تامىرىڭدى تانىپ، ۇلتتىق بولمىسىڭدى ساقتاۋدىڭ سان قىرى بار. ونىڭ ەڭ باستى نەگىزى ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن سالت-سانانى جاڭعىرتۋدا جاتىر. بۇل بەلگىلى ەتنوگراف ءارى ديزاينەر ىرزا تۇرسىنزادانىڭ ءسوزى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىن دامىتىپ جۇرگەن ازامات جاستاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتى دامىتۋعا ءمان بەرگەنىنە ريزا ەكەنىن جەتكىزدى.
قازىرگى كەزدە الەم جۇرتشىلىعى «ۇلتتىق بولمىسىمىزدى قالاي ساقتايمىز؟» دەگەن سۇراققا باس اۋىرتىپ جاتىر. ال ءححى عاسىردا ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ساقتاپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدان ايىرىلماۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
«ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تۇلا بويىمىزداعى تۇنىپ تۇرعان رۋحاني قازىنامىزعا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. سول رۋحاني قازىنامىزدى قارا نارىقتىڭ تابانىنا سالماي، كەرىسىنشە جاڭا زامانعا ساي دامىتىپ وتىرۋىمىز كەرەك. ساياسات پەن ەكونوميكا مىڭ جەردەن وزگەرسە دە، ونىڭ تۇبىندە ۇلتتىق سالت-سانا جاتىر. ۇلتتىق سالت-سانانى ساقتاپ، تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن ەلدىڭ تۇعىرى بيىك بولادى. سالت-سانا، ۇلتتىق بولمىس، سالت-ءداستۇر مەن عۇرىپ دەگەن ءار ءبىر ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ كۇرە تامىرىنا تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان سول كۇرە تامىردى بالاباقشادان باستاپ مەكتەپكە دەيىن جانە جوعارى وقۋ ورنى مەن وتباسى، وشاق قاسىندا جاڭا زامانعا ساي جاڭعىرتۋ كەرەك.
ال ەندى ونى ىلەستىرە الماساق، قازاق بۇعان دەيىن ايتقانداي «تامىرى كەتكەن اعاشتى ورتەۋ وڭاي» بولادى. ال تامىرىمىزدى تەرەڭگە جىبەرە الماساق ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋىمىز ابدەن مۇمكىن. مەنىڭ ويىمشا، تاڭەرتەڭ جايلاۋدى وتاپ، تۇندە كۇيىس قايىراتىن مالعا اينالامىز. ءبىز ءتورت اياقتى مال ەمەس، سانالى ادام بالاسىمىز عوي. ءوزىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان كەرەمەت شەجىرەمىز بار. رەسەيدىڭ ەتنوگرافتارى نەمەسە الەمنىڭ كەز كەلگەن زەرتتەۋشىلەرى «قازاق دالاسىنا ەشكىمنىڭ مادەنيەتى كەرەك ەمەس. قازاق حالقىنا ەشتەڭە ۇيرەتۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى قازاق دالاسىنىڭ ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس جاعدايى تۇنىپ تۇرعان رۋحني مادەنيەت بولىپ سانالادى. سوناۋ باعزى زاماندا ياعني اق پاتشادان باستاپ سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە دە وسى ءسوزدى ايتقان. بۇلاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ ۇلتتىق تامىرىنان ايىرۋدى كوزدەدى. تامىردان ايىرعاننان كەيىن ول ەلدى بيلەپ، قۇلعا اينالدىرۋ وپ-وڭاي دۇنيە»، – دەيدى ەتنوگراف.
«سالت-ءداستۇر مەن مادەنيەت ورتاق» دەگەن ول قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ قاسيەتىن تىلگە تيە كەتتى.
«ءبىزدىڭ ۇلتىمىز باعزى زاماننان بەرى قارا شاڭىراقتان باستاپ ءۇيدىڭ جابدىقتالۋىنا دەيىن ەرەكشە ءمان بەرگەن. مىسالى كيىز ۇيگە وڭ اياقپەن اتتاپ كىرۋ كەرەك. شاڭىراقتىڭ وڭ جاڭىندا ايەل ادامنىڭ ىدىس-اياعى مەن اس-اۋقاتى تۇرسا، سول جاقتا ەر ادامنىڭ كەرەك-جاراعى ورنالاسقان. سونداي-اق توردە اقساقالدىڭ ورنى بولسا، سول كىشكەنتاي اياداي ۇيدە قىزدىڭ دا ءوز ورنى بولعان. اينالىپ كەلگەندە كىپ-كىشكەنتاي قارا شاڭىراقتا ۇلتتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپى كورىنىس تاپقان. مىنە وسى قۇندىلىقتار جۇزدەگەن جىلدار وتسە دە وسى زامانعا جەتىپ وتىر. قازىرگى تاڭدا ءۇيىمىز كەڭەيىپ، شاڭىراعىمىز بيىكتەپ جاتىر. بىراق دەگەنمەندە ۇلتتىڭ بولمىسىن سىرتقى كەلبەت وزگەرسە دە، ىشكى رۋحاني قالىپتاسقان دۇنيەسى وزگەرمەۋى كەرەك.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى شەكارا اشىلعاندا بۇكىل الەمنىڭ ترەندتەرى مەن برەندتەرى ەلىمىزدى جاۋلادى. بۇكىل الەمنىڭ كيىم-كەشەكتەرى كەلدى. قازاقتا «تويعان ەل تەگىن ىزدەيدى» دەگەن ادەمى ءسوز بار. قازىر قازاق حالقى الەمنىڭ جىلتىر دۇنيەسىنە ابدەن تويعان سەكىلدى. تەكتى حالىق بولعاننان كەيىن بارىمىزدە تەگىمىزگە قايتا تارتىپ جاتىرمىز. قازىر اسىرەسە جاستارعا ريزا بولامىن. جاستار ۇلتتىق ناقىشتى زامانعا ىلەستىرىپ، جاھانداسۋ الاڭىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق بەينەسىن ايشىقتاعىسى كەلەدى. مىسالى قىزدار ءساندى تاقيا كيىپ، ترەند قالىپتاستىرىپ جاتىر. بۇعان قالاي قۋانبايسىڭ؟ اسىرەسە جاس قىزداردىڭ تاقياعا كۇمىس جارقىراتىپ العانى ەرەكشە اسەرلى بولىپ جاتىر. بۇل تەك قانا سىرتقى كەلبەتتىڭ وزگەرۋى ەمەس، سونىمەن قاتار ىشكى دۇنيەنىڭ وزگەرۋىنە الىپ كەلەتىن دۇنيە. ۇلتتىق سانانىڭ جاڭعىرۋى مىندەتتى تۇردە سىرتقى بەينەنى قالىپتاستىرادى. سەبەبى كەز كەلگەن ۇلتتىق بۇيىمنىڭ ءۇنسىز جەتكىزەتىن سىرى بار. سوندىقتان دا مەن جاستارعا ريزامىن.
ال ەندى مەنىڭ زامانداستارىم العاشقى كەزدە دە «ساعان ءبارى جاراسادى. بىزگە نەگە جاراسپايدى؟» دەپ ۇلتتىق كيىمنىڭ قاسيەتىن جەتە تۇسىنگەن جوق. ءبىزدىڭ زامانداستاردىڭ كوبىسى جاڭا زامانعا ساي ءساندى ترەند قىلىپ كەتتى. ايتسە دە قازىر اقىرىنداپ، ۇلتتىق كيىمنىڭ قاسيەتىن ءتۇسىنىپ كەلە جاتىر»، – دەيدى ەتنوگراف.
تاقيا دەمەكشى، جاس قىزداردىڭ ۇلتتىق باس كيىمگە نازار اۋدارعانى جاسىرىن ەمەس. وزگە قىزدار قارا ھيدجاپ كيىپ جۇرگەندە قىزدارىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسقا ءمان بەرۋى ەرەكشە جاعداي.
«ءبىزدىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىز بەن ءدىني ۇستانىمىز ءبىر بىرىنە قايشى كەلمەيدى. باعزى زاماننان بەرگى قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن عۇرىپى ءدىني ۇستانىممەن قايشى كەلمەي، كەرىسىنشە تىعىز بايلانىستا بولعان. كەيىنگى كەزدە ءار ءتۇرلى ءدىني اعىمدار قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ءدىنىن الشاقتاتىپ جىبەردى. جالپى قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ۇستانىمى دىننەن بەرىك قاملىپتاسقان – دەيدى ىرزا تۇرسىنزادا.
سەرىك جولداسباي،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
