Tamyryńdy tanyp, ulttyq bolmysyńdy saqtaýdyń san qyry bar. Onyń eń basty negizi ulttyq salt-dástúr men salt-sanany jańǵyrtýda jatyr. Bul belgili etnograf ári dızaıner Yrza Tursynzadanyń sózi. Qazaqtyń ulttyq ónerin damytyp júrgen azamat jastardyń ulttyq qundylyqty damytýǵa mán bergenine rıza ekenin jetkizdi.
Qazirgi kezde álem jurtshylyǵy «Ulttyq bolmysymyzdy qalaı saqtaımyz?» degen suraqqa bas aýyrtyp jatyr. Al HHI ǵasyrda ulttyq salt-dástúrdi saqtap, ulttyq bolmysymyzdan aıyrylmaý úshin ne isteý kerek?
«Ulttyq bolmysymyzdy saqtaý úshin eń aldymen ózimizdiń ǵasyrlar boıy qalyptasqan tula boıymyzdaǵy tunyp turǵan rýhanı qazynamyzǵa mán berýimiz kerek. Sol rýhanı qazynamyzdy qara naryqtyń tabanyna salmaı, kerisinshe jańa zamanǵa saı damytyp otyrýymyz kerek. Saıasat pen ekonomıka myń jerden ózgerse de, onyń túbinde ulttyq salt-sana jatyr. Ulttyq salt-sanany saqtap, tamyryn tereńge jibergen eldiń tuǵyry bıik bolady. Salt-sana, ulttyq bolmys, salt-dástúr men ǵuryp degen ár bir ulttyń óziniń kúre tamyryna tikeleı baılanysty. Sondyqtan sol kúre tamyrdy balabaqshadan bastap mektepke deıin jáne joǵary oqý orny men otbasy, oshaq qasynda jańa zamanǵa saı jańǵyrtý kerek.
Al endi ony ilestire almasaq, qazaq buǵan deıin aıtqandaı «Tamyry ketken aǵashty órteý ońaı» bolady. Al tamyrymyzdy tereńge jibere almasaq ult retinde joıylyp ketýimiz ábden múmkin. Meniń oıymsha, tańerteń jaılaýdy otap, túnde kúıis qaıyratyn malǵa aınalamyz. Biz tórt aıaqty mal emes, sanaly adam balasymyz ǵoı. Ózimizdiń ǵasyrlar boıy qalyptasqan keremet shejiremiz bar. Reseıdiń etnograftary nemese álemniń kez kelgen zertteýshileri «Qazaq dalasyna eshkimniń mádenıeti kerek emes. Qazaq halqyna eshteńe úıretýdiń qajeti joq. Sebebi qazaq dalasynyń óziniń kúndelikti turmys jaǵdaıy tunyp turǵan rýhnı mádenıet bolyp sanalady. Sonaý baǵzy zamanda ıaǵnı aq patshadan bastap Sovet úkimeti kezinde de osy sózdi aıtqan. Bulardyń bári qazaqtyń ulttyq tamyrynan aıyrýdy kózdedi. Tamyrdan aıyrǵannan keıin ol eldi bılep, qulǵa aınaldyrý op-ońaı dúnıe», – deıdi etnograf.
«Salt-dástúr men mádenıet ortaq» degen ol qazaqtyń qara shańyraǵynyń qasıetin tilge tıe ketti.
«Bizdiń ultymyz baǵzy zamannan beri qara shańyraqtan bastap úıdiń jabdyqtalýyna deıin erekshe mán bergen. Mysaly kıiz úıge oń aıaqpen attap kirý kerek. Shańyraqtyń oń jańynda áıel adamnyń ydys-aıaǵy men as-aýqaty tursa, sol jaqta er adamnyń kerek-jaraǵy ornalasqan. Sondaı-aq tórde aqsaqaldyń orny bolsa, sol kishkentaı aıadaı úıde qyzdyń da óz orny bolǵan. Aınalyp kelgende kip-kishkentaı qara shańyraqta ulttyń salt-dástúri men ádet-ǵurpy kórinis tapqan. Mine osy qundylyqtar júzdegen jyldar ótse de osy zamanǵa jetip otyr. Qazirgi tańda úıimiz keńeıip, shańyraǵymyz bıiktep jatyr. Biraq degenmende ulttyń bolmysyn syrtqy kelbet ózgerse de, ishki rýhanı qalyptasqan dúnıesi ózgermeýi kerek.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary shekara ashylǵanda búkil álemniń trendteri men brendteri elimizdi jaýlady. Búkil álemniń kıim-keshekteri keldi. Qazaqta «Toıǵan el tegin izdeıdi» degen ádemi sóz bar. Qazir qazaq halqy álemniń jyltyr dúnıesine ábden toıǵan sekildi. Tekti halyq bolǵannan keıin bárimizde tegimizge qaıta tartyp jatyrmyz. Qazir ásirese jastarǵa rıza bolamyn. Jastar ulttyq naqyshty zamanǵa ilestirip, jahandasý alańynda óziniń ulttyq beınesin aıshyqtaǵysy keledi. Mysaly qyzdar sándi taqııa kıip, trend qalyptastyryp jatyr. Buǵan qalaı qýanbaısyń? Ásirese jas qyzdardyń taqııaǵa kúmis jarqyratyp alǵany erekshe áserli bolyp jatyr. Bul tek qana syrtqy kelbettiń ózgerýi emes, sonymen qatar ishki dúnıeniń ózgerýine alyp keletin dúnıe. Ulttyq sananyń jańǵyrýy mindetti túrde syrtqy beıneni qalyptastyrady. Sebebi kez kelgen ulttyq buıymnyń únsiz jetkizetin syry bar. Sondyqtan da men jastarǵa rızamyn.
Al endi meniń zamandastarym alǵashqy kezde de «Saǵan bári jarasady. Bizge nege jaraspaıdy?» dep ulttyq kıimniń qasıetin jete túsingen joq. Bizdiń zamandastardyń kóbisi jańa zamanǵa saı sándi trend qylyp ketti. Áıtse de qazir aqyryndap, ulttyq kıimniń qasıetin túsinip kele jatyr», – deıdi etnograf.
Taqııa demekshi, jas qyzdardyń ulttyq bas kıimge nazar aýdarǵany jasyryn emes. Ózge qyzdar qara hıdjap kıip júrgende qyzdarymyzdyń ulttyq bolmysqa mán berýi erekshe jaǵdaı.
«Bizdiń ulttyq salt-dástúrimiz ben dinı ustanymyz bir birine qaıshy kelmeıdi. Baǵzy zamannan bergi qazaqtyń salt-dástúri men ǵurypy dinı ustanymmen qaıshy kelmeı, kerisinshe tyǵyz baılanysta bolǵan. Keıingi kezde ár túrli dinı aǵymdar qazaqtyń salt-dástúri men dinin alshaqtatyp jiberdi. Jalpy qazaqtyń óziniń ustanymy dinnen berik qamlyptasqan – deıdi Yrza Tursynzada.
Serik JOLDASBAI,
«Adyrna» ulttyq portaly
