يسلام الەمى نەمەسە مۇسىلمان دۇنيەسى حح عاسىردان باستاپ ءححى عاسىردىڭ تاڭىندا مودەرنيزمنىڭ وتە نازىك كەزەڭىن باستان كەشىرىپ وتىر. يسلام الەمىندە «بوگدە» الەمگە قارسى ىشكى پروتەست قالىپتاسىپ ۇلگەردى. بۇل وزگەرىستەر حالىقارالىق احۋالدىڭ وزگەرۋىمەن دە بايلانىستى.
وسىنىڭ بارلىعى تۇپتەپ كەلگەندە ەكونوميكالىق، قوعامدىق، ساياسي، فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ۇلكەن داعدارىستارعا جول اشتى. اتالمىش داعدارىس، ۇزدىكسىز وزگەرىس پەن تۇراقسىزدىق ەتەك العان بۇگىنگى تۇستا، قوعامدىق قارىم-قاتىناستاردى بۇرىنعى قالىپتاسقان قاساڭ شەڭبەردە قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوز جەتكىزدى.
يسلامي مەتودولوگيا ماسەلەسى
بۇل داعدارىس ءۇشىنشى ءبىر التەرناتيۆى جوق، تەك ەكى ۇشتى داعدارىس، ياعني جالعىز ەكى عانا تاڭداۋ ۇسىنىپ وتىر: ءبىرىنشى تاڭداۋ داعدارىسقا جۇتىلىپ وزىندىك ايدەنتيكانى جوعالتۋ نەمەسە پروبلەماعا سانالى تۇردە تالداۋ جاساي وتىرا جاڭا كوزقاراس قالىپتاستىرۋ ارقىلى باسقا شەشىم تابۋ. بۇگىنگى مۇسىلمانداردىڭ باستى ماقساتى – داعدارىسقا تولىقتاي ءتاسىلىم بولۋ ەمەس، ودان قالاي دا ساۋاتتى تۇردە ءوتۋ بولماق. الايدا مۇسىلمانداردىڭ ءۇمىتى داعدارىستان شىعۋ بولسا دا، ودان ءوتۋ جولدارى مەن ادىستەرى سىن كوتەرمەيدى. جاسالعان بارلىق جۇمىستاردىڭ اۋقىمى داعدارىسقا توتەپ بەرەتىندەي دارەجەدە ەمەس. بۇل ەسكىشىل ياكي جاڭاشىل بولسىن بارلىق مۇسىلمان قوعامىنا ءتان قۇبىلىس. قانداي دا ءبىر ىستە جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن ساۋ اقىلعا سۇيەنگەن كوزقاراس قالىپتاستىرۋ شارت. ءبىزدىڭ جاعدايدا بۇل وتكەن شاقتىڭ كەيبىر مۇرالارىنان باس تارتۋ نەمەسە ودان قول ءۇزۋ ارقىلى مۇمكىن بولماق. بىراق وتكەن شاقتان قول ءۇزۋ ودان تۇبەگەيلى باس تارتۋ، ونى كۇستانالاۋ نەمەسە وعان دۇشپاندىق جاساۋ دەگەن ءسوز ەمەس. كەرىسىنشە ەسكىگە سۇيەنبەي جاڭا كوكجيەككە باستايتىن كوزقاراس، فيلوسوفيالىق تىلمەن ايتار بولساق، جاڭا ەپيستەمولوگيالىق نەگىز قالاۋ بولماق. سەبەبى يسلامي ءداستۇردىڭ تۇلا بويىنداعى ويلاۋ ءستيلى ءالى دە بولسا بۇرىنعى سۇرلەۋدە جالعاسىپ كەلەدى.
سوندىقتان ويلاۋ ءستيلىن ۋتوپيالىق ەمەس، كۇندەلىكتى رەالدى قۇبىلىسقا ساي بولاتىنداي ەتىپ بەيىمدەيتىن جاڭا ءبىر «ءتانۋين عاسىرىنا» قاجەتتىلىك تۋىنداپ وتىر.
ءتانۋين كەزەڭى تاريحتا ەڭ العاش رەت ابباسيلەر زامانىندا ىسكە اسىرىلعان يسلام مادەنيەتى مەن فيلوسوفياسىنىڭ قالىپتاسقان داۋىرىنە تۇسپا-تۇس كەلەدى. سەبەبى ءدال وسى كەزەڭدە يسلام اقىل-ويىن ءبىر ارناعا تۇسىرگەن مەتودولوگيا جاساقتالدى. بۇل مەتودولوگيا ءدىني ءھام تىلدىك ەرەكشەلىكتەرگە نەگىزدەلگەن يجتيھادتىڭ جەمىسى ەدى. الايدا بۇل يجتيھاد تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە سول كەزەڭنىڭ ساياسي، قوعامدىق، ەكونوميكالىق، مادەني شارتتارى نەگىزىندە قالىپتاسقان بولاتىن. سول زاماننان بۇگىنگە دەيىن يسلام الەمىندەگى ويلاۋ ءستيلى ودان اسا المادى. ياعني ودان بەرى قاراي كوپتەگەن وزگەرىستەر بولسا دا، يجيھاد ماسەلەسى سول كەزەڭنىڭ اياسىندا قالىپ قويدى. مۇنىڭ باستى سەبەبى اتالمىش ادىسكە نەگىزدەلگەن ءومىر ءسۇرۋ ءستيلىنىڭ وزگەرمەۋى دەپ باعامداۋعا بولادى. ءومىردىڭ بارلىق سالاسى وسى سوقپاقتىڭ ىشىنەن شىعا المادى. يجتيھاد ءپرينتسيپى ارقاشان قۇبىلىستار مەن جاڭا جاعدايلار حاقىندا بولىپ، ءومىردىڭ سان الۋان سالاسىمەن كوپ قاقتىعىسقا تۇسە بەرمەدى. قىسقاشا ايتار بولساق، سول ءتانۋين كەزەڭىندە قالىپتاسقان پاراديگما بۇگىنگى ءداستۇرلى دۇنيەتانىمنىڭ ىرگاسىن قالادى. بۇل ىرگەتاس شايقالماستان بۇگىنگى كۇنگە جەتتى دەۋگە بولادى. بۇل ماسەلەنىڭ تەك يسلامي ديسكۋرسپەن بايلانىستى قىرى. ەندى بۇگىنگى تاڭدا بۇدان دا بولەك ماسەلەلەر تۋىنداپ وتىر.
الەمدەگى سوڭعى ءبىر عاسىردا بولعان وزگەرىستەرگە يسلامي پاراديگما ءتيىمدى شەشىم تاپپاي كەلەدى. سەبەبى يسلامنان بولەك جاڭا كوزقاراستار مەن قوزعالىستار پايدا بولدى. بۇل جاڭا قوزعالىس زاماناۋي باتىس مادەنيەتىن تۋ ەتكەن، سول كوشكە ىلەسۋ قاجەتتىگىن العا تارتقان جاڭا ءبىر «ءتانۋين كەزەڭى» دەۋگە بولادى. ولاردىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرەتىن بولساق، «ويانۋ» ۇرانىن تاراتۋ ارقىلى باتىستىق ستيلدەگى ويلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ نيەتىندە. بۇدان ەسكىنى جاڭارتىپ، جاڭانى جەتىلدىرەتىن مودەرن مەتودولوگيانىڭ ۇشقىنىن بايقاۋعا بولادى. سەبەبى مودەرن مەتودولوگيا يسلامعا مۇلدە ۇقسامايدى. وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ەۋروپا تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاساۋ جەتكىلىكتى بولماق. رەنەسسانس، رەفورما، سەكۋلياريزم، اعارتۋشىلىق، مودەرن، پوستمودەرن دەپ جالعاساتىن ەۋروپا ءداستۇرى بىزدەگىدەي ءبىر سىزىق بويىندا ورنالاسقانىمەن، ونداعى ءومىر ءسۇرۋ ستيلدەرىنە بەرىلگەن جاۋاپتار ءارتۇرلى. ەۋروپالىق مادەنيەتكە ۇستەمدىك ەتكەن ويلاۋ فورمالارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستار ۇزىلگەن نەمەسە جاڭارعان. «ويانۋ» فەنومەنى وسى جەردەن باستاۋ الىپ، بۇرىنعى قالىپتاسقان دۇنيەتانىمنان قول ءۇزۋ پروتسەسى باستالادى. الايدا ءدال وسى باتىستىق قۇبىلىس، ياعني ەسكى مەن جاڭانىڭ ديالەكتيكاسى يسلامي ديسكۋرستا ساتسىزدىككە ۇشىرادى دەۋگە بولادى. بۇل فەنومەن ءوز كەزەگىندە «ءداستۇرشىل» جانە «مودەرنيست» قاقتىعىسىن تۋدىردى. ءدال وسىدان ساياسي، ەكونوميكالىق، قوعامدىق سالا اۋىر داعدارىسقا ۇشىرادى. ءبىر-بىرىمەن كەلەسىمگە كەلە الماعان ەكى كوزقاراس يسلام الەمىن بۇگىنگى شاراسىز احۋالعا دۋشار ەتتى. بۇل اۋقىمدى داعدارىستان شىعۋدىڭ ەكى جولى بار: ءبىرىنشى جولى ەسكى ءادىستى جاڭادان جاساقتايتىن، ەكىنشىسى تولىقتاي مودەرن ادىسكە سۇيەنەتىن جاڭا ءبىر «ءتانۋين» عاسىرىن جۇزەگە اسىرۋ بولماق. جاڭا ءبىر ءتانۋين كەزەڭىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ءداستۇرلى ءتانۋين كەزەڭىنىڭ ۇعىمدارى مەن ولارداعى يدەيالارعا تالداۋ جاساۋ قاجەت.
سوندىقتان وسى ماقالانى جازۋداعى ماقساتىمىز، يسلامي ويلاۋ جۇيەسىن بۇگىنگى شىندىققا جاناساتىنداي ەتىپ جاڭادان جاساقتايتىن ءادىس ۇسىنۋ. بۇگىنگى الەم بۇرىن سوڭدى بولماعان قارقىندى وزگەرىس ىشىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. مۇسىلماندار دا وسى پروتسەسپەن ساناسۋعا ءماجبۇر. دەمەك وسى وزگەرىس بارىسىندا بولاشاق، اسىرەسە، مۇسىلمانداردىڭ بولاشاعى وتكەن ياكي وسى شاقپەن ەمەس، بولشاقتىڭ وزىمەن، ونىڭ ءوز پوتەنتسيالىنىڭ اشىلۋىمەن ورناماق. ياعني بولاشاقتىڭ بەينەسى «بولىپ وتكەنگە» ەمەس، «بولۋى تيىسكە» باعىتتالۋى قاجەت.
تاريحي تاجىريبەدەگى سالافيلىك
تاقىرىپتىڭ مەتودولگيالىق ماسەلەسىن سيپاتتاعان سوڭ باستى ماقساتىمىزعا قاراي ويىسايىق. كەز كەلگەن تاقىرىپتى جازاردا ادىستەمەلىك كەشەننىڭ ماڭىزى زور. ودان دا ماڭىزدىسى قولدانىلعان ادىستەمەنىڭ جازۋ بارىسىندا كورىنىس تابۋى بولماق. سول سەبەپتى تالداناتىن تاقىرىپتى ادىستەمەدە كوتەرىلگەن ماسەلەمەن بايلانىستىرۋعا تىرىساتىن بولامىز. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي ءداستۇرلى ۇعىمداردىڭ قىسقاشا قاراستىرىپ كورەيىك. ەڭ الدىمەن سالافيلىك نەمەسە سالافيزم دەگەنىمىز نە دەگەن سۇراقتان باستايىق. ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسى اراب تىلىندە «بۇرىنعى، وتكەن، الدىڭعى» دەگەن ماعىناداعى سالافيا سوزىنەن شىققان. ءسوزدىڭ مازمۇنى الدىڭعى بۋىن وكىلدەرىنە قاتىستى قولدانىلادى. بۇل بۋىن يسلام ءداستۇرى بويىنشا عىلىم، بىلىمدە مۇسىلمانداردىڭ كوشباسشىسى سانالىپ، ولارعا ەتيكالىق جاعىنان باسىمدىق بەرىلگەن. بۇل بۋىن وكىلدەرى وزدەرىن پايعامبار زامانىندا ءومىر سۇرگەندەر مەن ولاردان كەيىن ءومىر سۇرگەندەردىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشىلار سانايدى. ياعني سەنىم مەن امالدا پايعامبار مەن ساحابانىڭ جولىنداعىلار. پايعامبار ومىردەن وتكەن سوڭ مۇسىلماندار ءبىر عاسىردا كوپتەگەن جەرلەردى وزدەرىنە باعىندىرىپ، الىپ مەملەكەت قۇردى. سول جەرلەردەگى مىڭداعان حالىقتىڭ ءدىنى مەن دۇنيەتانىمى يسلاممەن بايلانىسقا ءتۇستى.
دەمەك، ءدال وسىنداي جاعدايدا يسلامنىڭ باستى قاعيدالارى ساياسيلانا باستادى دەپ باعامداۋعا بولادى. بۇل قۇبىلىسقا ساياسي اسپەكتتەن تىس، وركەنيەتتىڭ تابيعي زاڭدىلىعى رەتىندە قاراعان ابزال. سەبەبى كەز كەلگەن قيىن قىسقاۋ كەزەڭ، قاراپايىم ادامنىڭ ءوزىن وتكەن شاقتان جۇبانىش ىزدەۋگە ماجبۇرلەيدى. بۇل دا سونداي ءبىر تابيعي قاسيەتتىڭ ترانسفورماتسياسىنان تۋىنداعان ناتيجيە بولۋى ىقتيمال.
ال سالافيلىكتىڭ جۇيەلەنۋ پروتسەسى يبن تايميانىڭ ەڭبەكتەرىمەن بايلانىستى. ەندى وسى تۇستا العاشقى بۋىننىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءستيلى شاريعي تۇردە قالاي زاڭداستىرىلدى دەگەن ساۋال تۋىندايدى. بۇعان ساۋاتتى جاۋاپ بەرىلۋ قاجەت. سەبەبى بۇگىنگى كۇنى يبن تايميانى ايىپتايتىنداردىڭ قاراسى وتە كوپ. يبن تايميا سالافيلىك يدەياسىن ەرىكتى تۇردە مە نەمەسە ءماجبۇرلى تۇردە مە، زاڭداستىردى؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا سول زامانداعى ۇمبەتتىڭ تاريحي تاجىريبەسى ونى وسى ىسكە ماجبۇرلەدى. سەبەبى ول ءومىر سۇرگەن ءحىىى-ءحىV عاسىرلاردىڭ ىشكى احۋالى وتە اۋىر حالدە بولدى ءارى سونىمەن قاتار موڭعول شاپقىنشىلىعىن باستان كەشىردى. وسىنداي قۇبىلمالى زاماندا دىندەگى بارلىق بيدعاتقا (جاڭاشىلىق) قارسى شىققان يبن تايميا سول ءداۋىردىڭ فاقيھتارىن دا قاتتى سىنادى. ونىڭ وسى ارەكەتىن حالىق جاپپاي قولداعانىنان سەسكەنگەن رەسمي بيلىك، ونى تۇرمەگە دە قاماعانى ءمالىم. يبن تايميا ءوزىنىڭ ايگىلى «شاريعات ساياساتى» اتتى ەڭبەگىندە ساياسي ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن شاريعات ۇعىمىنا جاڭاشا تۇسىندىرمە جاسايدى. ول وسى يدەياسى ارقىلى الدىڭعى بۋىننىڭ امالىن (سۇننەتتى) زاڭداستىرۋدى كوزدەيدى.
حانبالي ءداستۇرىنىڭ تازا مورالىنا ورالۋدى قالايدى، بىراق وعان جەتۋدى بۇرىنعىلار ءتارىزدى ساياساتتان تىس ەمەس تىكەلەي بيلىك ارقىلى ىسكە اسىرۋدى ۇسىنادى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا ونى بۇل ارەكەتكە يتەرمەلەگەن سول كەزدەگى ۇمبەتتىڭ باسىنان كەشكەن تاريحي تاجىريبەسى بولماق. ياعني ءبىر سوزبەن ايتار بولساق، الدىڭعى بۋىن ءداستۇرىنىڭ زاڭداستىرىلۋى – سالافيلىك يدەياسىنىڭ تۋىنا جول اشتى. بۇعان ۇمبەتتىڭ سول كەزدەگى تاريحي تاجىريبەسى سەبەپ بولدى دەپ توپشىلاۋعا بولادى. يبن تايميانىڭ باستى ميسسياسى ءارى ماقساتى «ءدىن تاراتۋ مىندەتى جۇكتەلگەن قالام مەن جەڭىسكە جەتۋ مىندەتى جۇكتەلگەن قىلىشتى بىرلەستىرۋ» دەۋگە بولادى. ناتيجيەسىندە ءدىن مەن مەملەكەت بىرىكتىرىلدى.
ەندى ورتا عاسىردان بۇگىنگى احۋالعا ورالايىق. ەڭ الدىمەن باسقا زامان، باسقا كەڭىستىك جانە باسقا شارتتاردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقىنىمىزدى ەسكە تۇسىرەيىك. ءدال وسىنداي تاريحي تاجىريبەدە سالافيلىكتىڭ ورىستەۋىنە نە تۇرتكى بولۋى مۇمكىن جانە ونىڭ بۇگىن جۇزەگە اسۋ ىقتيمالدىعى قانداي؟ سوۆەت ۇكىمەتى مەن وعان دەيىنگى كەزەڭدى بىلاي قويعاندا، تاۋەلسىزدىك العان سوڭعى وتىز جىلدا سالافيلىك يدەولوگياسىنىڭ ەلدەگى ماقساتى قانداي بولدى نەمەسە بىزدەگى قانداي تاريحي تاجىريبە اتالمىش يدەولگيانىڭ تارالۋىنا سەبەپ بولدى دەگەن سۇراق مازالايدى. ارينە، بۇعان جەكە الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جاساۋ قاجەت. ال ءبىز تەوريالىق كەيبىر سەبەپتەردى ساناپ كورەيىك.
ەڭ بىرىنشىدەن، كوپ جىلدىق ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كەرى رەاكتسيا رەتىندە سالافيلىك جاندانۋى مۇمكىن. سەبەبى بۇل رۋحاني ساباقتاستىعى ءۇزىلىپ، ءدىني قىسپاقتان جاڭا شىققان حالىقتىڭ مىنەزىندە كەزدسەتىن تابيعي جاعداي.
بۇل ماسەلەنىڭ پسيحولوگيالىق جاعى بولسا، ەكىنشىدەن بۇگىنگى زامان تاجىريبەسى ولاردىڭ ويىنشا تۇتاستاي بيدعات، ياعني يسلامدا جوق نەمەسە وعان قايشى ەلەمەنتتەر. سوندىقتان ودان باس تارتىپ، الدىڭعى بۋىننىڭ جولىنا ورالاۋ قاجەت دەپ سانايدى. الايدا رەالدى جاعدايدا ونىڭ قانشالىقتى مۇمكىن ەكىندىگىنە ءمان بەرگەن ەشكىم جوق. قانداي دا ءبىر وي زاماننىڭ شىندىعىنان قول ۇزگەندە وزدىگىنەن راديكالدانا باستايدى.
مۇنىڭ سوڭى كەشەگى سيرياعا اتتانعان ازاماتتارىمىزدىڭ تاعدىرىن قايتالايدى. وسىدان-اق ولاردىڭ بۇگىنگى زاماندى نەمەسە سالافيلىكتىڭ جوعارىدا ايتىلعان تاريحي تاجىريبەسىن قانشالىقتى اڭعارعانىن باعامداي الامىز. ولاردىڭ ءتورت ءمازحابتى مويىنداماۋى دا اتالمىش قاتەلىكتى راستايدى. ولاردىڭ بۇل جەردەگى باستى پروبلەماسى – حالىقتىڭ -جوعارىدا اتاپ وتىلگەن – تاريحي تاجىريبەسىن ۇعىنا الماۋى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.
جوعارىدا سالافيلىكتىڭ تاريحي فورماسىنا قىسقاشا تالداۋ جاسادىق. الايدا قانداي دا ءبىر ساياسي يدەولوگيانى ناسيحاتتامادىق. مۇنداعى ماقساتىمىز سالافيلىكتى بۇگىنگى زامان تۇرعىسىنان ايىپتاۋ ەمەس، كەرىسىنشە بۇگىنگى زامانعا يكەمدەۋ بولماق. سەبەبى ول تاريحي تاجىريبە تۋدىرعان قوعامدىق، ساياسي، فيلوسوفيالىق رەفورما رەتىندە بولسىن نەمەسە ءدىني-قۇقىقتىق پلاتفورما رەتىندە بولسىن ءاردايىم يسلامي پاراديگما ىشىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.
ەگەر دە يسلام تاريحىنا يدەولوگيادان تىس عىلىمي ديسكۋرسپەن قارايتىن بولساق، سالافيلىك ءسۇنني يسلام تاجىريبەسىنىڭ اجىراماس بولشەگى ەكەنىن كورە الامىز. سەبەبى ول يسلامنىڭ ىشكى ديناميكاسىنا ءتان قۇبىلىس. بىراق مۇنىڭ ءبىر كەمشىلىگى بۇگىنگى جاعدايعا جاۋاپ بەرە الماي شاراسىز قالۋى. سەبەبى بۇگىن جوعارىدا ايتقانىمىزداي «بوگدە»، ياعني باتىس وركەنيەتىنىڭ ەرەجەسىمەن ءومىر سۇرەمىز.
باسقاشا ايتار بولساق، ۇمبەتتىڭ تاريحي تاجىريبەسى بۇگىنگى زامان تالاپتارىن قاناعانتاندىرا المايدى جانە ونىمەن باسەكەگە تۇسە الاتىن التەرناتيۆ تاجىريبە قالىپتاسقان جوق. سوندىقتان بولاشاققا بەت الۋ ءۇشىن بۇرىنعى تاجىريبەدەن قول ءۇزىپ باسقا جول ىزدەۋ كەرەك. بۇل جوعارىدا ايتىلعان ءبىرىنشى جول بولماق. ول ءۇشىن يسلامي ۇعىمدارعا تولىقتاۋ تالداۋ جاساپ، ونداعى تاريحي تاجىريبە مەن وعان جۇكتەلگەن يدەولوگيالىق ماقساتتى اجىراتۋ ءلازىم. ەكىنشى جولى يسلام تاجىريبەسىن دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىمەن تولىقتىرۋ قاجەت; سەبەبى بۇگىن وزىمىزگە «بوگدەنىڭ» كوزىمەن قاراۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. مودەرن مادەنيەتتى قىسقاشا بىلاي سيپاتتاۋعا بولادى: ءاربىر ىستە راتسيونالدىق جانە سىني كوزقاراس. مىسالى، ەكونوميكا، ساياسات، قوعامدىق قارىم-قاتىناستا راتسيونالدى بولۋ، ومىرگە، فيلوسوفياعا، تاريحقا، مادەنيەتكە، يدەولوگياعا سىني كوزبەن قاراۋ.
ءسوزىمىزدى قورىتىندىلاساق، قاراستىرىلۋى قاجەت ماسەلە ءدىن ەمەس ءدىننىڭ تاريحي تاجىريبەسى بولماق. سوندىقتان بۇگىنگى زامان تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، سالافيلىك يدەولوگياسى ەسكىرگەن بولىپ سانالادى. ەكىنشىدەن، ۇمبەت ۇعىمىنا جۇكتەلگەن ساياسي ۇندەۋلەر ءوزىنىڭ ميسسياسىن تۇبەگەيلى اياقتادى. ۇشىنشىدەن، بۇگىنگى تاڭدا ءدىن مەن بيلىكتىڭ اراسىندا ورتا عاسىرداعىداي تاريحي بايلانىس جوق. ونىڭ ورنىن زايىرلىلىق ءپرينتسيپى الماستىردى. ساياسي تاجىريبەگە كەلەتىن بولساق، ونداعى بيلىك ترانسفورماتسياسى بەلگىلى ءبىر رۋ نەمەسە اۋلەتتەن ۇلت جانە مەملەكەتكە اۋىستى. دەمەك بۇگىن ۇمبەت ۇعىمىن ساياسي اسپەكتتە قاراستىرۋ ءتيىمسىز.
يسلام ءدىنى تەك قانا وتكەندەردىڭ تاريحي تاجىريبەسى ەمەس. ول سەنگەن مۇسىلماندار ءۇشىن بارلىق جەردە وزەكتىلىگىن جويمايدى. الايدا مۇنى اۋىزبەن ايتۋ بولەك، ىسكە اسىرۋ بولەك ماسەلە. الەمدەگى بارلىق ءدىن وكىلدەرى وزدەرى سەنگەن ءدىندى ابسوليۋت اقيقات ساناۋى حاق. ەگەر ءدىننىڭ وزەكتەلىگى ۋاقىتشا نەمەسە سالىستىرمالى بولسا وعان ەشكىم سەنبەس ەدى. سوندىقتان سەنىم ماسەلەسىندە ەشقانداي كۇمان جوق. ماسەلەسە بۇگىنگى مۇسىلمانداردىڭ زامانعا ساي تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋى، ياعني زاماننىڭ تالاپتارىن ورىندايتىن، راتسيونالدى ءارى سىني كوزقاراس يەسى مۇسىلمان قالىپتاستىرۋ. بۇرىنعىلاردىڭ جولىن اياقتاپ، بولاشاق ۇرپاققا باعىت-باعدار كورسەتەتىن جاڭا تاريحي تاجىريبە ورنىقتىرۋ. سوندىقتان ۇمبەتتىڭ تاريحي تاجىريبەسى جاڭا زامانعا يكەمدەلۋ ءۇشىن ويانۋ كەرەك جانە ونداعى ءاربىر باستاما بولاشاققا باعىتالۋى ءتيىس.
اقتورە كوپباي
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى
يسلام فيلوسوفياسى ماگيسترى
