqalady».
Telegeı-teńiz bilim darııasynyń alǵashqy bulaǵy bolatyn kitapty M. Joldasbekov jete túsindire otyryp, jaýapkershilikpen taldaǵan. Maqalanyń respýblıkanyń basty gazetine jarııalanýy da onyń salmaǵyn aýyrlata túsedi. Sondyqtan bul maqaladan taǵy bir úzindi keltirgen jón:
«Álippe» oqýlyǵynda shyǵarmalarynan úzindi keltirilgen avtorlar durys iriktelgen. Kitaptyń úshinshi bólimindegi shákirtterdiń óz betinshe oqýyna arnalǵan mátinder men olardyń avtorlary Ótebaı Turmanjanov, Muzafar Álimbaı, Shona Smahanuly, Farıza Ońǵarsynova, Ermek Ótetileýulynyń Otan, ustaz, bilim, mektep, «Álippe» týraly óleńderi ótken sabaq, qamtylǵan taqyryp jáne oqýlyq mazmunymen qabysyp tur. Osy turǵydan kelgende «Álippeniń» ón boıynda kezdesetin basqa da esimi elge tanymal balalar aqyndary men jazýshylarynyń shyǵarmalary oqýlyq ajaryn ashyp, mazmunyn baıyta túsken» dep baǵalady.
«Álippeniń» qaıta oralǵanyna, jetilip tolyqqanyna qýanǵan, rıza bolǵan maqalalar sol tusta «Qazaq ádebıeti» jáne basqa aptalyq basylymdar men jýrnaldarǵa jarııalandy. Sondaǵy kólemdi jáne tujyrymdy maqalalardy oqyǵan adamdar búgin bir aýyz arzan, jeleý sózben bul kitapqa kúıe jaqpaıtyny anyq. Iá, áleýmettik jelide belgisiz bireýlerdiń birde bir árip ne sýret qatesi joq, oqýlyqqa qatysty ortalyqtardyń, mınıstrliktiń mamandary, baspanyń redaktorlary birneshe ret teksergen «Álippege» álimjettik jasap, tas laqtyrýyna tózýge bolmaıdy. Óıtkeni «Álippe» oqýlyǵynyń tolyq mátini basýǵa usynylmas buryn birneshe aı boıy áleýmettik jeli arqyly qoǵamdyq talqylaýǵa túsken. Naǵyz janashyrlar oqýlyq kitaptyń nusqasyn sol kezde basynan aıaǵyna deıin taldaǵan. Mańyzdy eskertýler arqyly birqatar betteri jetildirgen. Sol kezde «aı qarap otyrǵandaı» bolyp, endi «bitken iske synshy» bolatyndardyń maqsaty tek óz attaryn shyǵarý, álgi – «haıp jasaý» dep bilemiz.
Pikir izdeıtin bolsaq, naǵyz mamannyń sózine qulaq túrelik. Uzaq jyl Almatydaǵy eń ozyq mektep-gımnazııanyń dırektory bolǵan Qazaqstannyń Eńbek Eri, «Otan» ordeniniń ıegeri, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen qaıratkeri, bilim berý isiniń úzdigi Aıagúl MIRAZOVA 2021 jyly bylaı baǵalaǵan:
«Bul «Álippeniń» tek aty ǵana emes, qurylymy men mazmuny da, qoıylatyn talaby da burynǵydaı saqtalypty. Oqýlyqta oqý men jazýǵa daıarlaý jáne jańa dybys pen áripti tanytý, oqý-jazýǵa úıretý oqý tapsyrmalary júıeli de mazmundy berilgen. Ásirese, «Álippeniń» ádemi, qazaqy tanymǵa laıyq sýretteri kitaptyń muqabasy men ishki mazmunynda úılesimdi kórinis tapqan.
Oqýlyqta ár sabaqtyń oqý materıaldary men tapsyrmalarynyń Ahmet Baıtursynulynyń dybystyq ádis júıesin qoldanýdy múmkin etetin formada berilgenin baıqaýǵa bolady. Qazaq tiliniń dybystary men olardyń tańbalaryn meńgertýge negiz bolatyn tildik uǵymdardy (sóılem, sóz, býyn, dybys) praktıkalyq túrde úıretý maqsatynda oqýlyqta arnaıy syzba-modelder qoldanylǵan. «Álippeniń» ár betiniń sońǵy bólikterinde saralaý materıaldarynyń berilýi oqýlyqtyń jańashyldyq baǵyttylyǵyn kórsetedi. Óıtkeni, 1-synyp oqýshylarynyń qabileti men múmkindigine jáne ereksheligine qaraı saralap oqytý – búgingi kúnniń ózekti máselesi».
Osyndaı pikir qulaqtaryna jetpegenderge ne deýge bolady? Qoǵam úshin buryn beıtanys bireýlerdiń bilmestikten shyǵarǵan shýy qajet pe, álde 40 jyl birinshi synyp balalaryn qarsy alyp, 40 jyl olardy bilimdi azamat etip attandyrǵan ustazdyń baǵasy qymbat pa?
«Álippe» joǵaryda «Egemen Qazaqstan» gazeti dál baıqaǵandaı qazaq balalar ádebıetiniń altyn dáýirindegi Ótebaı Turmanjanov, Muzafar Álimbaı, Shona Smahanuly, Qadyr Myrza Álı, Farıza Ońǵarsynova, Ermek Ótetileýuly syndy avtorlardyń óleńderine toly bolsa, sol dáýirde mynandaı da shýmaq bar bolatyn:
Meniń atym – «Álippe»,
Meni anańdaı dáripte.
Meni oqyp erjetken
Baýyrjan da, Málik te!
Bul kúnderi «Álippeni» óz attaryn shyǵarý úshin jazyqsyz jazǵyryp jatqandarǵa anany dáripteý degendi jáne Baýyrjan men Máliktiń kim ekendigin uǵyndyrý kerek shyǵar...
Kádirbek Segizbaıuly,
jazýshy, baspager,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, QR Memlekettik syılyqtyń ıegeri
