قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ بارلىق مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە قىرعىز ءتىلىن ءبىلۋدى، مەڭگەرۋدى مىندەتتەيتىن كونستيتۋتسيالىق زاڭعا قول قويدى. ال رەسمي استانا بىشكەكتەن ۇلگى الىپ، 1989 جىلى قابىلدانعان مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى قايتا قاراي ما؟
قىرعىزستاندا پرەزيدەنت قول قويعان جاڭا زاڭعا سايكەس، قىرعىز ءتىلى بۇدان بىلاي "مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ، كاسىپورىنداردىڭ، مەكەمەلەردىڭ جانە بارلىق مەنشىك نىسانىنداعى ۇيىمداردىڭ قىزمەتىندە" قولدانىلۋى ءتيىس. بىرلەسكەن، شەتەلدىك ۇيىمداردىڭ اتاۋلارى ەندى مەملەكەتتىك تىلگە ترانسليتەراتسيامەن راسىمدەلۋى ءتيىس.
تەلەراديوكومپانيالار، ونىڭ ىشىندە جەكەمەنشىك كومپانيالاردىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى باعدارلامالارى كەمىندە 60 پايىز بولۋى ءتيىس.
دەپۋتاتتاردى، ۇلتتىق بانك قىزمەتكەرلەرىن، اسكەري قىزمەتشىلەردى، سۋديالاردى، پروكۋرورلاردى، ادۆوكاتتاردى، نوتاريۋستاردى، بارلىق مەنشىك نىسانىنداعى وقۋ ورىندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن جانە مەديتسينالىق پەرسونالدى قوسا العاندا، بارلىق مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋگە جانە ونى قىزمەتتىك مىندەتتەرىن اتقارۋ كەزىندە پايدالانۋعا ءتيىس.
سونىمەن قاتار، زاڭ باپتارىنىڭ بىرىندە ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي ءتىل رەتىندە قولدانىلاتىندىعى جازىلعان.
«لاتىن الىپبيىمەن قاتار ءجۇرۋى كەرەك»
قازاقستان ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ايدوس سارىم قىرعىزستان زاڭىنان ۇلكەن جاڭالىق كورمەگەنىن ايتادى. ويتكەنى ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل كۇيىندە قالعان. ال قازاقستان بيلىگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋىن قىرعىزدار سەكىلدى مىندەتتەۋى مۇمكىن بە؟
«قۇداي قالاسا بىزدە دە مۇنداي زاڭ قابىلدانادى. قازىر سونىڭ العىشارتتارى جاسالىپ جاتىر. مىسالى، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ءتىل ءبىلۋىن تەست ارقىلى تەكسەرۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. زاڭ دەگەنىمىز – يت پەن مىسىقتىڭ تولدەيتىن كەزى سەكىلدى از ۋاقىتتا قابىلدانبايدى عوي. ول پىسەدى، ونىڭ باعىتتارى مەن قاجەتتىلىگى زەردەلەنىپ، زەرتتەلەۋى بار. كەيبىر زاڭدار 5 اي نەمەسە 9 ايدا قابىلدانادى. مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى ءومىردىڭ ءوزى كوپتەگەن نارسەنى ءوز ورنىنا قويىپ جاتىر. مىسالى، قازاق تىلىندەگى مەكتەپكە باراتىن وقۋشىلاردىڭ ۇلەس سالماعى 70 پايىزدان استى. ءتىل ماسەلەسى بيزنەستى جۇرگىزۋ مەن ونوماستيكا تۋرالى زاڭدا باستى نازارعا الىنعان»، - دەيدى دەپۋتات.
ايدوس سارىم زاڭدى زاڭ ءۇشىن ەمەس، ءومىردىڭ قاجەتتىلىگى ءۇشىن قابىلداۋ كەرەك دەگەن سەنىمدە.
«مىسالى، پرەزيدەنت ونوماستيكاعا قاتىستى زاڭدى قابىلداۋ تۋرالى تاپسىرما بەردى جانە ول مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭعا ەنىپ وتىر. سونداي-اق الەۋمەتتىك جەلىنى قازاقىلاندىرۋ بويىنشا «ونلاين پلاتفورما جانە ونلاين جارناما تۋرالى» زاڭ قابىلداندى»، - دەدى دەپۋتات.
ايدوس سارىمنىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ لاتىن الىپبيىمەن قاتار ءجۇرۋى كەرەك. الايدا سوڭعى كەزدەرى كيريلليتسادان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى مۇلدە تالقىلانبايتىن بولدى.
دەپۋتاتتىڭ دەگەنىنە سەنسەك، لاتىن ءالىپبيىن قابىلداۋ توقتاعان جوق. بۇل باعىتتا ۇلكەن جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر. قازىرگى تاڭدا ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى قازاق ءتىلىنىڭ ادەبي كورپۋسىن جاساقتاپ جاتىر.
«مەنىڭ ويىمشا، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ لاتىن الىپبيىمەن قاتار ءجۇرۋ كەرەك. لاتىن ءالىپبيى ءپىسىپ جەتىلگەندە سونى قابىلدايتىن، وعان لەپ بەرەتىن دەڭگەيدە زاڭ قابىلدانۋ كەرەك. سوندىقتان «كورشىلەرىمىز زاڭ قابىلدادى ەكەن» دەپ، ويبايلاپ، بىزدە ءدال سونداي قابىلداۋىمىز كەرەك پە؟ مىسالى، بىزدە جاستار ساياساتى دەگەن ماعان ۇنامايتىن زاڭ بار. ىشىندە الىپ بارا جاتقان ەشتەڭە جوق. بىراق ايتەۋىر كەزىندە وسى زاڭ قابىلدانعان بولاتىن»، - دەيدى ايدوس سارىم.
دەپۋتاتتىڭ پايىمىنشا، قازىر مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسى دۇرىس شەشىلىپ كەلە جاتىر.
«ەندى ونى قازىر مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدادىق دەپ ايتۋ ءۇشىن عانا قابىلداساق، تاعى دا ماسەلە تۋىندايدى. سوندىقتان دا زاڭدى ءومىردىڭ شىندىعىنا جاقىنداتىپ قابىلداعان ءجون. جالپى بىزگە لاتىن الىپبيىمەن قاتار مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ رەفورماسى دا ءجۇرۋى كەرەك»،- دەدى ول.
«نازارباەۆ كەزىنىڭ جاتتاندى پىكىرى»
ال قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن «سيتۋاتيۆنىي كازاحسكي» دەگەن كىتاپ جازعان قانات تاسىبەكوۆ ءماجىلىس دەپۋتاتىنىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەيدى. ناقتىراق ايتساق، ول زاڭ بويىنشا قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدا.
«ارينە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى بايىپپەن، اقىلمەن قابىلداعان ءجون. الايدا بۇل زاڭدى جەدەل تۇردە قابىلدايتىن ۋاقىت الدەقاشان كەلگەن سياقتى. نەدەن تارتىنشاقتايمىز؟ قازىر جاعداي وزگەرىپ جاتىر. مىسالى، مەن تۋعان 1959 جىلى 28 پايىز عانا قازاق بولعانبىز، ال قازىر 70 پايىزدان استىق. قازىر ءبىزدىڭ مومىن بولىپ، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى جاڭا زامانعا ساي قابىلداي الماي وتىرعانىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك. مىسالى، كەيبىر دەپۋتاتتار «تىلگە قاتىستى زاڭدى قابىلداۋعا اسىقپاۋىمىز كەرەك» دەپ ايتۋى مۇمكىن. بۇل، ارينە، نازارباەۆ كەزىنەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان جاتتاندى پىكىر»، - دەيدى ول.
«مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي ساياسي قىزمەت اتقارۋ»
ءتىل ماسەلەسىن ءجيى كوتەرىپ جۇرگەن بەلسەندى جاندوس وستەمىر كونستيتۋتسياداعى 7-ءشى باپتىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى. وندا «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەلىنگەن.
«قاتەلەسپەسەم بىزدە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ جوباسىن تالقىلاپ جاتقانىنا بىرنەشە جىل بولدى. ءاۋ باستا زاڭنىڭ جوباسىن كورگەنمىن، بىراق ونىڭ قازىر قانداي كۇيدە ەكەنىن ناقتى بىلمەيمىن. ايتسە دە بىزگە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ مىندەتتى تۇردە كەرەك. ويتكەنى بۇرىنعى سوۆەت ۇكىمەتى قۇرامىندا بولعان ەلدەردىڭ ىشىندە تەك قازاق ەلىندە عانا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي، مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەۋگە بولادى»،- دەيدى ول.
ايتۋىنشا، بۇل – بىلە بىلگەن ادامعا وتە ۇلكەن پروبلەما.
«بىزدە كوپتەگەن باسشىلار مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي ساياسي قىزمەتتەردى اتقارىپ جاتىر. سونداي-اق قازىر ايتىلىپ جۇرگەن «قازتەست» جۇيەسى ماعان مازاق سەكىلدى بولىپ كورىنەدى. اتالعان تەستەن ادامدار وتۋگە مىندەتتى، الايدا ونىڭ قورىتىندىسى قىزمەتكە تۇرۋدا شەشۋشى ءرول اتقارمايدى»، - دەيدى بەلسەندى.
سەرىك جولداسباي
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
