(ەسسە-رەترو)
تۇرعىندار مەن تۇلەكتەر
امان جۇرسە، ەرتەڭگi كiل مىقتىلار،
مول تابىسقا تولادى ۋىستارى.
ازiرشە قاراپايىم تiرلiك قىلار،
ازiرشە تۋىس ءبارi.
(ەرتاي اشىقباەۆ،
«جۋرفاكتىڭ ستۋدەنتتەرi»)
قازاق قالامگەرلەرiنiڭ قالىپتاسۋىنا مەيلiنشە ىقپال ەتەتiن، ونىڭ شىعارماشىلىق عۇمىرىندا ايرىقشا ورىن الاتىن قۇتتى مەكەندەر بار. ەڭ العاشقىسى – جازۋ ونەرiنە قۇمارتقان ورەننiڭ تۋىپ-وسكەن اۋىلى. ارينە، جازۋشىلاردىڭ دەنi اۋىلدا ومiرگە كەلەدi. ادەتتە ولاردىڭ قولىنا قالام ۇستاۋىنا بەلگiلi بiر نارسە اسەر ەتەدi. نە وزiنە مويىن بۇرماي كەتكەن قۇربى قىزعا ەرەگەسiپ، ولەڭ جازادى. كۇندەردiڭ كۇنiندە ايگiلi ادام اتانىپ، الگi كۇلiمكوزگە قىر كورسەتكiسi كەلەدi. نە بولماسا، اۋىلعا ادەبيەت پانiنەن ساباق بەرەتiن بiلiكتi مۇعالiم كەلiپ، بالانىڭ باعىن اشادى. تiپتi بولماسا، ءوز اۋلىنان iلگەرiرەكتە شىققان بiر جۋرناليسكە ەلiكتەپ، جازۋعا ۇمتىلادى. ءسويتiپ، تۋعان اۋىلى تالاپكەردiڭ قالامىن ۇشتايدى. ودان كەيiن جۋرفاكقا تۇسەدi. بولاشاق قالامگەرلەردiڭ التىن بەسiگi سانالاتىن ايگiلi 5-شi جاتاقحانانى مەكەندەيدi. الماتىدا قىزمەتكە قالعان جۋرناليستiڭ بۇدان كەيiنگi ءداستۇرلi جۇمىس ورىندارى مىنا مەكەن-جايلار: ابىلايحان داڭعىلى، 105, جازۋشىلار وداعى; جiبەك جولى داڭعىلى، 50, گازەت-جۋرنالدار ءۇيi; اباي داڭعىلى، 143, باسپالار ءۇيi; جەلتوقسان كوشەسi, 177, تەلەراديوكورپوراتسيا... جۋرفاك تۇلەكتەرiنiڭ كوپشiلiگi نەگiزiنەن وسى ورىنداردا شوعىرلانادى.
جىل وتكەن سايىن قالامگەرلەر بiرiنەن-بiرi ات وزدىرا باستايدى. بiرi جايلى ورىنتاققا قونجيادى. ەكiنشiسi سىيلىق الادى. ءۇشiنشiسi جىل سايىن كiتاپ شىعارىپ، ءونiمدi جازاتىن قالامگەر اتانادى. ءتورتiنشiسi سونىڭ كiتاپتارىن وقۋمەن كۇن وتكiزەدi. بiرەۋi اڭگiمە جازۋعا، ەندi بiرەۋi ارىز جازۋعا ماشىقتانادى. قالامگەرلەردiڭ اراسىندا دا بiتiسپەس مىلتىقسىز مايدان ءجۇرiپ جاتادى. ال ەندi سولاردىڭ بiرi-بiرiمەن ايتىسپايتىن، تارتىسپايتىن، ءبارiنiڭ ابىروي-بەدەلi بiركەلكi, مارتەبەسi بiردەي كەزi دە بولعان. بۇل – ستۋدەنتتiك شاق. التىنعا ايىرباستامايتىن قيماس كەزەڭ. وقۋ ورنى – كازگۋ، جۋرفاك، تۇراعى – 5-شi جاتاقحانا بولعان تۇس. اكەسi – تەپكiسi تەمiردەي دەكان تەمiربەك قوجاكەەۆ، شەشەسi – جۇزiنەن ىزعار ەسiپ تۇراتىن كومەندانت ليۋبوۆ شالاماي. ەكەۋi دە ەكi تiزگiن بiر شىلبىردى ەشكiمگە بەرمەي، قىزمەتتەرiندە كوپ جىل وتىردى. ەكەۋiنiڭ دە قاتالدىعى وزدەرiنە كەرەمەت جاراسادى. بۇلاردىڭ مiنەزiنە توزە الماي، جاتاقحانادان بەزiنiپ كەتiپ جاتقانداردى تاعى كورمەيسiڭ. قايتا ورتاق ءۇيدiڭ اينالاسىنا ۇيمەلەي تۇسەدi. تiپتi وتباسىن قۇرىپ، ءوز الدىنا وتاۋ تiككەندەرi دە اينالشىق جەگەندەي كوپكە دەيiن جاتاقتان شىقپايدى.
ستۋدەنتتەر ۋنيۆەرسيتەتكە سىمداي تارتىلىپ كiرiپ، اۋديتوريالاردا ىزديىپ جۇرەدi. ال جاتاقحاناعا كەلسە، جاعاسى جايلاۋدا، ەركiن كوسiلەدi. ارينە، مۇندا دا تۇرعىنداردى تۇقىرتىپ ۇستاۋعا نەگiزدەلگەن بەلگiلi بiر تارتiپتەر بار. بiراق ءبارiبiر «جاتاقحانا – ءوز ءۇيiڭ». جۋرفاكتىڭ سەرiلەرi مەن پەرiلەرiنiڭ قىستاۋى – جاتاقحانا، جايلاۋى – سىراحانا. جاز شىعا ساباقتان بوساي سالا شولiركەپ كەلiپ، شەتiنەن سۋاتقا قۇلايدى. ال ەندi سول سىراحاناڭىز بار عوي، ءشول باسىپ، شالابۋرىل كۇيگە ءتۇسiپ قايتاتىن جەر عانا ەمەس. قىپ-قىزىل ايتىس ءجۇرiپ جاتاتىن شىعارماشىلىق مiنبەر ول. كiمدەر جوق مۇندا؟ ادەبيەت وقۋلىعىندا سۋرەتتەرi جۇرەتiن اتاقتى اقىندار... كاباككا كەلگەندە عانا قاباقتارى جازىلاتىن ءوزiمiزدiڭ سۇيiكتi اعايلار... شەتiنەن توبىلعى تورى سىرانى تولقىتىپ iشiپ تۇرادى. سىرا كوڭiلدەگi كوپ سىردى اقتارادى. سىرا شىڭعىرعان شىندىقتى ايتقىزادى. اقىرى، 5-شi جاتاقحانانىڭ تۇرعىندارى كiمنiڭ تۇلپار، كiمنiڭ جابى ەكەنiن وسى جەردەن بiلiپ شىعادى. سولارمەن بiرگە سىراحانادان جاتاقحاناعا بۋداق-بۋداق بۋ كەلەدi. سولارمەن بiرگە التىن ۇيامىزعا قازاق قالامگەرلەرi تۋرالى قوعامدىق پiكiر كەلiپ، قوناقتايدى.
ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعاسى دiنمۇحامەد قوناەۆ جازۋشىلار وداعى عيماراتىنىڭ iشiنەن «قالامگەر» كافەسiن اشۋ تۋرالى ۇسىنىستى قولداپ وتىرىپ، «وسىلاي iستەگەنiمiز دۇرىس، بۇل كiسiلەر اندا-ساندا جەلپiنiپ تۇرماسا بولمايتىن كورiنەدi عوي. نە iستەسە دە سول ءۇيدiڭ iشiندە ءجۇرسiن»، – دەگەن توقتامعا كەلiپتi دەگەن ءسوز بار. سول سياقتى جۋرفاكتىڭ جاتاقحاناسى كiشi جازۋشىلار وداعى سياقتى ەدi. كiشi وداقتىڭ دا ءوز مۇقاعاليى، ءوز توقاشى، ءوز وتەجانى بار. شەتiنەن دانا، شەتiنەن دارا، شەتiنەن قىڭىر... وقىماعان كiتاپتارى جوق. ادەبي شىعارماشىلىق بiرلەستiكتiڭ ماجiلiستەرiندە بiر-بiرiنiڭ جازعانىن iرەپ-سويىپ جاتادى. جاس اقىندار جاتاقحانانىڭ فويەسiندە ولەڭ وقىعاندا ارۋاقتانىپ كەتەدi.
ەلۋ باقسى مەن سەكسەن شايىردىڭ جارتىسى وسىندا جۇرەدi. جاتاقتا اقىن دەگەنiڭ جەتiپ ارتىلادى. ءشوپ تە ولەڭ، شوڭگە دە ولەڭ... جاتىپ اپ، نەبiر قيىن ۇيقاستاردى iزدەپ، ءوزارا شەبەرلiك بايقاسادى. «الەكساندر!» – دەيدi بiرi. «جاتاققا كiرiپ كەلiپ، الەك ساپ ءجۇر» – دەپ ەكiنشiسi iلiپ اكەتەدi. «پيۆنۋشكا!» – دەپ تامىزىق تاستايدى ءۇشiنشiسi. «تولتىرىپ، ستاكاندى قۇيدىم، ۇستا، كوتەرمەيتiن ماستاردى ءۇي بۇرىشقا!» – دەپ سايراي جونەلەدi ءتورتiنشiسi. «ال ەندi مىقتى بولساڭ، لينولەۋمگە ۇيقاس تاپشى»، – دەيدi تاعى بiرەۋi. اناۋ دا iركiلمەيدi:
توسەدi وبششاگاعا لينولەۋم،
بiراق تا بەردi بiزگە كونەلەۋiن.
داۋا جوق بۇلارعا... اقىندىق مەكتەپتiڭ ساباقتارى وسىلاي ۇزدiكسiز ءجۇرiپ جاتادى. دامىلسىز تالقى. قايناعان ولەڭ-ءومiر. «ۇيقاستارى كەلiڭكiرەمەيدi. ەسەنعاليعا ەلiكتەۋ بار. كونتسوۆكاسى كەرەمەت!». وسى سەكiلدi اڭگiمەلەر جاتاقحانانىڭ كەز-كەلگەن مۇيiسiندە ايتىلادى. ەرتە تۋعان عۇلامالار ەكi يىعىن جۇلىپ جەپ، ەلiرiپ وتىرادى. كۇندە گازەت-جۋرنالداردا شىعارمالارى جارىق كورiپ جۇرگەن ايدiك اقىن-جازۋشىلارعا شىنايى باعا بەرەتiن جەر دە وسى. سەن مەملەكەتتiك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتىسىڭ با، دەپۋتاتسىڭ با، اكiمسiڭ بە، بەدەلدi پارتيانىڭ مۇشەسiسiڭ بە، 5-شi جاتاقحانانىڭ تۇرعىندارىنا ءبارiبiر. ولاردىڭ وزدەرiنiڭ بەلگiلi بiر ولشەمدەرi بار. بۇل جاتاقحانانىڭ قىز-جiگiتتەرi وزدەرi تالانت دەپ تانىعان قالامگەرلەردiڭ الدىندا قۇراق ۇشادى. ولار اندا-ساندا قاسيەتتi قۇتحاناعا ات باسىن تiرەي قالسا، قىدىر كەلگەندەي قۋانادى.
جاتاقحانا تۇرۋعا وتە جايلى. ستۋدەنتتەر ەكi نە ءۇش كiسiلiك بولمەلەرگە ورنىعادى. جازدا سالقىن، قىستا جىلى. زامانىندا بۇل مەكەن جاتاقتىڭ تورەسi بولعان. Iلگەرiدە بiر ۇلكەن قىزمەتتەگi اعامىز قىزدار جاتاقحاناسىن ارالاپ، ولاردىڭ جاعدايىن سۇراسا، اۋىلدان كەلگەن بiر اڭعال بويجەتكەن بىلاي دەپتi: «وي، اعاي، بولمە وتە سۋىق. استىمىزدا بiر ماتروس، ۇستiمiزدە بiر ماتروس... ءجۇدا قينالىپ جاتامىز». ال جۋرفاكتىڭ جاتاقحاناسىنا مىقتى ماتروستىڭ دا، ارتىق ماتراتستىڭ دا قاجەتi جوق، قىس بويى قىز-قىز قايناپ شىعاسىڭ. شىعارماشىلىقتىڭ جىلى ۇياسى بولعان قاسيەتتi مەكەن عوي بۇل!
مەيماندار مەن مەيرامدار
نە دەسiن، تۇسiنەدi جاتاقحانا،
تاقتايداي تەگiس ەمەس جول قاشاندا.
ءاۋ باستا قانداي بولدى اتاقتى اعا؟
ۇقساپ باق، بولماساڭ دا.
(ەرتاي اشىقباەۆ،
«جۋرفاكتىڭ ستۋدەنتتەرi»)
ول كەزدە جاتاقحاناعا اقىن-جازۋشىلار جيi باس سۇعادى. ولاردىڭ كەلۋ سەبەپتەرi ءار ءتۇرلi. ۋنيۆەرسيتەتتە ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسiپ، جاتاقحانا ارقىلى قايتادى. ءشاي-ءپاي... كەيدە كەزدەسۋ جاتاقحانانىڭ وزiندە وتەدi. كەزدەسۋ بiتە سالا جىلى قوشتاسىپ، جىميىپ كەتiپ قالسا، ول اقىن بولا ما؟! سودان تاڭعا دەيiن جىرلاۋ... بۇكiل بالا جاعالاسىپ سولاردىڭ قاسىندا جۇرەدi. بۇل – جوسپارلى كەلۋ. كەيدە قالامگەر اعالار بiزدiڭ پەرiلەرگە iلەسiپ، قاس قارايعان شاقتا جاتاققا جەتەدi. مۇنداي كەزدە ۆاحتادا وتىراتىن تەتيا ناستيا، تەتيا ۆەرا، تەتيا ماشا سەكiلدi تەگەۋرiندi تاتەلەر اكە-كوكە دەسەڭ دە توتەلەپ وتكiزبەيدi. «بiر اتاقتى اقىن بار قاسىمىزدا...»، – دەپ شاحانوۆشا تولعانىپ، ورشەلەنiپ، ءوتiنiپ كورسەڭ، ودان سايىن ەرەگىسiپ كەتەدi. سودان سوڭ ەسiگiنە دەيiن ورىس كەمپiرگە باقتىرىپ قويعان قوعامدى بiر سىباپ الىپ، اعاي-ماعايىڭدى الدىڭا سالىپ، سىرتقا بەتتەيسiڭ. قايتەسiڭ، «مىنا بiزدi ادام قىلعان ورىستار، ورىستارعا قازاق حالقى بورىشتار»، – دەپ اندەتiپ جۇرگەن زامان... وسىعان وراي سىقاقشى ستۋدەنتتەردiڭ بiرi (ۇمىتپاسام، بالاپان بازار بولۋى كەرەك) كەسiر كەمپiرلەردi كەكەتiپ، مىناداي ولەڭ شىعارعان-دى:
قويساڭشى بۇل كۇنi بويعى سارساڭدى،
قاڭعىعانشا جاتاعىما بارسام-دى.
جەتiپ ەدiم تۇنگi ۇشتە قيساڭداپ،
ۆاحتەرشامىز جىمىڭ-جىمىڭ قارسى الدى...
قارسى الماي قالسىن... ەندi ءۇمiت – بالكون. بالكون دەمەكشi...
وسى 5-شi جاتاقحانادا بۇگiنگi بەلگiلi اقىنداردىڭ بiرi ستۋدەنت كەزiندە فويەدە تەلەۆيزور قاراپ وتىرادى. كەنەت تەلەۆيزور الماتىنىڭ لەنين كوشەسiندەگi عيماراتتاردى كورسەتە باستايدى. سول كەزدە الگi اقىن پىسىقسىنىپ، قاسىنداعى جىپىرلاعان بiرiنشi كۋرستىڭ بوزبالالارى مەن بويجەتكەندەرiنە بيiك ۇيلەردi شەتiنەن تانىستىرادى. «مىناۋ – پيونەرلەر ءۇيi, مىناۋ – «قازاقستان» قوناق ءۇيi, مىناۋ – «يسكرا» كينوتەاترى، اناۋ – «ءۇش الىپ» تۇرعىن ءۇيi. بiزدiڭ دەكان – وسى ءۇيدiڭ تۇرعىنى. انە، انە، قوجاكەەۆ بالكوننان قاراپ تۇر!».– ءاي، كوكسوققان! قوجاكەەۆ بالكوننان ەمەس، جەلكەڭنەن قاراپ تۇر!جالت بۇرىلسا، تۋ سىرتىندا تەمكەڭنiڭ ءوزi... تالايدىڭ تiلi بايلانىپ قالادى...
ەكiنشi قاباتتىڭ بالكونىنا كەلiپ، ەمiنiپ تۇرامىز. ابىروي بولعاندا، بۇل قاباتتى وڭكەي بiر ءيمانجۇزدi ستۋدەنتتەر مەكەندەيدi. ونىڭ ۇستiندە انا كiسiلەردiڭ نوبايىن كورگەن سوڭ، ولار دەرەۋ «قايىرحانعا تۋرا اپاراتىن وتىراردىڭ باس قاقپاسىن» اشىپ بەرەدi. ەندiگi قيىندىق – وزدەرiن ەكiنشi قاباتقا كوتەرiپ شىعاراتىنىمىز تۋرالى وتە كۇردەلi ماسەلەنi الگi كiسiلەرگە استارلاپ جەتكiزۋ. ولار دا تۇسپالداپ ايتقان اڭگiمەڭە ۇكiلەپ جاۋاپ بەرەدi.
– اۋ، وندا تۇرعان نە بار ەكەن! قاجەت بولعاندا قازاق شاڭىراقتان دا تۇسكەن عوي...
ءسويتiپ، اتاق پەن داڭقتىڭ بيiگiنە كوتەرiلiپ ۇيرەنگەن اعالارعا iلتيپاتتى iنiلەردiڭ كومەگiمەن ەكiنشi قاباتقا اسىلىپ شىعۋ اسا قيىندىق تۋدىرمايدى. ارعى بەتتەن ارقالى اقىندى كۇللi جۋرفاك قابىلداپ الادى. جاسا، بالكون! جاسا، جاتاقحانانىڭ اسپالى جولى! سەن بiزدiڭ ۇيiمiزگە قۇت اكەلدiڭ!
شىنىندا دا، جاتاققا قىدىر كەلگەندەي بولادى. ءوزi اشتان ولەيiن دەپ ساۋساعىن سورىپ جۇرگەن ستۋدەنت بايعۇستار بارىن سونىڭ اۋزىنا توسادى. قىدىر دەگەننەن شىعادى... بiردە بiر ۇيلەنۋ تويىنا ەلiمiزدەگi لاۋازىمى بيiك كiسiلەردiڭ بiرi كەلدi. جۇرتتىڭ ءبارi جاڭادان شاڭىراق كوتەرiپ جاتقان جاستاردى جايىنا قالدىرىپ، الگi كiسiنi ماقتاپ جونiنە كەتتi. بiر اعامىز تiپتi بىلاي دەپ سiلتەدi: «تويىمىزعا قىدىر كەلدi, اعايىن! ەسلي نا تو پوشلو، قىدىر بiر كورiنەدi دە كەتiپ قالادى. ال بۇل كiسi, مiنە، تويدا دو كونتسا وتىردى عوي بiزبەن بiرگە...».
ال ستۋدەنتتەردە مۇنداي جاساندىلىق اتىمەن جوق، اتاقتى اقىندى ءوز كوزiمەن كورگەنiنە، ونىڭ ويدا-جوقتا، ەكi كەشتiڭ اراسىندا سايتانداي ساپ ەتە قالعانىنا شىنىمەن قۋانادى. ال سول قالامگەردiڭ وزگەشە ءۇردiس تانىتىپ، جاتاقتىڭ اسپالى جولى ارقىلى كەلگەنiن ەستiگەندە، تiپتi ەسi شىعىپ كەتەدi.
وسى جولى مەيلi, جاتاقحاناعا قالاي كەلسە، ولاي كەلسiن، سول اقىن تالاي بالانىڭ شابىتىن وياتىپ، تالابىن ۇشتاپ اتتانادى.
جاتاقتا كۇندە دۋمان، كۇندە توي. بiر ستۋدەنتتiڭ تۋعان كۇنi جىلىنا ەكi-ءۇش رەت تويلانادى. مەيرامدار جاس قالامگەرلەردi كەرەمەت رۋحتاندىرادى. ايتۋلى مەرەكەلەردە جاتاقحانا تiپتi قۇلپىرىپ كەتەدi. جارق-جۇرق ەتكەن قىزىلدى-جاسىلدى شامداردىڭ جارىعىمەن كۇللi جۋرفاك ەكi يىعىن جۇلىپ جەپ، تايراڭداپ، بيلەپ جاتادى. توي تويلاۋعا بار كۇش-جiگەرiن اياماي جۇمساعانى سونشالىق، جاڭا جىلدىڭ كەلۋiن كۇتپەي، قالعىپ كەتەتiندەر دە بار.
ديسكوتەكا ءسان-سالتانات قۇردى انىق،
جاسىل شىرشا ماڭايىندا ءجۇر حالىق.
دۇنيەنiڭ قىزىعىنان قۇر قالىپ،
ۇيىقتاپ جاتىر جاياۋ-مۇسا دۇرمانوۆ.
ساعات نەشە؟ الگi مۇسا جىندى ما؟
وياتىڭدار، شاپالاقپەن ۇرعىلا!
دەكابردە ۇيىقتاپ كەتكەن مۇسەكەڭ،
بيلەپ كەتتi يانۆاردا تۇردى دا...
وسىلاي... جۋرفاك شارشامايدى. دامىلداپ الىپ، قايتا تۇرادى. تىنىستاپ بولىپ، قايتا جۇلقىنادى. ۇزدiكسiز ءۇردiس... جوعارىدا اتى اتالعان جاياۋ-مۇسا دۇرمانوۆ ۇزاق جىل پاۆلودار وبلىستىق تەلەارناسىندا قىزمەت iستەدi. ءوزi ايگiلi جاياۋ مۇسانىڭ ۇرپاعى. تالانتتى جۋرناليست ەدi, عۇمىرى قىسقا بولدى.
جاتاقحانانىڭ مەيماندارى مەن مەيرامدارى جاس قالامگەرلەردiڭ كوڭiلiن كوتەرەدi. شىعارماشىلىق سەرپiن بەرەدi, جاڭا دۇنيە جازۋعا جەتەلەيدi. سودان اسەرلەنگەن بوزبالالار مەن بويجەتكەندەردiڭ ارقايسىسى «سەنەن، مەنەن، ودان، بارiمiزدەن اساتىن، دۇنيەگە كەلەدi بiر جاس اقىن» دەگەن بايىپتى بايلام ءدال مەن تۋرالى ايتىلعان شىعار دەپ ويلاپ، جەلپiنiپ وتىرادى...شىنىندا دا سولاي. تەمكەڭ تابانداپ وتىرىپ ايتقانداي، «جۋرفاك اقىن دايىندامايدى!». ونىڭ ەسەسiنە، 5-شi جاتاقحانا دايىندايدى اقىندى... قانداي اقىندار دەسەڭشi!..
تەنتەكتەر مەن تەلiلەر
اقىلدارى كiرەدi القىنعاسىن،
ازامات بوپ شىعادى دۇرىس ناعىز.
ال، ازiرگە جايناسىن، جارقىلداسىن،
مەن سولاردىڭ بiرi ەدiم،
... ۇرىسپاڭىز!
(ەرتاي اشىقباەۆ،
«جۋرفاكتىڭ ستۋدەنتتەرi»)
جۋرفاكتىڭ اڭىزدارى دا، جاتاقحانانىڭ اڭىزدارى دا جەتكiلiكتi. بiز وقۋعا تۇسكەن كەزدە دە وسىنداي اڭگiمەلەر ۇزدiكسiز ايتىلىپ جاتاتىن. كيبەرنەتيكانى جەتiك بiلەتiن بەلگiلi فانتاست-جازۋشى ءجۇنiس ساحيەۆتiڭ مەكەن ەتكەن بولمەسiنiڭ ەسiگiنiڭ سىرتىندا الۋان ءتۇرلi جازۋلار جانىپ-ءوشiپ تۇرادى ەكەن. بۇل جازۋلار بولاشاق فانتاستىڭ بولمەدە بار-جوعىن ايگiلەيدi-مىس... بiردە تەمiربەك قوجاكەەۆ جاتاقحاناعا كەلiپ، جۋىنىپ جاتقان ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆكە: «قولىڭدى جۋعانشا، پولىڭدى نەگە جۋمايسىڭ؟» – دەپتi... Iلگەرiدە بiر ستۋدەنت جاتاقحاناعا اتاسىنىڭ ازامات سوعىسىنان بەرi ساقتاپ جۇرگەن ەسكi تاپانشاسىن الىپ كەلiپ، تۇنiمەن ەلدi قورقىتىپتى... ارينە، جۋرفاكتىڭ اتى – جۋرفاك، كەيدە ءبوسiپ ايتادى، كەيدە قوسىپ ايتادى. بiراق وسىنىڭ وزەگiندە شىندىق بارى انىق. شىعارماشىلىق وكiلدەرiنiڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ارقاسى بولادى. سول قۇرىماعىرلاردىڭ ارقاسى ۋنيۆەرسيتەتتەن گورi جاتاقحانادا كوبiرەك ۇستايدى. ءوز تۇسىمىزدا بiز دە ارقاسى قىسقانداردى تالاي كوردiك.
بiزدiڭ وقۋ توبىمىزدا قۇتماعامبەت قونىسباي وقىدى. وتە ساۋاتتى جiگiت. ەكi تiلگە بiردەي. ەسەپكە سۇمدىق جۇيرiك. ءوزi توپ كومسورگi. سول قۇتەكەڭ ارقاسى بiر ۇستاعاندا، ءوزiنiڭ كومسومول جەتەكشiسi ەكەنiنە قاراماستان، «قۇتماعامبەت – ون بiر ءارiپ، بiر ارمان، شولدەگەندە سىرا iشپەي تۇرا المان»، – دەپ قۇلاشىن كەڭ جايىپ، ءتورتiنشi قاباتتان سەكiرiپ كەتەدi. جاتاقتىڭ ارعى بەتiندەگi ءشوپ جايلاعان دوڭەسكە توپ ەتە ءتۇسۋ ەرلiك ەمەس. ماسقارا بولعاندا، بiزدiڭ جانكەشتi بەرگi بەتتەگi اسفالتقا قاراي قۇلديلادى عوي... سويتسەك، «تاستان تاسقا سەكiرiپ، وينايدى بۇلبۇل مەن كەكiلiك»، – دەپ مۇحتار شەرiمنiڭ بiر كوكقىرسىق كەيiپكەرi ايتقانداي، اسكەردە ءورت ءسوندiرۋشi بولعان قۇتەكەڭنiڭ بۇل ارەكەتi ءوزiنiڭ ءداستۇرلi جاتتىعۋلارىنىڭ بiرi ەكەن. دiن امان. امانىڭ نە، بەسiنشi قاباتتاعى بiزدiڭ بولمەمiزگە باسقىشپەن ءوزi كوتەرiلدi. كوتەرiلگەندi ايتاسىڭ، ءبارiمiزدi جيناپ الىپ، ءومiر تۋرالى، ءوزiمiز تۋرالى بiراز اڭگiمە ايتتى. «دارiگەر شاقىرتىپ، دەنە مۇشەلەرiڭنiڭ دۇرىستىعىن تەكسەرتiپ الساق قايتەدi?» – دەپ ەدiك، الا كوزiمەن اتتى. سوسىن بiز دە كوزi تiرi كاسكادەردiڭ ۇلى ەرلiگiنە ءجۇدا رازى بولىپ، «وي، وي، قۇتەكەڭ، گرۋپپامنىڭ قۇتى ەكەن!» – دەستiك. بەتiن ارى قىلسىن، ەگەر كۋرستاسىمىز قيرالاڭ ەتە تۇسكەندە، قۇتەكەڭدi «قورەكتەندiرiپ»، الپەتiنە ءار، بۋىنىنا ءنار بەرگەن بiراز جiگiتتەردiڭ جاعدايى قيىنداپ كەتەتiن ەدi.
سول كۇنi بەرگi اۋىلدىڭ يتi بiلمەي قالدى، ارعى اۋىلدىڭ يتi ۇرمەي قالدى. اقپارات الۋ ادiسiنە ادام تاڭعالاتىن تەگەۋرiندi تەمكەڭ مەن بالكوننان سەكiرگەن ادام تۇگiلi شىبىن-شiركەيدiڭ ۇشىپ-قونعانىنا دەيiن بiلiپ وتىراتىن شيراق قيمىلدى شالامايدىڭ وزiنە بۇل تۋرالى مالiمەت جەتپەدi. جەتسە دە سەنە قويماس ەدi...
اللا ساقتاپ امان قالعان سول قۇتماعامبەت قونىسباي كەيiن «سوۆەت قاراقالپاقستانى» گازەتiنiڭ ءبولiم مەڭگەرۋشiسi, وزبەكستاندا شىعاتىن «دوستىق ءۇنi» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. قاراقالپاق جۇرتىنداعى قانداستارىمىزدىڭ كوپشiلiگiن اتاجۇرتقا ءوزi باس بولىپ كوشiرiپ اكەلدi.
...بۇگiنگi بەلگiلi اقىن، «اباي» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، ول كەزدەگi موينى قىلدىرىقتاي قارا بالا مۇراتبەك وسپانوۆ كورپە-توسەكتەن ادا بولعان تەمiر كەرۋەتتiڭ ۇستiندە مالداس قۇرىپ الىپ، تۇنەرiپ وتىر. كەشەگi قىدىرىستىڭ ناتيجەسi وسى. تاڭەرتەڭ ليۋبوۆ شالاماي شاڭ-شۇڭ ەتiپ، ونىڭ توسەك-موسەگiن قولتىعىنا قىسىپ الىپ كەتكەن. كۇيزەلiپ وتىرعانىنا قاراماستان قابىرعاداعى سەرگەي ەسەنيننiڭ سۋرەتiنە كوز سالىپ، كۇبiرلەپ ولەڭ وقىپ قويادى:
بوس جاتىر مەنiڭ توسەگiم،
بوزادان بولدى-اۋ كەسەلiم.
نە دەيiن ساعان، ەسەنين،
نە دەيiن ساعان، ەسەنين؟
5-شi جاتاقحانانىڭ كiرە بەرiسiندە اۆتومات-تەلەفون بار. سول تەلەفون بۇكiل جاتاقحانانىڭ الىس-جاقىن مەكەندەرمەن بايلانىسىن قامتاماسىز ەتەدi. مۇنداي تەلەفون كەيبiر جاتاقحانالاردا جوق. سوندىقتان كورشiلەردiڭ كوبiسi ەكi تيىنىن بارماعىنا بۇگiپ، كەزەككە كەلiپ تۇرادى. تەلەفون توڭiرەگiندەگi حيكاياتتار دا جەتiپ ارتىلادى. تومەنگi كۋرستىڭ قىزدارى جوعارعى كۋرستىڭ جiگiتتەرiنەن ابايسىزدا: «وسى بiزدiڭ استىمىزداعى اۆتومات iستەپ تۇر ما؟» – دەپ سۇراپ قالىپ، انا قۋلاردىڭ ەزۋiنە ارسىز كۇلكi ءۇيiرiلiپ، ەرiندەرi جىبىرلاي باستاعاندا، بەتتەرiن باسىپ تۇرا قاشاتىن. ول كەزدە ۇيات بار ەدi, ۇياتتى جابا بiلەتiن الاقان دا بار ەدi. قىز-قىرقىن كiندiگiن كiندiك شەشەسiنە دە كورسەتپەيتiن زامان...
تەلەفون دەمەكشi, بiردە كوشەنi ابدەن شارلاپ، جاتاقحاناعا كەلسەم، ەسiكتiڭ كوزiندە ەكi-ءۇش كۋرس تومەن وقيتىن مەلس دەگەن جiگiت قاتتى اۋىرىپ جاتىر ەكەن. مەلس وقۋعا كەش تۇسكەنiمەن بiزدەن الدەقايدا ەرەسەك. اڭگiمەشiل، كوپشiل. ءوزi سول تۇستا «لەنينشiل جاستىڭ» جالاۋىن جوعارى جەلبiرەتiپ تۇرعان قاينار ولجايدىڭ كلاستاسى. بiرگە قوي باققان، سوسىن وي باعام دەپ، كەشتەۋ بولسا دا جۋرفاكقا ات باسىن بۇرعان. سول مەلس جۇرەگiن ۇستاپ، ۆاحتاداعى كونە ديۆاننىڭ ۇستiندە دامىلسىز دوڭبەكشيدi. «ءاي، ماكە نە بولدى؟»، «ويباي، جۇرەگiم اكەتiپ بارادى. تەز «جەدەل جاردەم» شاقىرشى...». «قازiر»، – دەدiم دە كiرە بەرiستەگi تەلەفون-اۆتوماتقا ۇمتىلدىم. ارعى جاقتان دارiگەر قىز قاجەتتi مالiمەتتiڭ ءبارiن سۇراپ جاتىر. اتىن ايتتىم، جاسىن شامالاپ جەتكiزدiم. مەكەن-جايدى باياندادىم. سىرقاتىنىڭ سيپاتىن اڭعارتتىم. ەندi «فاميلياسى كiم؟» – دەپ سۇرايدى. «ءاي، مەلس، فاميلياڭ كiم ەدi?» – دەيمiن سىرقاتىما بۇرىلىپ. سويتسەم، ولەيiن دەپ جاتقان مەلسiم قيتىعىپ قالسىن. «سەن نە، كۇندە اڭگiمەلەسiپ جۇرگەن مەنiڭ فاميليامدى بiلمەيسiڭ بە؟». «سەنiڭ فاميلياڭنىڭ ماعان كوك تيىنعا قاجەتi جوق. مىنا «جەدەل جاردەمنiڭ» قىزى سۇراپ جاتىر». «سوندا دا سەنiكi دۇرىس ەمەس قوي، نەگە بiلمەيسiڭ؟». «ءاي، ايتاسىڭ با، جوق پا، ايتپەسە مىنا تۇتقانى لاقتىرىپ جiبەرەم...». «ۋھ،.. الiبەكوۆ...»، – دەدi بiر كەزدە. جانى قىسىلىپ جاتسا دا قيقارلىعىنان تانبايدى. جۋرفاكتىڭ جاتاقحاناسىندا تۇيەنiڭ ۇستiندە جەلگە قارسى وتىرىپ تالقان جەيتiن وسىنداي كiلەڭ قىرشاڭقىلار تۇردى.
ورەلi ونەر يەسi تابىلدى دوسىموۆ 5-شi جاتاقحانانىڭ قابىرعاسىندا بارد-اقىن بولىپ قالىپتاستى. گيتارانىڭ سازىنا وزگەشە ءوڭ بەرiپ، سيپاتى بولەك ورىنداۋشىلىق ءداستۇر ورنىقتىردى. ايرىقشا تالانتتى اقىن باۋىرجان ۇسەنوۆ بەس قاباتتىڭ ءار مۇيiسiندە ولەڭ وقىپ، اۋەلەتiپ ءان سالدى. «بەسiنشi جاتاقحانادا ۇسەنوۆ ءجۇر دەيدi, جىرلارىن وقىپ كۇشەنiپ ءجۇر دەيدi»، – دەسەتiنبiز. شايتان مiنەز شايىرلاردىڭ ورتاسىنا كوڭiلi قۇلاعان بولار، مەكتەپتi التىن مەدالمەن بiتiرiپ، شىمكەنتتەگi قازاق حيميا-تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلىس تەحنولوگياسى فاكۋلتەتiندە سوكتەي «بەسپەن» وقىپ جاتقان امانتاي ءشارiپ وقۋ ورنىن ورتا جولدان تاستاپ، جۋرفاكقا ءتۇسiپ، 5-شi جاتاقحاناعا كوشiپ كەلدi. بۇل توتەنشە كوشتiڭ اياعى جامان بولعان جوق. امانتاي ءشارiپ – بۇگiندە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.«سپورت» گازەتiنiڭ باس رەداكتورى بولعان قۇلتاس دوستان جاتاقحانادا ۇساق كاسiپكەرلiكتiڭ نەگiزiن سالدى. الدىمەن وپا-دالاپ، بوياۋ-سوياۋ ساتتى. كەيiن ىدىس-اياق پەن كيiم-كەشەككە اۋىستى. وقىپ ءجۇرiپ، الىپساتارلىقپەن كادiمگiدەي اينالىستى. تاۋارىن ساتۋعا كەلگەندە، قولى-قولىنا جۇقپايتىن قۇلتاستىڭ ماگياسى بار ەدi. ايتەۋiر ول ستۋدەنت كەزiندە قازاق جۋرناليستيكاسىنان گورi قازاق بيزنەسiنiڭ جاي-كۇيiن كوبiرەك ويلادى.جۋرفاكتىڭ تەنتەكتەرi مەن تەلiلەرiنiڭ بiرازى كەيiن سۇڭقارلار مەن تۇلپارلارعا اينالدى. ءبارi دە ەلگە تانىمال ازامات بولدى. وسىدان سوڭ 5-شi جاتاقحانانى قۇتتى دەمەي كور!...
تۇلعالار مەن تالانتتار
مينيستر دە بولادى بۇلار ءالi,
بۇلار ءالi وسەدi, تۇزەلەدi.
بەك تiزiمگە ەنەدi مۇرالارى،
ا، بالكiم، كۇزەلەدi.
(ەرتاي اشىقباەۆ،
«جۋرفاكتىڭ ستۋدەنتتەرi»)
كازگۋ-دiڭ قالاشىعىن سەكسەنiنشi جىلدارى مەكەندەگەندەرگە وكد دەگەن اتاۋ جاقسى تانىس. وكد – «وپەراتيۆنايا كومسومولسكايا درۋجينا» دەگەن ءسوز. ياعني، «جەدەل كومسومول جاساعى». قالاي بولعاندا دا، وسى جاساقتار جاتاقحانالاردا ءتارتiپ ورناتتى. ستۋدەنتتەردi سىرتتان كەلەتiن بۇزاقىلاردان قورعادى. ۋنيۆەرسيتەت وكد-سىنىڭ كومانديرi قۇرمانحان نۇرىمبەتوۆتiڭ بەدەلi كوميسسار كاتانيدiڭ ابىروي-مارتەبەسiنەن كەم ەمەس ەدi. ونىڭ بiر توپ بۇزاقىلار جايلاعان بولمەگە كiرiپ بارعانى، الگiلەردiڭ مۇنى بالكوننان لاقتىرىپ جiبەرگەنi, بۇنىڭ قورىقپاي جوعارىعا قايتا ورلەيتiنi تۋرالى اڭىزعا بەرگiسiز اڭگiمەلەر ايتىلاتىن. وسىنى ەستiگەن ستۋدەنتتەر ونى يتاليالىق مافيانىڭ ورتاسىنا جۇرەگi شايلىقپاي كiرiپ باراتىن جانكەشتiدەي كورەتiن. وسىنداي جاۋجۇرەك جiگiتتiڭ باسقا فاكۋلتەتتە ەمەس، جۋرفاكتا وقيتىنىن ماقتان ەتەتiن. جاتاقحانالاردا جورتاتىن سول وكد-نىڭ بەدەلi مىقتى بولدى. ستۋدەنتتەر ونىڭ قۇرامىنا كiرۋگە ۇمتىلدى. كiرە سالا تاق-تاق ەتiپ، سالتاناتتى تۇردە انت بەرiپ جاتاتىن. ءسال ءوڭiن اينالدىرىپ ايتساق، انتتىڭ ءماتiنi بىلاي:
جامان جولعا ەشكىمدى باستامايمىن،
وكد-نىڭ فورماسىن تاستامايمىن.
كۇن شىقپاستان، بوزالا تۇرعان تاڭنان،
ۇلگi الۋعا كوماندير قۇرمانحاننان،
وكد-نىڭ بولماۋعا سالپى ەتەگi,
انت ەتەمiن! انت ەتەمiن!
جۋرفاكتىڭ جiگiتتەرi وكد-دىڭ ساپىندا بەكەر جۇرمەپتi. كەيiن ولاردىڭ كوبiسi كۇشتiك قۇرىلىمداردا توپ جاردى. قۇرمانحان نۇرىمبەتوۆ iشكi iستەر قىزمەتiنiڭ، بەكەن نۇراحمەتوۆ كەدەن قىزمەتiنiڭ، جاقسىلىق مولداقۇلوۆ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك قىزمەتiنiڭ پولكوۆنيكتەرi اتاندى. تiلiنiڭ ۋىتى بار جiگiتتەر: «كازگۋ-دە بەس جىل وقىدى، جەتكەن جەرi وكد...»، – دەپ قالجىڭعا بۇرعانىمەن، بۇل وزiندiك مەكتەپ قالىپتاستىرعان، ءتارتiپ ورنىقتىرعان پايدالى قۇرىلىم بولدى. جۋرناليستەردi قۇقىقتىق سانانى قالىپتاستىرۋعا باۋلىدى.
5-شi جاتاقحانا تۇرعىندارىنىڭ اراسىنان مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىلارى، مينيسترلەر، ۆيتسە-مينيسترلەر، ەلشiلەر، دەپۋتاتتار، عالىمدار، اكiمدەر، كاسiپكەرلەر، كومپوزيتورلار مەن انشiلەر، قاجىلار مەن يمامدار شىقتى. جۋرفاكتىڭ بەسiگiندە تەربەلگەندەردiڭ اراسىندا حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان كاسiبي سىيقىرشى (التىناي بايتوقانوۆا) دا بار. جاتاقحانانىڭ بiر كەزدەگi بiر تۇرعىنى وزiندiك قولتاڭباسى بار سۋرەتشiگە (ەرسايىن جاپاق) اينالدى. جۋرفاكتىڭ تاعى بiر تۇلەگi ەلگە حالىق ەمشiسi بولىپ تانىلىپ (ىبىراي بەكجiگiتوۆ), وكپە اۋرۋىنان تەز ايىقتىراتىن ءدارi-دارمەك ويلاپ تاپتى. ەندi بiر تۇلەك ەلگە بەلگiلi فۋتبولشى بولىپ (گەني تولەگەنوۆ), كۇللi جانكۇيەردi اۋزىنا قاراتتى. ءسويتiپ، جۋرناليستەر قاي سالادا دا وزدەرiنiڭ قابiلەتتi ەكەنiن بايقاتتى. ماماندىعىنا مۇلدە قاتىسى جوق سالالاردا دا اسىقتارىن الشىسىنان تۇسiرە الدى. بۇگiندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعانداردىڭ بiرقاتارى ورتاق ءۇيiمiزدiڭ كوپشiلiك قولدى اسۇيiندە پiسكەن كوجەنi جەپ ەسەيدi. تiپتi, ەلدiڭ بەلگiلi وپپوزيتسيونەرلەرi دە بiر كەزدە وسى جاتاقتىڭ شاي-سۋىن iشiپ، ءوسiپ-ءوندi. دەمەك، 5-شi جاتاقحانا تەك ءتورتiنشi بيلiكتiڭ وكiلدەرiن تۇلەتiپ قانا قويماي، بۇكiل قوعامنىڭ الەۋمەتتiك كەلبەتiن ايقىنداپ بەرگەن ەكەن.
5-شi جاتاقحانا – قازاق قالامگەرلەرi تاي مiنiپ، تiزگiن قاققان تۇستا شىعارماشىلىعىن شىڭداعان، بۇگiندە وزiندiك مەنتاليتەتi قالىپتاسقان قاسيەتتi قۇت-مەكەن. جاتاقحانانىڭ ەڭ العاشقى تۇرعىندارى 1975 جىلعى قىركۇيەكتە قونىس تەۋiپتi. ال جۋرناليستيكا فاكۋلتەتi قالاشىققا 1981 جىلى عانا كوشiپ كەلدi. مiنە، جىردىڭ جەرۇيىعىنداي بولعان جاتاقحانامىز سول ۋاقىتتان بەرi جازۋ ونەرiنە ۇمتىلعانداردىڭ التىباقانىن تەربەتiپ كەلەدi. دiڭگەگiڭ بەرiك، تiرەگiڭ مىقتى بولسىن، جۋرفاكتىڭ جيدەبايى!
2007 ج.
* * *
ءبىر كەزدەگى 5-ءشى جاتاقحانانىڭ بارلىق تۇرعىندارىن، بۇگىنگى الەۋەتتى ارىپتەستەرىمدى جۋرناليستەر كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن! قالام قايىسپاسىن، ميكروفون مايىسپاسىن! گادجەت قاسىڭىزدا، يدەيا باسىڭىزدا بولسىن! شەبەرلىكتەرىڭىز شىڭدالا بەرسىن!
باۋىرجان ومارۇلى
