«ءتىل» جانە «مەملەكەت» ەكەۋى ءبىر-بىرىنەن اجىرمايتىن كونە ءارى جاڭا ۇعىم. كونە دەۋىمىز – ءتىل مەن مەملەكەت اراسىندا الميساقتان بەرى اجىراماس بايلانىس بار. اسىرەسە، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ وركەندەۋىندە ءتىل وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ول مەملەكەت قۇرۋدىڭ نەگىزگى سيمۆولى جانە ساياسي كۇرەستىڭ ماڭىزدى قۇرالى مەن ۇرانى بولىپ تابىلادى.
ادەتتە، مەملەكەت قۇرىلعاننان كەيىن بيلىك تىلدەردى بىرىزدەندىرۋگە كۇش سالىپ، تيتۋلدى ۇلت ءتىلىن دامىتۋ ارقىلى مەملەكەتتىك باسقارۋدى جۇزەگە اسىرادى. ال كەيبىر مەملەكەتتەردە ءتىپتى تەرريتوريالىق كەڭەيۋ مەن وتارلاۋدىڭ يدەولوگياسى رەتىندە قولدانىلدى.
جاڭا دەۋىمىز – ءتىل مەن مەملەكەتتىڭ قارىم-قاتىناسى بۇگىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان تىڭ وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. ءتىل ەندى بۇرىنعى ۋاقىتتاعىداي قاراپايىم ۇعىم ەمەس، ونىڭ كوننوتاتسيالارى ۇنەمى بايىپ، فۋنكتسيالارى ۇنەمى كەڭەيىپ، قۇندىلىعى ۇنەمى ارتىپ وتىرادى.
مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن دامۋ جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتەگى ماڭىزدى ءرولىن وتكەنمەن سالىستىرۋعا بولمايدى، ادەتتەگى قيال شەگىنەن شارىقتاپ اسىپ ءتۇستى. قازىرگى ۋاقىتتا دۇنيەجۇزىندەگى مەملەكەتتەر ءتىلدىڭ كوپتەگەن جاڭا مۇمكىندىكتەر جانە كۇردەلى ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلۋدە...
1. ءتىل تەحنولوگياسى (Language Technology). ءتىل، كومپيۋتەر جانە ينتەرنەتتىڭ ۇيلەسىمى ادامزات وركەنيەتىنىڭ ەكىنشى تىنىسىن اشتى، ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلىن، ءومىر سالتىن جانە الەۋمەتتىك دامۋىن وزگەرتتى، سونىمەن قاتار ءتىلدىڭ قىزمەتىن تۇلعاارالىق قارىم-قاتىناستان ادام مەن تەحنولوگيا اراسىنداعى بايلانىسقا دەيىن كەڭەيتتى.
بۇگىنگى تاڭدا تىلدىك اقپاراتتى وڭدەۋدىڭ نەگىزگى وزەگى بولاتىن تىلدىك تەحنولوگيا ادام ءومىرىنىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىنە، كومپيۋتەرلەردەن ينتەرنەت جەلىلەرىنە، جاندى ينتەللەكتتەن جاساندى ينتەللەكتكە ۇلاسىپ كەتتى. قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا تىلدىك تەحنولوگيالاردىڭ جەتىستىكتەرىنەن تۋىنداعان ونىمدەردى كورە الامىز. ءتىل تەحنولوگياسى زاماناۋي عىلىمي-تەحنولوگيالىق يننوۆاتسيانىڭ كوشباسشى سالاسىنا اينالىپ، ەلدىڭ عىلىمي-تەحنولوگيالىق قۋاتى مەن دامۋ دەڭگەيىنىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشىنىڭ بىرىنە اينالدى. الەمنىڭ بارلىعىندا ەمەس، ارينە، تەك دامىعان ەلدەرىندە.
2. ءتىل يندۋسترياسى (Language Industry). ءتىل يندۋسترياسى اۋدارما، سۋبتيتر مەن دۋبلياج، ءتىل تەحنولوگياسى مەن جابدىقتار سالاسىنداعى زەرتتەۋلەر مەن ازىرلەمەلەردى (ەلەكتروندى سوزدىك، ينتەللەكتۋالدى اۋدارما جۇيەسى، كونفەرەنتسيا جانە تەلەفون ارقىلى اۋىزشا اۋدارما جۇيەسى، تىلدىك وقىتۋعا ارنالعان باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋدى جانە ت.ب.) قامتيدى.
بەلگىلى ءبىر مەملەكەت نەمەسە ايماققا ەكونوميكالىق دامۋ، گەو- جانە ۇلتتىق ساياسات فاكتورى اسەر ەتەتىن سياقتى تىلدىك قۇرام مەن ونىڭ قولدانىلۋى ءارتۇرلى سيپاتتامالاردى كورسەتەدى جانە بۇل سيپاتتامالار ءتىل يندۋسترياسىنىڭ دامۋىنا سايكەس جوبالاناتىن بولادى. مىسالى، اعىلشىن ءتىلدى ەلدەردەگى تىلدىك وقىتۋ يندۋسترياسى، ەۋروداق ەلدەرىندەگى تىلدىك اۋدارما يندۋسترياسى، سونىمەن قاتار اقش-تاعى دامىپ كەلە جاتقان تەلەفون ارقىلى اۋدارما نارىعى، ال «كورمە پاتشالىعى» دەپ اتالاتىن گەرمانياداعى تىلدىك كورمەلەر يندۋسترياسى دا زامانىنىڭ وزىق يندۋستريا سالاسى.
اقش، ۇلىبريتانيا، كانادا، يرلانديا اعىلشىن ءتىلىنىڭ تىلدىك رەسۋرستارىنا بايلانىستى اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدى ەكسپورتتاۋ ارقىلى ماڭىزدى تابىس كوزىنە اينالدىردى. 2005 جىلى ۇلىبريتانيانىڭ قارجى ءمينيسترى گوردون براۋن الەمدە اعىلشىن ءتىلىن 2 ميللياردقا جۋىق ادام ۇيرەنىپ جاتقانىن جانە ۇلىبريتانيانىڭ اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ ماتەريالدارىنان تۇسەتىن كىرىسى مۇناي مەن كەمە ترانسپورتى سەكتورىنان اسىپ تۇسەتىنىن ايتىپ، 2020 جىلعا قاراي شەتەلدە ساتىلاتىن وقىتۋ ونىمدەرىنىڭ سانى جىلىنا 10 ميلليارد فۋنت ستەرلينگكە جەتەدى دەپ بولجايدى.
ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بۇگىن حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باسشىسى Rauan Kenzhekhanۇلىن قابىلداعان دا «...قازىرگى IT تەحنولوگيالاردى قازاق ءتىلىنىڭ قىزمەتىنە قويا ءبىلۋىمىز قاجەت» دەپ تاپسىرما بەرۋ دە سوندىقتان. ءارى بۇل تاقىرىپ كۇنى ەرتەڭ وتەتىن Dijital Bridge 2023 فورۋمى اياسىندا وتەتىن «ءاى جانە قازاق ءتىلى» تاقىرىبىنداعى پانەلدىك سەسسيادا تالقىلاناتىن بولادى.
بەرىكحان يىسبەكۇلى،
شاكارىم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى
