Tamyryŋdy tanyp, ūlttyq bolmysyŋdy saqtaudyŋ san qyry bar. Onyŋ eŋ basty negızı ūlttyq salt-dästür men salt-sanany jaŋǧyrtuda jatyr. Būl belgılı etnograf ärı dizainer Yrza Tūrsynzadanyŋ sözı. Qazaqtyŋ ūlttyq önerın damytyp jürgen azamat jastardyŋ ūlttyq qūndylyqty damytuǧa män bergenıne riza ekenın jetkızdı.
Qazırgı kezde älem jūrtşylyǧy «Ūlttyq bolmysymyzdy qalai saqtaimyz?» degen sūraqqa bas auyrtyp jatyr. Al HHI ǧasyrda ūlttyq salt-dästürdı saqtap, ūlttyq bolmysymyzdan aiyrylmau üşın ne ısteu kerek?
«Ūlttyq bolmysymyzdy saqtau üşın eŋ aldymen özımızdıŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan tūla boiymyzdaǧy tūnyp tūrǧan ruhani qazynamyzǧa män beruımız kerek. Sol ruhani qazynamyzdy qara naryqtyŋ tabanyna salmai, kerısınşe jaŋa zamanǧa sai damytyp otyruymyz kerek. Saiasat pen ekonomika myŋ jerden özgerse de, onyŋ tübınde ūlttyq salt-sana jatyr. Ūlttyq salt-sanany saqtap, tamyryn tereŋge jıbergen eldıŋ tūǧyry biık bolady. Salt-sana, ūlttyq bolmys, salt-dästür men ǧūryp degen är bır ūlttyŋ özınıŋ küre tamyryna tıkelei bailanysty. Sondyqtan sol küre tamyrdy balabaqşadan bastap mektepke deiın jäne joǧary oqu orny men otbasy, oşaq qasynda jaŋa zamanǧa sai jaŋǧyrtu kerek.
Al endı ony ılestıre almasaq, qazaq būǧan deiın aitqandai «Tamyry ketken aǧaşty örteu oŋai» bolady. Al tamyrymyzdy tereŋge jıbere almasaq ūlt retınde joiylyp ketuımız äbden mümkın. Menıŋ oiymşa, taŋerteŋ jailaudy otap, tünde küiıs qaiyratyn malǧa ainalamyz. Bız tört aiaqty mal emes, sanaly adam balasymyz ǧoi. Özımızdıŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan keremet şejıremız bar. Reseidıŋ etnograftary nemese älemnıŋ kez kelgen zertteuşılerı «Qazaq dalasyna eşkımnıŋ mädenietı kerek emes. Qazaq halqyna eşteŋe üiretudıŋ qajetı joq. Sebebı qazaq dalasynyŋ özınıŋ kündelıktı tūrmys jaǧdaiy tūnyp tūrǧan ruhni mädeniet bolyp sanalady. Sonau baǧzy zamanda iaǧni aq patşadan bastap Sovet ükımetı kezınde de osy sözdı aitqan. Būlardyŋ bärı qazaqtyŋ ūlttyq tamyrynan aiyrudy közdedı. Tamyrdan aiyrǧannan keiın ol eldı bilep, qūlǧa ainaldyru op-oŋai dünie», – deidı etnograf.
«Salt-dästür men mädeniet ortaq» degen ol qazaqtyŋ qara şaŋyraǧynyŋ qasietın tılge tie kettı.
«Bızdıŋ ūltymyz baǧzy zamannan berı qara şaŋyraqtan bastap üidıŋ jabdyqtaluyna deiın erekşe män bergen. Mysaly kiız üige oŋ aiaqpen attap kıru kerek. Şaŋyraqtyŋ oŋ jaŋynda äiel adamnyŋ ydys-aiaǧy men as-auqaty tūrsa, sol jaqta er adamnyŋ kerek-jaraǧy ornalasqan. Sondai-aq törde aqsaqaldyŋ orny bolsa, sol kışkentai aiadai üide qyzdyŋ da öz orny bolǧan. Ainalyp kelgende kıp-kışkentai qara şaŋyraqta ūlttyŋ salt-dästürı men ädet-ǧūrpy körınıs tapqan. Mıne osy qūndylyqtar jüzdegen jyldar ötse de osy zamanǧa jetıp otyr. Qazırgı taŋda üiımız keŋeiıp, şaŋyraǧymyz biıktep jatyr. Bıraq degenmende ūlttyŋ bolmysyn syrtqy kelbet özgerse de, ışkı ruhani qalyptasqan düniesı özgermeuı kerek.
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary şekara aşylǧanda bükıl älemnıŋ trendterı men brendterı elımızdı jaulady. Bükıl älemnıŋ kiım-keşekterı keldı. Qazaqta «Toiǧan el tegın ızdeidı» degen ädemı söz bar. Qazır qazaq halqy älemnıŋ jyltyr düniesıne äbden toiǧan sekıldı. Tektı halyq bolǧannan keiın bärımızde tegımızge qaita tartyp jatyrmyz. Qazır äsırese jastarǧa riza bolamyn. Jastar ūlttyq naqyşty zamanǧa ılestırıp, jahandasu alaŋynda özınıŋ ūlttyq beinesın aişyqtaǧysy keledı. Mysaly qyzdar sändı taqiia kiıp, trend qalyptastyryp jatyr. Būǧan qalai quanbaisyŋ? Äsırese jas qyzdardyŋ taqiiaǧa kümıs jarqyratyp alǧany erekşe äserlı bolyp jatyr. Būl tek qana syrtqy kelbettıŋ özgeruı emes, sonymen qatar ışkı dünienıŋ özgeruıne alyp keletın dünie. Ūlttyq sananyŋ jaŋǧyruy mındettı türde syrtqy beinenı qalyptastyrady. Sebebı kez kelgen ūlttyq būiymnyŋ ünsız jetkızetın syry bar. Sondyqtan da men jastarǧa rizamyn.
Al endı menıŋ zamandastarym alǧaşqy kezde de «Saǧan bärı jarasady. Bızge nege jaraspaidy?» dep ūlttyq kiımnıŋ qasietın jete tüsıngen joq. Bızdıŋ zamandastardyŋ köbısı jaŋa zamanǧa sai sändı trend qylyp kettı. Äitse de qazır aqyryndap, ūlttyq kiımnıŋ qasietın tüsınıp kele jatyr», – deidı etnograf.
Taqiia demekşı, jas qyzdardyŋ ūlttyq bas kiımge nazar audarǧany jasyryn emes. Özge qyzdar qara hidjap kiıp jürgende qyzdarymyzdyŋ ūlttyq bolmysqa män beruı erekşe jaǧdai.
«Bızdıŋ ūlttyq salt-dästürımız ben dıni ūstanymyz bır bırıne qaişy kelmeidı. Baǧzy zamannan bergı qazaqtyŋ salt-dästürı men ǧūrypy dıni ūstanymmen qaişy kelmei, kerısınşe tyǧyz bailanysta bolǧan. Keiıngı kezde är türlı dıni aǧymdar qazaqtyŋ salt-dästürı men dının alşaqtatyp jıberdı. Jalpy qazaqtyŋ özınıŋ ūstanymy dınnen berık qamlyptasqan – deidı Yrza Tūrsynzada.
Serık JOLDASBAI,
«Adyrna» ūlttyq portaly
