بۇعان دەيىن تۇركى ەلدەرىنىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى قۇرىلتايلارى تۇركىستان قالاسىندا ءوتۋى ءتيىس بولاتىن. بىراق ولاي بولماي شىقتى. جانە ونىڭ سەبەبىن دە ەشكىم تۇسىندىرمەدى.
قازاقستان استاناسىندا قاراشانىڭ 3-ىندە جەتى ەل باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن تۇركى مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ ءسامميتى ءوتتى. وعان ۇيىم مۇشەلەرى ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، تۇركيا، وزبەكستان پرەزيدەنتتەرىمەن قوسا ۇيىمعا باقىلاۋشى ۆەنگريا پرەمەرى ۆيكتور وربان مەن تۇركىمەنستان حالىق ءماسليحاتىنىڭ توراعاسى قۇربانعۇلى بەردىمۇحاممەدوۆ قاتىستى.
تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى باسشىلارىنىڭ ءسامميتى اۋەلدە تۇركىستاندا وتەدى دەپ حابارلانعان ەدى. وسى ناۋرىز ايىندا انكارادا وتكەن تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ توتەنشە جاعدايعا بايلانىستى وتكەن كەزەكتەن تىس سامميتىندە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «بيىل قازان ايىندا كيەلى تۇركىستاندا ۇيىمنىڭ ونىنشى مەرەيتويلىق ءسامميتى وتەدى. سىزدەردى وسى القالى جيىنعا قاتىسۋعا شاقىرامىن. كۇزدە ۇيىمعا توراعالىق ەتۋ مىندەتى قازاقستانعا جۇكتەلەدى. سول كەزدە بىرقاتار ماڭىزدى ءىس-شارا ۇيىمداستىرىلاتىن بولادى»، - دەگەن بولاتىن.
تۇركى ەلدەرىنىڭ تۇركىستاندا وتەدى دەپ وتپەي كەلە جاتقان وتىرىسى ءبىر بۇل ەمەس.
2021 جىلى دا قازاقستاننىڭ تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ بەيرەسمي ءسامميتىن ءتۇركىستاندا وتكءىزۋ نيەتى بولعان. «بۇل باسقوسۋدى ءبارىمىز ءۇشىن قاسيەتتى تۇركىستاندا ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاعان ەدىك. الايدا، پاندەمياعا بايلانىستى كۇردەلى احۋالعا وراي ءبىز ءسامميتتى ونلاين فورماتتا وتكىزۋدى ءجون كوردىك. ىندەتتىڭ بەتى قايتقان سوڭ بۇرىنعىداي بەتپە-بەت جۇزدەسەمىز دەپ سەنەمىن،» - دەگەن سوندا قازاقستان پرەزيدەنتى.
نەگە تۇركىستان؟
تۇركىستانننىڭ تىلگە ورالۋىنىڭ مىنانداي سەبەپتەرى بولعان سياقتى.
تۇركىستان شاھارىندا قالىڭ تۇركىنىڭ اۋليەسى قوجا احمەت ياساۋي مەن قازاق مەملەكەتتىگىن قالىپتاستىرعان حان-سۇلتاندار جەرلەنگەن. «تۇركىستان ءپىرى» اتانعان ءياساۋيدى اناتوليا تۇركىلەرىنەن باستاپ، بۇكىل ورتالىق ازيا اۋليە تۇتاتىنى بەلگىلى. ال اۋليە كەسەنەسىندەگى اق ساراي كەزىندە قازاق حاندىعىنىڭ رەزيدەنتسياسى قىزمەتىن اتقارعان. جانە كەسەنەدە اۋليە ماڭىندا قازاقتىڭ كوپتەگەن قايراتكەرلەرى جەرلەنگەن. ياعني، تۇركىستان – قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نىشانى. سول توڭىرەكتەگى ارىستان باب، نەمەسە وتىرار قالاسىنىڭ ورنى – ءبارى دە تۇركىتىلدەستەردىڭ ورتاق وركەنيەتىنىڭ قالدىعى ىسپەتتى.
تۇركىستان وتكەن عاسىرلاردا قالاي اتالعانىنا قاراماستان، سىرداريا جاعاسىنداعى ۇلى مادەنيەتتىڭ كورسەتكىشى بولاتىن.
وسىعان وراي تۇركىستاندى «تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى» دەگەن القالاۋ دا داستۇرگە اينالعان.
نەگە تۇركىستان ەمەس؟
ءاۋەلدە ايتىلعان جوسپاردىڭ وزگەرىپ، تۇركى قۇرىلتايلارىنىڭ تۇركىستاندا وتپەي قالۋ سەبەبى نەدە بولۋى مۇمكىن؟
وبلىس ورتالىعى بولعاننان بەرى وسى قالادا جاڭا اۋداندار مەن جاڭا عيماراتتار بوي كوتەرىپ كەلەدى. اۋەلدەگى تۇجىرىمدامادا عيماراتتاردىڭ ياساۋي كەسەنەسىنەن بيىك سالىنباۋ كەرەكتىگى ايتىلاتىن. الايدا كەيىن وعان كەرەعار كورىنىس قالىپتاستى.
بىلتىر تۇركى ساءمميتى وتكىزىلگەن وزبەكستاننىڭ سامارقان شاھارى ەسكى كەلبەتىن تولىقتىراتىن جاڭا عيماراتتارمەن تولىقتى. باستىسى – شىعىستىق ۇيلەسىم ساقتالدى.
ال تۇركىستان ولاي بولماي شىقتى. قوراپ ۇيلەر بوي تۇزەپ، تاريحي ەسكەرتكىشتەر ياساۋي كەسەنەسى كەشەنىمەن شەكتەلدى. ينفراقۇرىلىمدار جاعىنان دا تۇركىستاندى سامارقانمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن سياقتى.
وزبەكستان نە ىستەدى؟
وزبەكستان وتكەن جىلى تۇركى ەلدەرى قۇرىلتايى قارساڭىندا سامارقاندا ۇلكەن دايىندىق جاسادى. سامميت ءۇشىن عيماراتتار سالىنىپ، ينفراقۇرىلىمىن جەتىلدىردى. ال ورتالىق ازياداعى تاريحي تۇلعا اقساق تەمىر جەرلەنگەن كونە شاھاردا عاسىرلاردان جەتكەن ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى الدەقايدا كوپ جانە جاقسى ساقتالعان. مۇنىڭ سىرتىندا قۇلاپ، قۇرۋعا اينالعان تاريحي عيماراتتار ءسامميتسىز دە قالپىنا كەلتىرىپ، رەستاۆراتسيادان ءوتىپ تۇراتىن.
قازىرگى وزبەك پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزەەۆتىڭ بيلىككە كەلگەندەگى باستى تۇجىرىمداماسى «جاڭا وزبەكستان» كەلبەتىن قالىپتاستىرۋ بولاتىن. جانە ول جاڭا كەلبەت قالىپتاستىرۋدى شاھارلاردى ەسكى ماحاللالاردى بۇزىپ، بيىك ۇيلەر، جاڭا قۇرىلىس جۇرگىزۋدەن باستاعان. سوندىقتان حالىقارالىق ساياسي وقيعالار كەزىندە وزبەكستان ءوزىنىڭ جاڭارىپ كەلە جاتقانىن وسى قىرىنان دا كورسەتۋگە تىرىسادى.
ال كەشە قازاقستاندا وتكەن جيىندا تۇركى ەلدەرىنىڭ استانا قالاسىنا «تۇركى الەمىنىڭ قارجى ورتالىعى» مارتەبەسىن بەرۋ باستاماسىن قولداعانى ايتىلدى. پرەزيدەنت توقاەۆ جينالعاندارعا سول ءۇشىن دە العىس ءبىلدىردى.
ال تۇركىستاندا قۇرىلتاي وتكىزۋ ونىڭ تاريحي كەلبەتىن ساقتاپ، قالا ۇيلەسىمدى دامىعاندا عانا مۇمكىن سياقتى.
جانات العاداي
