جاقىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ "ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق باعدارى" اتتى جولداۋىندا ەلدىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىنىڭ كەشەندى "جول كارتاسى" ۇسىنىلدى. قۇقىقتىق تۇرعىدان العاندا، پرەزيدەنت ۇسىنعان رەفورمالار مەن باستامالار وڭ وزگەرىستەردى كورسەتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار بارشا حالىقتىڭ قاتىسۋىنا نەگىزدەلگەن ادىلەتتىلىك، زاڭ ۇستەمدىگى جانە باسقارۋ پرينتسيپتەرىنە ادالدىقتى كورسەتەدى.
بىرىنشىدەن, بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى وڭتايلى تەپە-تەڭدىكتى ورناتۋعا باعىتتالعان الدىڭعى ساياسي رەفورمالار قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قاعيداتى سانالادى. بۇل اسىرەسە قازاقستاننىڭ كۇشتى پارلامەنتى جانە ۇكىمەتى بار پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا كوشۋى تۇرعىسىنان وزەكتى بولىپ وتىر. بۇل رەفورمالار بيلىكتىڭ قىزمەتىن جۇيەلەپ، قايشىلىقتاردىڭ قاۋپىن ازايتاتىن جانە زاڭ شىعارۋشى جانە سوت ورگاندارىنىڭ اتقارۋشى بيلىكتىڭ ارەكەتتەرىن باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەجەۋ مەن تەپە-تەڭدىك قاعيداتىن ۇستاناتىندىعىن كورسەتەدى. مۇنداي جۇيەلىك مەحانيزمدەر ءاردايىم اشىق، ەسەپ بەرەتىن جانە ءادىل باسقارۋ قۇرىلىمىن قۇرۋعا ىقپال ەتەدى.
ۇندەۋدە ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ سالاسىندا بۇرىن جۇرگىزىلگەن رەفورمالار دا اتاپ ءوتىلدى، بۇل قۇقىقتىق جانە ەتيكالىق تۇرعىدا ماڭىزدى اسپەكت بولىپ تابىلادى. ازاماتتاردىڭ باسقارۋ مەن شەشىم قابىلداۋعا قاتىسۋ مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتە وتىرىپ، پرەزيدەنت توقاەۆ قاتىسۋ دەموكراتياسىن دامىتۋعا ۇمتىلىسىن كورسەتەدى. ازاماتتاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ زاڭنامالىق جانە اكىمشىلىك پروتسەستەرگە اسەر ەتىپ، ولاردى ينكليۋزيۆتى، پىكىرتالاس تۋدىراتىن جانە سايىپ كەلگەندە ادىلەتتى جولعا باستايدى.
ەكونوميكالىق سالاداعى جاريالانعان رەفورمالارعا كەلەتىن بولساق، جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتا تۇجىرىمدالعان ادىلەتتىلىككە، ينكليۋزيۆتىلىككە جانە پراگماتيزمگە باسا نازار اۋدارۋ ەكونوميكالىق قىزمەتتى رەتتەيتىن ءادىل قۇقىقتىق بازانى قۇرۋعا بايلانىستى ەكەندىگى تۇسىنىكتى. مىسالى، پرەزيدەنتتىڭ ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ جانە قۋاتتى ونەركاسىپتىك بازا قۇرۋ مىندەتى جاڭا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا، تابىس تەڭسىزدىگىن ازايتۋعا جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۇقىقتاردى جۇزەگە اسىرادى. ەگەر ماقساتتار سەنىمدى قۇقىقتىق اپپاراتتا بەكىتىلسە، ۇزاق مەرزىمدى تۇراقتىلىق پەن ينكليۋزيۆتى وسۋگە ىقپال ەتەرى ءسوزسىز.
ساپانىڭ باعادان باسىمدىعى قاعيداتىن جانە راسىمدەردى تولىق اۆتوماتتاندىرۋدى قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋدى جۇرگىزۋ مەرزىمدەرىن وڭايلاتۋ جانە قىسقارتۋ جونىندەگى ۇكىمەت ۇسىنعان مىندەت ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. زاڭ تۇرعىسىنان بۇل تيىمدىلىك پەن اشىقتىق ماسەلەلەرىن شەشەدى، سىبايلاس جەمقورلىق پەن بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردىڭ مۇمكىندىكتەرىن ازايتادى، وسىلايشا بيزنەستى جۇرگىزۋ ءۇشىن ءادىل جانە باسەكەگە قابىلەتتى ورتا جاسايدى.
قارجى سەكتورىنىڭ رەفورمالارى دا ماڭىزدى. ءۇش سەنىمدى شەتەلدىك بانكتى تارتۋ نيەتى ينۆەستيتسيالاردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاقستاندىق بانك زاڭناماسى مەن نورماتيۆتىك اكتىلەردى جەتىلدىرۋگە الىپ كەلەتىن وزىق الەمدىك تاجىريبەگە جەتەلەيدى. مۇنداي "نورماتيۆتىك قارار" جەرگىلىكتى ستاندارتتاردى حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلعان نورمالار مەن زاڭدارعا سايكەس ەتىپ جاقسارتاتىن قابىلەتكە يە.
قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ جولداۋىندا سالىق سالۋ ماسەلەلەرى دە قارالادى جانە سالىق جەڭىلدىكتەرىنىڭ كولەمىن قىسقارتۋ جانە سالىق ورگاندارى مەن سالىق تولەۋشىلەردىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىنىڭ سەرۆيستىك مودەلىنە كوشۋ ۇسىنىلادى. بۇل ۇسىنىستار سالىق تولەۋشىلەرگە قۇقىقتىق ايقىندىق، ادىلەتتىلىك جانە تەڭ كوزقاراس قاعيداتتارىمەن ۇندەسەدى، وسىلايشا فيسكالدىق ساياساتتىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن نىعايتادى.
الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمعا كەلەتىن بولساق، پرەزيدەنت كوپتەگەن مەكتەپتەر مەن مەديتسينالىق مەكەمەلەردى، اسىرەسە اۋىلدىق جەرلەردە سالۋ قاجەتتىلىگىن اتاپ كورسەتەدى. قۇقىقتىق ماندات شەڭبەرىندە تۇجىرىمدالعان بۇل مىندەتتەمە بارلىق ازاماتتار ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى كونستيتۋتسيالىق ۋادەلەردىڭ ورىندالۋىنا ىقپال ەتەدى، بۇل مەملەكەتكە الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك سالاسىنداعى ءوز مىندەتتەمەلەرىنە كوبىرەك سايكەس كەلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن قاتار، اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ مۇمكىندىگى تۋرالى جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ نيەتى تىكەلەي دەموكراتياعا جانە ونىڭ قۇقىقتىق سالدارىنا قۇرمەت كورسەتەدى. رەفەرەندۋم وتكىزۋ ۇجىمدىق شەشىمدەر قابىلداۋعا ىقپال ەتىپ قانا قويماي، اەس سالۋ مەن پايدالانۋدى رەتتەيتىن كەيىنگى زاڭنامالىق بازانى زاڭداستىرادى.
قورىتىندىلاي كەلە، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ەلدەگى جاعداي تۋرالى ۇندەۋىندە قۇقىقتىق تۇرعىدان اناعۇرلىم تەڭدەستىرىلگەن، ءادىل جانە ينكليۋزيۆتى قوعام قۇرۋعا قابىلەتتى بولىپ كورىنەتىن بىرقاتار ۇسىنىلعان رەفورمالارمەن نىعايتىلعان قازاقستاننىڭ بولاشاعى تۋرالى ويلاستىرىلعان جانە جان-جاقتى كوزقاراس بايقالاتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ تۇپكىلىكتى سىناق بولاتىنىنا قاراماستان، ۇسىنىلعان باستامالار ەلدىڭ دامۋىنىڭ پەرسپەكتيۆالى قۇقىقتىق جانە ەتيكالىق تراەكتورياسىن بەلگىلەيتىنى ءسوزسىز.
ريچارد بيننس (ۇلىبريتانيا)
30 جىلدان استام ۋاقىت بويى جەتەكشى حالىقارالىق زاڭ فيرماسىندا زاڭگەرلىكپەن اينالىسقان قۇقىق قورعاۋشى
