«Tıl» jäne «memleket» ekeuı bır-bırınen ajyrmaityn köne ärı jaŋa ūǧym. Köne deuımız – tıl men memleket arasynda älmisaqtan berı ajyramas bailanys bar. Äsırese, ūlttyq memlekettıŋ örkendeuınde tıl öte maŋyzdy röl atqarady. Ol memleket qūrudyŋ negızgı simvoly jäne saiasi kürestıŋ maŋyzdy qūraly men ūrany bolyp tabylady.
Ädette, memleket qūrylǧannan keiın bilık tılderdı bırızdendıruge küş salyp, tituldy ūlt tılın damytu arqyly memlekettık basqarudy jüzege asyrady. Al keibır memleketterde tıptı territoriialyq keŋeiu men otarlaudyŋ ideologiiasy retınde qoldanyldy.
Jaŋa deuımız – tıl men memlekettıŋ qarym-qatynasy bügınde būryn-soŋdy bolmaǧan tyŋ özgerısterge ūşyrady. Tıl endı būrynǧy uaqyttaǧydai qarapaiym ūǧym emes, onyŋ konnotasiialary ünemı baiyp, funksiialary ünemı keŋeiıp, qūndylyǧy ünemı artyp otyrady.
Memlekettık basqaru men damu jäne ūlttyq qauıpsızdıktegı maŋyzdy rölın ötkenmen salystyruǧa bolmaidy, ädettegı qiial şegınen şaryqtap asyp tüstı. Qazırgı uaqytta düniejüzındegı memleketter tıldıŋ köptegen jaŋa mümkındıkter jäne kürdelı mäselelermen betpe-bet kelude...
1. Tıl tehnologiiasy (Language Technology). Tıl, kompiuter jäne internettıŋ üilesımı adamzat örkenietınıŋ ekınşı tynysyn aşty, adamnyŋ ömır süru täsılın, ömır saltyn jäne äleumettık damuyn özgerttı, sonymen qatar tıldıŋ qyzmetın tūlǧaaralyq qarym-qatynastan adam men tehnologiia arasyndaǧy bailanysqa deiın keŋeittı.
Bügıngı taŋda tıldık aqparatty öŋdeudıŋ negızgı özegı bolatyn tıldık tehnologiia adam ömırınıŋ barlyq aspektılerıne, kompiuterlerden internet jelılerıne, jandy intellektten jasandy intellektke ūlasyp kettı. Qoǧamnyŋ barlyq salasynda tıldık tehnologiialardyŋ jetıstıkterınen tuyndaǧan önımderdı köre alamyz. Tıl tehnologiiasy zamanaui ǧylymi-tehnologiialyq innovasiianyŋ köşbasşy salasyna ainalyp, eldıŋ ǧylymi-tehnologiialyq quaty men damu deŋgeiınıŋ maŋyzdy körsetkışınıŋ bırıne ainaldy. Älemnıŋ barlyǧynda emes, ärine, tek damyǧan elderınde.
2. Tıl industriiasy (Language Industry). Tıl industriiasy audarma, subtitr men dubliaj, tıl tehnologiiasy men jabdyqtar salasyndaǧy zertteuler men äzırlemelerdı (elektrondy sözdık, intellektualdy audarma jüiesı, konferensiia jäne telefon arqyly auyzşa audarma jüiesı, tıldık oqytuǧa arnalǧan baǧdarlamalyq qamtamasyz etudı jäne t.b.) qamtidy.
Belgılı bır memleket nemese aimaqqa ekonomikalyq damu, geo- jäne ūlttyq saiasat faktory äser etetın siiaqty tıldık qūram men onyŋ qoldanyluy ärtürlı sipattamalardy körsetedı jäne būl sipattamalar tıl industriiasynyŋ damuyna säikes jobalanatyn bolady. Mysaly, aǧylşyn tıldı elderdegı tıldık oqytu industriiasy, Eurodaq elderındegı tıldık audarma industriiasy, sonymen qatar AQŞ-taǧy damyp kele jatqan telefon arqyly audarma naryǧy, al «körme patşalyǧy» dep atalatyn Germaniiadaǧy tıldık körmeler industriiasy da zamanynyŋ ozyq industriia salasy.
AQŞ, Ūlybritaniia, Kanada, İrlandiia aǧylşyn tılınıŋ tıldık resurstaryna bailanysty aǧylşyn tılın oqytudy eksporttau arqyly maŋyzdy tabys közıne ainaldyrdy. 2005 jyly Ūlybritaniianyŋ Qarjy ministrı Gordon Braun älemde aǧylşyn tılın 2 milliardqa juyq adam üirenıp jatqanyn jäne Ūlybritaniianyŋ aǧylşyn tılın oqytu materialdarynan tüsetın kırısı mūnai men keme transporty sektorynan asyp tüsetının aityp, 2020 jylǧa qarai şetelde satylatyn oqytu önımderınıŋ sany jylyna 10 milliard funt sterlingke jetedı dep boljaidy.
El Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ bügın Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ basşysy Rauan Kenzhekhanūlyn qabyldaǧan da «...qazırgı IT tehnologiialardy qazaq tılınıŋ qyzmetıne qoia bıluımız qajet» dep tapsyrma beru de sondyqtan. Ärı būl taqyryp künı erteŋ ötetın Dijital Bridge 2023 forumy aiasynda ötetın «AI jäne qazaq tılı» taqyrybyndaǧy paneldık sessiiada talqylanatyn bolady.
Berıkhan İısbekūly,
Şäkärım universitetınıŋ prorektory
Ūqsas jaŋalyqtar
