ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ 1914 جىلى "قازاق" گازەتىنە جاريالانعان "مۇسىلمان سيەزى" اتتى ماقالاسىن وقىپ شىعىپ، ءبىراز ماسەلەگە قانىققانداي بولدىق. رەسەي يمپەرياسىنىڭ ارنايى دايىندىقتان وتكىزگەن ءدىن تاراتۋشىلارىنىڭ قازاق ءتىلىن بۇرمالاپ، ءتۇپ قاينارىنان الىستاتىپ، بۇزۋعا تىرىسۋى، 13 جاسار قىزداردى ەرتە تۇرمىسقا بەرۋدى زاڭداستارعا ارەكەت جاساۋى ءتارىزدى سوراقىلىقتارىنا كوز جەتكىزەمىز. كورسەقىزار مولدالاردىڭ "قىز بالانى تۇماقپەن ۇرعاندا قۇلاماسا، ونىڭ باليعات جاسقا جەتكەنى" دەپ ۇكىم شىعارىپ جۇرگەن كەزى وسى بولسا كەرەك. "تاتار - جۇرگەن جەرى قاتەر", "اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا" دەگەن حالىق سوزدەرى وسى تۇستا پايدا بولۋى ادەن ىقتيمال. ەندى ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ ماقالاسىنا كەزەك بەرەيىك.
"ادىرنا" پورتالى
مۇسىلمان سيەزى قاراعان زاكون جوباسىندا جازىلعان ەكەن، رۋحاني مەكەمەلەردە قاعاز تاتارشا تىلمەن جازىلسىن دەپ. بۇل ءبىزدىڭ قازاق جۇرتىنا ىڭعايسىز ەكەنى كوزگە كورىنىپ تۇر. تۇرىك زاتتى حالىقتا ءبىزدىڭ قازاقتاي ءبىر جەردە تىزە قوسىپ قالىڭ وتىرعان ىرگەلى ەل جوق. ءبىزدىڭ ءتىلدى ءبىزدىڭ قازاق جەرىن ارالاماعان مۇسىلمان باۋىرلارىمىز قايدان ءبىلسىن، ءبىز كىتاپ جازىپ، جۋرنال-گازەت شىعارا باستاعانىمىز وسى 3-4 جىلدىڭ عانا اراسىندا. انىق تۇرىك زاتتى حالىق ءتىلى ءبىزدىڭ قازاقتا...
اباي، شاكارىم، مىرجاقىپ، ماعجانداي اقىنى بار، ءبىر جەردە تىزە قوسىپ وتىرعان 5 ميلليون قازاقتىڭ ءتىلى قالاي جوق بولادى (بۇل جوعارىدا جازىلعان اقىن سوزدەرى سيەزدە سويلەنگەن جوق).
ءبىزدىڭ قازاق وسى ءتىلىن تاستاپ، تاتارعا مىڭگەسكەنى اداسقاندىق بولار، ءبىز، قازاق تاتار تىلىنە شورقاقپىز، تاتار ءتىلى دەگەن ءتىل تاعى بىرەۋ ەمەس. كاۆكاز، قىرىم اۋىلىنداعى تاتاردى قازان تاتارىمەن سويلەستىرسە، ءبىرىن-ءبىرى ۇعا ما، جۇرتقا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن رۋحاني مەكەمە قاعازى ءار وبلىستا ءار جۇرتتىڭ ءوز تىلىمەن جازىلسىن دەدىك جيھانشا ەكەۋمىز. قاعاز ءتىلى ءبىر بولسا، مۇسىلمان بىرىگۋىنە جاقسى، زاكوندا تاتار ءتىلى بولسىن دەپ كورىنە سويلەگەن قازىرەت حۇسايىن، وزگە حازىرەتتەر دە حۇسايىن پىكىرىن قابىلدايتىن كورىنەدى. باقىتجان اعامىز قازاقتا ءتىل جوق دەدى. كوپ تالاستان كەيىن سيەز رۋحاني مەكەمە قاعازى "تاتار-تۇرىك" تىلىمەن جازىلسىن دەدى. ءبىز قازاق ءتىلى زاكونعا جازىلسىن دەپ قارىسا المادىق، بۇكتەمەدە قالاتىن قالاتىن بولعان سوڭ. جىعىلاتىن بولعان سوڭ "تۇرىك" دەگەننىڭ ىشىندە كىردىك قوي دەپ توقتادىق. تۇبىندە ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى بىزبەن تۇقىمى ءبىر وزگە مۇسىلماندى بايىتپاسا، ءبىز بىرەۋگە قوڭسى قونبايمىز عوي. عۇمىر جۇزىندە ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى ءوز بايگەسىن الار. اباي، احمەت، شاكارىم، تارعىننان ءھام وزگەلەردەن بۇل كورىنىپ تۇر عوي.
زاكون جوباسىندا جازىلعان ەكەن، ايەل 13 جاسقا تولسا، نەكەگە شارت بولسىن دەپ.
تالعات، دوكتور حۇسايىنبەك اعاەۆ 13 جاستا ادام بالاسى ءوسىپ جەتىلمەيدى، بالا كوتەرۋگە جارامايدى، 13 جاستا قىزدىڭ كۇيەۋگە ءتيۋى ۇلكەن زيان، 13 جاستا اقىل دا تولا ما، 13-تەگى بالا نە شارۋا باسقارادى، زاكوندا نەكە شارتى 16 جاس بولسىن دەدى. تالعات ءھام حۇسايىنبەكپەن اقساقال حازىرەتتەر كوپ تارتىستى، 13 جاس شاريعاتقا دۇرىس، 16 بولسا شاريعات بۇزىلادى دەپ. دەپۋتات جاعىپاروۆ ايتتى: كاۆكازدا ايەل بالانى بورىكپەن ۇرىپ، جىعىلماسا، نەكە قيىپ الادى، بۇ دا شاريعات بولعانى ما؟ اقىرىندا عۇمىر قۇدىرەتى حازىرەتتەردى بۇكتەپ، زاكوندا نەكە شارتىنا ايەل جاسى 16, ەر جاسى 18 بولىپ جازىلدى.
مۋفتيگە قانداي ونەرلى كىسى لايىق دەپ ءسوز بولعاندا، مۋفتي ورنىنا سايلاۋ شارتى مىناۋ بولسىن: ءدىن تۋرالى كىتاپ جازىپ، كىتابىن سىنعا الىپ، بايگە العان عانا كىسى سايلانسىن، مىنا ەۆروپا ۋنيۆەرسيتەتى عۇلاماسىنىڭ جولى سياقتى دەپ ەدىم. ماعان جالعىز موسى اپەندى قوسىلدى. ءبىز بۇكتەمەدە قالدىق.
سەرالى لاتين رۋحاني كىسىلەر اتقاراتىن بيلىك تۋرالى سيەز الدىنا زاكون جوباسىن تارتقان ەدى، بۇل جوبا بۇكتەمەدە قالعانداي بولىپ، زاكون جوباسىن قارايتىن كىسىلەر قولىنا تاپسىرادى. سەرالى زاكون جوباسىن مۇندا جازۋعا ۋاقىتشا قالام ءمۇجىلىپ تۇر. جيھانشا ءبىزدىڭ مۇسىلمان رۋحاني ىستەرى ىشكى مينيستردەن تىسقارى، سۋد ءمينيسترى يكەمىندە بولسىن دەپ ەدى، بۇ دا بۇكتەمەدە قالدى.
ءاليحان بوكەيحانۇلى
ء(اليحان. مۇسىلمان سيەزى. "قازاق". قۇراستىرۋشىلار: ءۇ.سۋبحانبەردينا، س.ءداۋىتوۆ، ق.ساحوۆ.
- "قازاق ەنتسيكلوپەدياسى", الماتى، 1998. - 118-119 بب.)
