Buǵan deıin Túrki elderiniń ártúrli deńgeıdegi quryltaılary Túrkistan qalasynda ótýi tıis bolatyn. Biraq olaı bolmaı shyqty. Jáne onyń sebebin de eshkim túsindirmedi.
Qazaqstan astanasynda qarashanyń 3-inde jeti el basshylarynyń qatysýymen Túrki memleketteri basshylarynyń sammıti ótti. Oǵan uıym músheleri Ázerbaıjan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Túrkııa, Ózbekstan prezıdentterimen qosa uıymǵa baqylaýshy Vengrııa premeri Vıktor Orban men Túrkimenstan Halyq máslıhatynyń tóraǵasy Qurbanǵuly Berdimuhammedov qatysty.
Túrki memleketteri uıymy basshylarynyń sammıti áýelde Túrkistanda ótedi dep habarlanǵan edi. Osy naýryz aıynda Ankarada ótken Túrki memleketteri uıymynyń tótenshe jaǵdaıǵa baılanysty ótken kezekten tys sammıtinde Qazaqstan prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Bıyl qazan aıynda kıeli Túrkistanda Uıymnyń onynshy mereıtoılyq sammıti ótedi. Sizderdi osy alqaly jıynǵa qatysýǵa shaqyramyn. Kúzde uıymǵa tóraǵalyq etý mindeti Qazaqstanǵa júkteledi. Sol kezde birqatar mańyzdy is-shara uıymdastyrylatyn bolady», - degen bolatyn.
Túrki elderiniń Túrkistanda ótedi dep ótpeı kele jatqan otyrysy bir bul emes.
2021 jyly da Qazaqstannyń Túrki tildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesiniń beıresmı sammıtin Túrkistanda ótkizý nıeti bolǵan. «Bul basqosýdy bárimiz úshin qasıetti Túrkistanda uıymdastyrýdy josparlaǵan edik. Alaıda, pandemııaǵa baılanysty kúrdeli ahýalǵa oraı biz sammıtti onlaın formatta ótkizýdi jón kórdik. Indettiń beti qaıtqan soń burynǵydaı betpe-bet júzdesemiz dep senemin,» - degen sonda Qazaqstan prezıdenti.
NEGE TÚRKISTAN?
Túrkistannnyń tilge oralýynyń mynandaı sebepteri bolǵan sııaqty.
Túrkistan shaharynda qalyń túrkiniń áýlıesi Qoja Ahmet Iasaýı men Qazaq memlekettigin qalyptastyrǵan han-sultandar jerlengen. «Túrkistan piri» atanǵan Iasaýıdi Anatolııa túrkilerinen bastap, búkil Ortalyq Azııa áýlıe tutatyny belgili. Al áýlıe kesenesindegi Aq saraı kezinde Qazaq handyǵynyń rezıdenııasy qyzmetin atqarǵan. Jáne kesenede áýlıe mańynda qazaqtyń kóptegen qaıratkerleri jerlengen. Iaǵnı, Túrkistan – qazaq memlekettiginiń nyshany. Sol tóńirektegi Arystan bab, nemese Otyrar qalasynyń orny – bári de túrkitildesterdiń ortaq órkenıetiniń qaldyǵy ispetti.
Túrkistan ótken ǵasyrlarda qalaı atalǵanyna qaramastan, Syrdarııa jaǵasyndaǵy uly mádenıettiń kórsetkishi bolatyn.
Osyǵan oraı Túrkistandy «túrki áleminiń rýhanı astanasy» degen alqalaý da dástúrge aınalǵan.
NEGE TÚRKISTAN EMES?
Áýelde aıtylǵan jospardyń ózgerip, Túrki quryltaılarynyń Túrkistanda ótpeı qalý sebebi nede bolýy múmkin?
Oblys ortalyǵy bolǵannan beri osy qalada jańa aýdandar men jańa ǵımarattar boı kóterip keledi. Áýeldegi tujyrymdamada ǵımarattardyń Iasaýı kesenesinen bıik salynbaý kerektigi aıtylatyn. Alaıda keıin oǵan kereǵar kórinis qalyptasty.
Byltyr Túrki sammıti ótkizilgen Ózbekstannyń Samarqan shahary eski kelbetin tolyqtyratyn jańa ǵımarattarmen tolyqty. Bastysy – shyǵystyq úılesim saqtaldy.
Al Túrkistan olaı bolmaı shyqty. Qorap úıler boı túzep, tarıhı eskertkishter Iasaýı kesenesi keshenimen shekteldi. Infraqurylymdar jaǵynan da Túrkistandy Samarqanmen salystyrýǵa kelmeıtin sııaqty.
ÓZBEKSTAN NE ISTEDI?
Ózbekstan ótken jyly túrki elderi quryltaıy qarsańynda Samarqanda úlken daıyndyq jasady. Sammıt úshin ǵımarattar salynyp, ınfraqurylymyn jetildirdi. Al Ortalyq Azııadaǵy tarıhı tulǵa Aqsaq Temir jerlengen kóne shaharda ǵasyrlardan jetken sáýlet eskertkishteri áldeqaıda kóp jáne jaqsy saqtalǵan. Munyń syrtynda qulap, qurýǵa aınalǵan tarıhı ǵımarattar sammıtsiz de qalpyna keltirip, restavraııadan ótip turatyn.
Qazirgi ózbek prezıdenti Shavkat Mırzeevtiń bılikke kelgendegi basty tujyrymdamasy «Jańa Ózbekstan» kelbetin qalyptastyrý bolatyn. Jáne ol jańa kelbet qalyptastyrýdy shaharlardy eski mahallalardy buzyp, bıik úıler, jańa qurylys júrgizýden bastaǵan. Sondyqtan halyqaralyq saıası oqıǵalar kezinde Ózbekstan óziniń jańaryp kele jatqanyn osy qyrynan da kórsetýge tyrysady.
Al keshe Qazaqstanda ótken jıynda túrki elderiniń Astana qalasyna «Túrki áleminiń qarjy ortalyǵy» mártebesin berý bastamasyn qoldaǵany aıtyldy. Prezıdent Toqaev jınalǵandarǵa sol úshin de alǵys bildirdi.
Al Túrkistanda quryltaı ótkizý onyń tarıhı kelbetin saqtap, qala úılesimdi damyǵanda ǵana múmkin sııaqty.
Janat Alǵadaı
