Älihan Bökeihanūlynyŋ 1914 jyly "Qazaq" gazetıne jariialanǧan "Mūsylman siezı" atty maqalasyn oqyp şyǧyp, bıraz mäselege qanyqqandai boldyq. Resei İmperiiasynyŋ arnaiy daiyndyqtan ötkızgen dın taratuşylarynyŋ qazaq tılın būrmalap, tüp qainarynan alystatyp, būzuǧa tyrysuy, 13 jasar qyzdardy erte tūrmysqa berudı zaŋdastarǧa äreket jasauy tärızdı soraqylyqtaryna köz jetkızemız. Körseqyzar moldalardyŋ "qyz balany tūmaqpen ūrǧanda qūlamasa, onyŋ baliǧat jasqa jetkenı" dep ükım şyǧaryp jürgen kezı osy bolsa kerek. "Tatar - jürgen jerı qater", "Aŋqau elge aramza molda" degen halyq sözderı osy tūsta paida boluy äden yqtimal. Endı Älihan Bökeihanūlynyŋ maqalasyna kezek bereiık.
"Adyrna" portaly
Mūsylman siezı qaraǧan zakon jobasynda jazylǧan eken, ruhani mekemelerde qaǧaz tatarşa tılmen jazylsyn dep. Būl bızdıŋ qazaq jūrtyna yŋǧaisyz ekenı közge körınıp tūr. Türık zatty halyqta bızdıŋ qazaqtai bır jerde tıze qosyp qalyŋ otyrǧan ırgelı el joq. Bızdıŋ tıldı bızdıŋ qazaq jerın aralamaǧan mūsylman bauyrlarymyz qaidan bılsın, bız kıtap jazyp, jurnal-gazet şyǧara bastaǧanymyz osy 3-4 jyldyŋ ǧana arasynda. Anyq türık zatty halyq tılı bızdıŋ qazaqta...
Abai, Şäkärım, Mırjaqyp, Maǧjandai aqyny bar, bır jerde tıze qosyp otyrǧan 5 million qazaqtyŋ tılı qalai joq bolady (Būl joǧaryda jazylǧan aqyn sözderı siezde söilengen joq).
Bızdıŋ qazaq osy tılın tastap, tatarǧa mıŋgeskenı adasqandyq bolar, bız, qazaq tatar tılıne şorqaqpyz, tatar tılı degen tıl taǧy bıreu emes. Kavkaz, Qyrym auylyndaǧy tatardy Qazan tatarymen söilestırse, bırın-bırı ūǧa ma, jūrtqa yŋǧaily bolu üşın ruhani mekeme qaǧazy är oblysta är jūrttyŋ öz tılımen jazylsyn dedık Jihanşa ekeumız. Qaǧaz tılı bır bolsa, mūsylman bırıguıne jaqsy, zakonda tatar tılı bolsyn dep körıne söilegen qazıret Hūsaiyn, özge hazıretter de Hūsaiyn pıkırın qabyldaityn körınedı. Baqytjan aǧamyz qazaqta tıl joq dedı. Köp talastan keiın siez ruhani mekeme qaǧazy "tatar-türık" tılımen jazylsyn dedı. Bız qazaq tılı zakonǧa jazylsyn dep qarysa almadyq, büktemede qalatyn qalatyn bolǧan soŋ. Jyǧylatyn bolǧan soŋ "Türık" degennıŋ ışınde kırdık qoi dep toqtadyq. Tübınde bızdıŋ qazaq tılı bızben tūqymy bır özge mūsylmandy baiytpasa, bız bıreuge qoŋsy qonbaimyz ǧoi. Ǧūmyr jüzınde bızdıŋ qazaq tılı öz bäigesın alar. Abai, Ahmet, Şäkärım, Tarǧynnan häm özgelerden būl körınıp tūr ǧoi.
Zakon jobasynda jazylǧan eken, äiel 13 jasqa tolsa, nekege şart bolsyn dep.
Talǧat, doktor Hūsaiynbek Aǧaev 13 jasta adam balasy ösıp jetılmeidı, bala köteruge jaramaidy, 13 jasta qyzdyŋ küieuge tiiuı ülken ziian, 13 jasta aqyl da tola ma, 13-tegı bala ne şarua basqarady, zakonda neke şarty 16 jas bolsyn dedı. Talǧat häm Hūsaiynbekpen aqsaqal hazıretter köp tartysty, 13 jas şariǧatqa dūrys, 16 bolsa şariǧat būzylady dep. Deputat Jaǧyparov aitty: Kavkazda äiel balany börıkpen ūryp, jyǧylmasa, neke qiyp alady, bū da şariǧat bolǧany ma? Aqyrynda Ǧūmyr qūdıretı hazıretterdı büktep, zakonda neke şartyna äiel jasy 16, er jasy 18 bolyp jazyldy.
Muftige qandai önerlı kısı laiyq dep söz bolǧanda, mufti ornyna sailau şarty mynau bolsyn: dın turaly kıtap jazyp, kıtabyn synǧa alyp, bäige alǧan ǧana kısı sailansyn, myna Evropa universitetı ǧūlamasynyŋ joly siiaqty dep edım. Maǧan jalǧyz Mosy äpendı qosyldy. Bız büktemede qaldyq.
Seraly Latin ruhani kısıler atqaratyn bilık turaly siez aldyna zakon jobasyn tartqan edı, būl joba büktemede qalǧandai bolyp, zakon jobasyn qaraityn kısıler qolyna tapsyrady. Seraly zakon jobasyn mūnda jazuǧa uaqytşa qalam müjılıp tūr. Jihanşa bızdıŋ mūsylman ruhani ısterı ışkı ministrden tysqary, sud ministrı ikemınde bolsyn dep edı, bū da büktemede qaldy.
Älihan BÖKEIHANŪLY
(Älihan. Mūsylman siezı. "Qazaq". Qūrastyruşylar: Ü.Subhanberdina, S.Däuıtov, Q.Sahov.
- "Qazaq ensiklopediiasy", Almaty, 1998. - 118-119 bb.)
Ūqsas jaŋalyqtar
tarih
dın
#älihan_bökeihan
genderlık saiasat
Qyz taǧdyry
Mūsylmandar qūryltaiy
Äiel teŋdıgı
İslam dını
