تۇركى ەلدەرىنىڭ ورتاق ءالىپبيى تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ 9 قاراشادا بىشكەكتە وتكەن باسقوسۋىندا تاعى دا نازارعا ىلىكتى. تۇركيا ءوزىنىڭ بارىنشا وسىعان مۇددەلى ەكەنىن بىلدىرگەنىمەن، ورتالىق ازيانىڭ تۇركى ەلدەرىندە سالتانات قۇرعان ساياسي احۋال وعان جۋىق ارادا پۇرسات بەرمەيتىن سياقتى.
تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ (تمۇ) 11 سامميتىندە سويلەگەن سوزىندە لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن بىرىڭعاي ءالىپبي قابىلداۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تاعى دا اتاپ ءوتتى. ساياساتكەردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ ەلى مەن ءازىربايجان مۇنداي قادامعا دايىن جانە بۇل باستامانى وزبەكستان، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تمۇ-عا باقىلاۋشى مارتەبەسىندە كىرەتىن تۇرىكمەنستان قولداسا، ورىندى بولار ەدى.
پوستكەڭەستىك رەسپۋبليكالار عالامدىق تىلدىك رەفورما قابىلدايدى ما، ونىڭ سالدارى قانداي بولۋى مۇمكىن دەگەن سۇراقتارعا «فەرگانا» ماتەريالىندا توقتالىپ وتكەن.
كوميسسيانىڭ ميسسياسى
تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىندا بىرىڭعاي ءالىپبي ەنگىزۋ يدەياسى 1991 جىلى، كسرو ىدىراعاننان كەيىن پايدا بولعان. ارينە، رەفورمانىڭ باستاماشىسى – تۇركيا. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل يدەيا تۇركى كەڭەسى دەگەن اتپەن 2009 جىلى قۇرىلعان تمۇ پايدا بولعانعا دەيىن ايتىلعان ەدى.
1990 جىلدارى تۇركيا ايماقتا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. اتاپ ايتقاندا، ورتالىق ازيا ەلدەرىندە بىرلەسكەن ليتسەيلەر مەن باسقا دا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى اشىلىپ، وندا تۇرىك ءتىلىن تەرەڭدەتە وقىتۋعا كوڭىل ءبولىندى. شەتەلدىك كاسىپكەرلەر تاشكەنتتە بۇرىن-سوڭدى بولماعان سۋپەرماركەتتەر مەن ءىرى ساۋدا ورتالىقتارىن اشتى. ءتىپتى، بوسفور جاعالاۋىندا تۇسىرىلگەن سەريالدار تانىمالدىققا يە بولدى.
بىرىڭعاي الىپپە جاساۋ پروتسەسى بىرنەشە جىل بۇرىن جاندانىپ، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى اياسىندا ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. وعان ايماقتىق قۇرىلىمعا مۇشە بەس ەلدىڭ ارقايسىسىنان ەكى وكىل كىردى.
وسى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا باكۋدە تۇركى الەمىنىڭ بىرىڭعاي ءالىپبيى جونىندەگى كوميسسياسىنىڭ ءۇشىنشى وتىرىسى ءوتتى، وندا ساراپشىلار جوبا بارلىق مۇددەلى تاراپتاردىڭ كەلىسىمىمەن قابىلدانعانىن مالىمدەدى.
«بۇل قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە 34 ارىپتەن تۇراتىن بىرىڭعاي تۇركى ءالىپبيى بويىنشا ۇسىنىس ماقۇلداندى. ۇسىنىلعان الىپبيدەگى ءار ءارىپ تۇركى تىلدەرىندە كەزدەسەتىن ءارتۇرلى فونەمالاردى بەينەلەيدى»، - دەلىنگەن سول كەزدە رەسمي ءباسپاسوز حابارلاماسىندا.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بىرىڭعاي ءالىپبي جاساۋ بارىسىندا ءار حالىقتىڭ تىلدىك مۇراسىن ساقتاۋعا باسا نازار اۋدارىلعان. ءالىپبي 34 ارىپتەن تۇرادى. ادەتتەگى لاتىن ارىپتەرىنەن بولەك، Ň نەمەسە Ŭ سياقتى دياكريتيكالىق بەلگىلەرى بار تۇپنۇسقا ارىپتەر دە قوسىلعان.
قازىرگى تۇرىك ءتىلىنىڭ الىپبيىندە 29 ءارىپ بار. ياعني بىرىگۋ كەزىندە وعان تاعى بەس ءارىپ قوسىلادى. اۋقىمدى رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن انكارا ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن، قۇجاتتامالاردى، كورسەتكىش بەلگىلەردى جانە تاعى باسقا ەلەمەنتتەردى وزگەرتۋگە كەتەتىن شىعىنداردى ءوز موينىنا الۋعا دايىن. 1991 جىلدان بەرى لاتىن قارپىنە كوشكەن ءازىربايجان دا بۇعان وڭاي بەيىمدەلە الادى. سەبەبى بۇل ەلدىڭ الىپبيىندە قازىر 32 ءارىپ بار. ال قازاقستان، قىرعىزستان جانە وزبەكستانعا كەلەتىن بولساق، بۇل ەلدەر ءالى كۇنگە دەيىن كيريلليتسانى پايدالانىپ كەلەدى.
ءارى ەلدىڭ ءارپى باسقا
ءبىر جىل بۇرىن ەردوعان بىرىڭعاي ءالىپبيدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ايتا وتىرىپ، بۇل جوبا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ قاتىسۋشىلارىنا بىرلەسىپ ارەكەت ەتىپ، سىن-قاتەرلەرگە ءتيىمدى قارسى تۇرۋ ءۇشىن قاجەت ەكەنىن ايتتى. ەندى بىشكەكتەگى سامميتتە ول بىرىڭعاي ءالىپبيدى «بولاشاقتى بىرگە قۇرىپ جاتقانىمىزدىڭ بەلگىسى» دەپ اتاپ ءوتتى.
ەڭ كۇردەلى جاعداي قىرعىزستاندا بولۋى مۇمكىن. بىرىنشىدەن، ەلدە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى وي بولماعان. قازىرگى ۋاقىتتا 36 ارىپتەن تۇراتىن ورىس ءالىپبيىنىڭ نۇسقاسىن قىرعىز تىلىنە ءتان دىبىستاردى بەينەلەيتىن ءۇش قوسىمشا تاڭبامەن تولىقتىرعان ءالىپبي كەڭىنەن قولدانىلادى.
ەكىنشىدەن، مۇندا مەملەكەتتىك تىلدەن باسقا رەسمي ءتىل – ورىس ءتىلى دە بار. بۇل مارتەبە زاڭ جۇزىندە بەكىتىلگەن. ارينە، بۇل رەسەيدىڭ ىقپالىنىڭ ايعاعى جانە كرەمل مۇنداي ىقپالىنان ايىرىلعىسى كەلمەيتىنى انىق.
ۇشىنشىدەن، ەل باسشىلىعى جاقىندا ۇلتتىق تۋدى جاڭارتىپ، كۇن ساۋلەلەرىن «تۇزەپ» جانە باسقا دا ۇساق-تۇيەك وزگەرىستەر ەنگىزگەن ەدى. بيلىك سيمۆولدى اۋىستىرۋ شىعىندارىنىڭ باسىم بولىگىن دەمەۋشىلەر جاباتىنىن مالىمدەسە دە، مەملەكەتتىك قازىنادان شىعىندالۋعا تۋرا كەلدى. ال ءالىپبيدى تۇبەگەيلى رەفورمالاۋ ماسەلەسىنە بيۋدجەت جەتكىلىكسىز بولۋى مۇمكىن.
قازاقستان قازىر 42 ارىپتەن تۇراتىن كيريلليتسا جازۋىن قولدانادى. بۇل جۇيە 1940 جىلدان بەرى بار. الايدا XXI عاسىردا ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ رەسەيگە تاۋەلدىلىكتى ازايتۋ ءۇشىن لاتىن قارپىنە كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. 2017 جىلى مەملەكەت باسشىسى 31 ارىپتەن تۇراتىن جاڭا ءالىپبيدى بەكىتتى. دەگەنمەن، اۋقىمدى رەفورمانىڭ ۋاقىت الاتىنى بىردەن ايتىلىپ، كەزەڭ-كەزەڭمەن كوشۋ 2025 جىلعا دەيىن جوسپارلاندى.
نازارباەۆتان كەيىنگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇل ماسەلەدە اسا ساقتىق تانىتىپ، شەنەۋنىكتەردى قاتەلىكتەرگە جول بەرمەۋ ءۇشىن اسىقپاۋعا شاقىردى. وسىلايشا، پروتسەسس تاعى التى جىلعا – 2031 جىلعا دەيىن شەگەرىلدى. ال ەندى تۇرىك باستاماسى پايدا بولدى. قازاقستان بۇل ماسەلەدە اسىعا قويار ما؟ ەكىتالاي.
تەحنيكالىق تۇرعىدان العاندا، بىرىڭعاي تۇركى ءالىپبيىن قابىلداۋ وزبەكستانعا باسقالارعا قاراعاندا جەڭىلىرەك. سەبەبى ەل لاتىن گرافيكاسىن الدەقاشان ەنگىزگەن جانە قازىرگى ۋاقىتتا جازۋدىڭ ەكى نۇسقاسىن قاتار قولدانادى. رەسپۋبليكانىڭ تۇڭعىش باسشىسى يسلام كاريموۆ بۇل تۋرالى ءتيىستى جارلىققا 1993 جىلى قول قويدى. تۇرىك ءالىپبيى نەگىزگە الىنعان. بىراق ۋاقىت وتە كەلە بيلىك تۇرىكتەرمەن ءتۇرلى كەلىسپەۋشىلىككە ۇرىندى. اتاپ ايتقاندا، شەتەلدىك ينۆەستورلار جەرگىلىكتى كۇشتىك قۇرىلىمدار مەن جوعارى بيلىكتەن قولداۋ تاپقان وزگە تۇلعالاردىڭ «رەيدەرلىك تارتىپ الۋلارىنا» شاعىمداندى.
بۇل جاعداي الىپبيگە دە اسەر ەتىپ، ولار اعىلشىن الىپبيىنە قاراي ىعىسا باستادى. ءسويتىپ «چ» جانە «ش» ارىپتەرىن بەينەلەيتىن «ch» جانە «sh» سياقتى ءارىپ تىركەستەرى ەنگىزىلدى. جالپى، وزبەكتىڭ لاتىنشا ءالىپبيى 29 تاڭبادان تۇرادى.
لاتىن قارىپىن ءجيى قولدانۋ تۋرالى جارلىقتارعا قاراماستان، ەكسپەريمەنتتەر ءالى دە جالعاسىپ جاتقاندىقتان رەسپۋبليكادا تولىق ورنىققان جوق. ماسەلەن، جاڭا مەملەكەت باسشىسى شاۆكات ميرزيوەۆ تۇسىندا اعىلشىن ارىپتەرىنىڭ ورنىنا تۇرىك الىپبيىنە ءتان ارىپتەردى قايتارۋ شەشىمى قابىلداندى. مىسالى، «چ» جانە «ش» دىبىستارىن گرافيكالىق تۇردە بەلگىلەۋ ءۇشىن «ç» جانە «ş» نۇسقالارىن قايتارۋ ۇسىنىلدى.
بۇل رەفورما بىرنەشە جىلدان بەرى تالقىلانىپ كەلەدى. 35 جاسقا دەيىنگى جاستار لاتىن قارىپىن ارتىق كورسە، ال اعا بۋىن ۇيرەنشىكتى كيريلليتسادان باس تارتقىسى كەلمەيدى جانە كوبىسى جاڭا فورماتتا ءوز انا تىلىندەگى جازۋلاردى وقي المايدى.
قورىتا ايتقاندا، وزبەكستان لاتىن قارىپىن بىرىڭعاي تۇركى الىپبيىنە اۋىستىرۋدى ەڭ جەڭىل تۇردە جۇزەگە اسىرا الاتىن ەل بولۋى مۇمكىن. اسىرەسە قازىرگى كەزدەگىدەي قوس جازۋ ساقتالسا.
ورتالىق ازيا بىرنەشە رەت باسقا الىپبيگە كوشكەن. 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياعا دەيىن، ودان كەيىن بولشەۆيكتەر كەڭەس وداعىن قۇرعانعا دەيىن بۇل وڭىردە اراب جازۋى قولدانىلعان. 1920 جىلداردىڭ ورتاسىندا بارلىق تۇركى تىلدەرى ءۇشىن لاتىن قارىپىن قولدانۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان. جاڭا ءتارتىپتى ەنگىزۋ 1930 جىلدان باستالدى. بىراق ون جىلدان كەيىن، بىرىڭعاي مەملەكەتكە ارنالعان گرافيكانى بىرىزدەندىرۋ ماقساتىندا ورتالىق ازيا ەلدەرىنە كيريلليتسا جازۋى ەنگىزىلدى.
بۇل اۋىسۋلار سالىستىرمالى تۇردە قيىن بولماعان. ويتكەنى ول كەزدە حالىقتىڭ كوپشىلىگى ساۋاتسىز بولعاندىقتان، ولار جاڭا ءالىپبيدى نولدەن باستاپ ۇيرەندى. قازىرگى جاعداي مۇلدە باسقا. وزبەكستاننىڭ 30 جىلدان استام ۋاقىت بويى لاتىن قارىپىنە كوشۋى، بىراق ءالى دە كيريلليتسادان باس تارتا الماۋى رەفورمانىڭ قيىندىعىن كورسەتەدى.
ومىردە قالاي؟
ومىردەن الىنعان مىسال رەتىندە ءبىر تانىسىمنىڭ وقيعاسىن كەلتىرەيىن. ول 2007 جىلى جۇمىسى بويىنشا بۇكىل وزبەكستاندى ەكى رەت ارالاعان. بۇل ۋاقىتتا بارلىق جەر لاتىن قارپىنە كوشىپ ۇلگەرگەن ەدى. سەبەبى، يسلام كاريموۆ شەنەۋنىكتەرگە 2020 جىلعا دەيىن ەلدى تولىق لاتىنداندىرۋ مىندەتىن قويعان بولاتىن. ۇلتى ورىس، بىراق اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەن دوسىم ءبىر قىزىق جايتقا تاپ بولعان. ونىڭ جوعارى ءبىلىمى جوق 33 جاستاعى تاشكەنتتىك جۇرگىزۋشىسى، جول بەلگىلەرىندەگى جازۋلاردى وقي الماعان، جاڭا ارىپتەردى ءتىپتى بىلمەگەن. ول وزبەك ءتىلىن انا ءتىلى رەتىندە جەتىك مەڭگەرگەنىمەن، جاڭا قارىپتى تۇسىنبەگەن.
ەگەر ورتاق تۇركى ءالىپبيىن ەندىرۋ ۇسىنىسى رەسپۋبليكالارعا مىندەتتى بولاتىن بولسا، بۇل ايماقتاعى كوپتەگەن ەلدەر ءۇشىن بۇل ودان ءارى ابسۋردقا اينالادى. سونىمەن قاتار، جاڭا ءالىپبيدى ەنگىزۋدىڭ شىعىندارى دا ارتا تۇسەدى. سەبەبى وقۋلىقتاردى، مەكتەپ باعدارلامالارىن، جول بەلگىلەرىن، پاسپورتتاردى جانە باسقا قۇجاتتاردى قايتا جازۋ قاجەت بولادى.
تاعى ءبىر ماسەلە – جاڭا لاتىن ءالىپبيىنىڭ ەڭبەك ميگرانتتارىنا اسەرى. ويتكەنى ميگرانتتاردىڭ نەگىزگى باعىتى رەسەي ەكەنى بەلگىلى. ورتالىق ازيادان كەلگەندەر، اسىرەسە جاستار، ورىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن قيىندىقتارعا تاپ بولۋدا. ال ماسكەۋ بولسا تىلدىك تالاپتاردى قاتاڭداتۋدا. سوندىقتان، ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋ، كيريلليتسادا وقىپ، جازا المايتىن ۇرپاقتاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. ال ولار رەسەيدە قالاي جۇمىس ىستەيدى؟ رەسەيدە ءبىر ميلليوننان استام وزبەكستان ازاماتى بار. بۇل ەل ورتالىق ازيا ءوڭىرىنىڭ ازاماتتارىن ۇلكەن كولەمدە جۇمىسپەن قامتۋعا قابىلەتتى جالعىز مەملەكەت بولىپ وتىر.
بۇرىن دا ورتالىق ازيا اۋماعىندا ءبىرتۇتاس ءالىپبي نەمەسە ءتىل ماسەلەسى تالقىلانعان بولاتىن. 2007 جىلى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور گوگا حيدوياتوۆ «فەرگانا» سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا ورتاق تۇركى ءتىلىن قۇرۋ ۇسىنىسىن «پانتيۋركيستەردىڭ اقىماق يدەيالارى» دەپ اتاعان ەدى.
«ورتاق تۇركى ءتىلىنىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس! مەن مۇنى ۋتوپيا دەپ ەسەپتەيمىن. ازىربايجاندىقتاردىڭ ءوز ءنيزاميى بار، بىزدە - ناۋاي، شىڭجاڭنىڭ ءوز اۆتورلارى، ءوز داستۇرلەرى بار. ولاردى قالاي بىرىكتىرۋگە بولادى؟ بۇل جالپى سلاۆيان ءتىلىن قۇرامىز دەگەنمەن بىردەي»، - دەگەن حيدوياتوۆ.
قاراشانىڭ باسىندا بىشكەكتە وتكەن تمۇ سامميتىندە قول قويىلعان قۇجاتتار اراسىندا تۇركى مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ ورتاق تۇركى ءتىلىنىڭ ۇلگىسىن ازىرلەۋ تۋرالى ءوزارا تۇسىنىستىك مەموراندۋمى بار. بىراق نيەتتەن ناقتى رەفورمالارعا دەيىن كەيدە ۇزاق ۋاقىت قاجەت. اسىرەسە، ەگەر بۇل ءتىل سياقتى اسپەكتىلەرگە قاتىستى بولسا. تۇركيا پرەزيدەنتى ەردوعانعا ءوز باستاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءالى دە كوپ ەرىك-جىگەر قاجەت بولادى.
مەرەي الايداروۆا
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
